شیوه ها و سنت های عزاداری در شهرهای مختلف ایران

این آیین‌های عزاداری به فراخور فرهنگ و شیوه‌های مرسوم هر منطقه و استانی متفاوت است و از دیرباز همواره در قالب هیات‌های مذهبی و راه‌اندازی دستجات و تکایا برگزار شده است. با وجود گذشت بیش از یکهزار سال از مصیبت شهادت امام حسین(ع) و یاران وفادارش، نه تنها از عمق این حادثه کاسته نشده، بلکه هرچه می‌گذرد، عاشورا قلمروی گسترده‌تر شده و آیین‌های عزاداری باشکوه بیشتری برگزار می‌شود. با نگاهی به تاریخ ایران درمی‌یابیم که آیین‌هایی چون نخل گردانی و حمل تابوت‌های تمثیلی شهدای کربلا در شهر، در زمان آل‌بویه مرسوم بوده و در زمان قاجار نیز ساختن تکیه دولت توسط ناصرالدین شاه موجب رونق گرفتن تعزیه شد.
در زمان سلطنت رضاخان میر پنج، برپایی تعزیه و نمایش‌های تعزیه گونه به این بهانه که نوعی خرافات است، ممنوع اعلام شده بود ودر مقابل هیات‌هایی توسط وی راه‌اندازی شد که در آن ارتشیان، درباریان و حتی خود شاه در ماه محرم در دسته‌های عزاداری شرکت می‌جستند. امروزه روضه خوانی و مداحی نسبت به دیگر آیین‌های مرسوم همچون تعزیه خوانی، از توجه بیشتری برخوردار است. در این مطلب سعی شده گوشه‌ای از آیین‌های عزاداری شهرهای مختلف ایران در سوگ سالار و سرور شهیدان بازگو شود.

‌ ●آذربایجان
ماه‌های محرم و صفر در آذربایجان ماه‌هایی است که مردم استان‌اعم از شیعه و سنی و حتی اقلیت‌ها از هر حرکتی که به نوعی بیانگر سرور و طرب باشد ،دوری می‌جویند.
دراعتقادات محلی مردم استان توسل به دسته‌های عزاداری برای شفای بیماران از سالار شهیدان جایگاه ویژه‌ای دارد طوری که بارها مشاهده شده بیمارانی از هموطنان مسیحی مقیم شهرهای استان نیز در مسیر دسته‌های عزاداری نشسته و از شهیدان کربلا طلب حاجت کرده‌اند.
در روزهای تاسوعا و عاشورا در مناطقی از شهرارومیه که جمعیتی از اقلیت‌های دینی نیز در آن سکونت دارند مسیحیان زیادی را می‌توان یافت که همراه با دیگر مردم در مسیر عبور دسته‌ها قرار گرفته و برای امام حسین(ع) و شهدای کربلا اشک می‌ریزند.
در عزاداری‌های مردم آذربایجان غربی به مانند برخی مناطق کشور از نماد هایی مانند علم، کتل و اسب به عنوان مظهر ذوالجناح و گهواره به یاد حضرت اصغر طفل شیرخوار کربلا استفاده می‌شود که این سمبل‌ها در ایجاد فضای حزن و اندوه به عزاداری‌ها نقش موثری ایفا می‌کند.
به اعتقاد مردم منطقه دادن نذری به گهواره “علی‌اصغر” موجب شفای کودکان بیمار می‌شود و دادن نذر به ذوالجناح نیز موجب گشایش در کارها خواهد شد.
شبیه‌خوانی نیز از جمله آیین‌هایی است که معمولا در روز عاشورا در برخی از روستاهای شهرهای ارومیه، خوی، سلماس و ماکو انجام می‌گیرد که این شبیه – خوانی‌ها به نوعی بازسازی صحنه‌های روز عاشورا در صحرای کربلاست و چگونگی به شهادت رسیدن یاران امام حسین (ع) و خود آن حضرت است.
پخش نذورات از جمله نان فتیر، شربت، شیر داغ و حلوا در امام‌زاده‌ها مرسوم است و حتی در برخی از امام‌زاده‌ها مردم گوسفند قربانی کرده و گوشت آن را در بین دسته‌ها پخش می‌کنند.
در سحرگاه روز سوم که در ارومیه به آن “اهل قبیله” گفته می‌شود در برخی از مناطق تعدادی از جوانان در حالی که لباس‌های عربی به تن کرده‌اند از مساجد خارج شده و اشعاری را به مضمون زیر می‌خوانند “ای اهل قبیله برویم جسم بی‌سر و بی‌کفن امام حسین (ع) را دفن کنیم .”

● اصفهان (کاشان)
در گذشته سه مجلس مهم عزاداری در کاشان در استان اصفهان شهرت داشته است از جمله مجلس روضه خوانی بیت آیت‌الله مدنی که بیش از دو قرن نسل به نسل بر پا می‌شود.
دومین مجلس روضه‌خوانی همه ساله در بیت”آیت‌الله یثربی پشت مشهدی” در مسجد حبیب ابن موسی (ع) برپا می‌شود و یک قرن از سابقه برپایی آن می‌گذرد.
سومین مجلس در مسجد “درب یلان” از طرف مرحوم”حاج ارباب حسن تفضلی” دو قرن پیش، از پدر وی به یادگار مانده است که هنوز همه ساله برگزار می‌شود.
بنا بر سنت دیرینه، دسته‌جات سینه‌زنی هیات‌های عزاداری کاشان باید در لیالی و ایام عاشورای حسینی از بازار سرپوشیده این شهر عبور کنند زیرا بر این باورند که هیاتی که از بازار نمی‌گذرد، عنوان و اعتبار هیاتی ندارد.
یکی از عزاداری‌های سنتی کاشان،”عزاداری سقایی”است که قرن‌ها بین شیعیان خاصه در کشور ایران و عراق رایج بوده و بتدریج فراموش شده، ولی در کاشان و برخی نقاط همچنان پا برجا مانده است.

● خوزستان
سنج ، دمام وبوق هر سه از سازهای تشکیل‌دهنده همنوازی در آیین عزاداری ایام محرم در خوزستان است که سابقه آن به بیش از ‪ ۱۰۰‬سال می‌رسد و آن طور که نقل شده این شیوه از کشورهای آفریقایی به دلیل مسافرت‌های دریایی مردم جنوب، به ایران آورده شده است. بوق مخصوص از شاخ بلند و پیچ دار گاو ، گاومیش ، بز و یا گوسفند ساخته می‌شود که دمیدن در آن و بصدا درآوردن آن کار بسیار مشکلی است.
در آبادان مجموع نوازندگان دمام و سنج بین پنج ، هفت و گاهی ‪ ۹‬نفر متغیر است ، بطوریکه یک نفر بعنوان “اشکون” در جلو صف دمام زنان قرار می‌گیرد و سایر نفرات در طرفین او می‌ایستند.
در پایین صف دمام زنان ، یک سنج زن قرار دارد و سایر سنج زنان در لابلای دمام زنان جای می‌گیرند و براساس نت مشخص، نوای سنج و دمام را می‌نوازند.
در این خطه نوحه از اقبال بی‌نظیر عمومی بهره‌مند است ومراسم سینه زنی همراه با آواز نوحه که خود نوعی “ملودرام” حزن انگیز است، تحقق می‌یابد.
این مراسم با ترتیب و برنامه خاصی شروع و اوج آن زمانی است که نوحه خوان اعلام “واحد” می‌کند.

● خراسان جنوبی
شهرستان بیرجند مرکز خراسان جنوبی نیز با فرارسیدن ماه محرم‌الحرام با نصب پرچم‌های سیاه و علم‌های مخصوص عزاداری در مساجد، حسینیه‌ها و تکایا به عزاداری می‌پردازند.
سخنرانی پیرامون فلسفه قیام عاشورا در اغلب مساجد و حسینیه‌های شهر و روستاهای بیرجند، سینه‌زنی، زنجیززنی، روضه‌خوانی، علم بندان، علم گردانی، نخل بندی، نخل گردانی، مشعل گردانی و تعزیه‌خوانی ازشیوه‌های مراسم عزاداری ماه محرم در بیرجند است.
برگزاری مراسم “مشعل گردانی” در روستای خور و برکوه و “سنگ زنی” در روستای درخش بیرجند، شبیه‌گردانی، تعزیه‌خوانی، آتش زدن نمادین خیمه‌ها، راه اندازی کاروان‌های سبزپوش و سرخ پوش از دیگر آیین‌های سوگواری شهادت سالار شهیدان در روز عاشورا در این شهرستان است.
در مراسم مشعل گرانی روستای خور، مشعل به شکل استوانه‌ای است که از ‪۲۰‬ تسمه آهنی تشکیل شده که بعضی ازآن‌ها بلندتر است و پایه مشعل فلزی و حدود دو متر ارتفاع دارد این مشعل را در شب نهم محرم روشن می‌کنند.درمراسم “سنگ زنی” روستای درخش، سنگ عبارت است از دو تکه چوب استوانه‌ای هشت سانتیمتری که نخی از آن عبور کرده و در پشت دست قرار می‌گیرد.
این روستا هشت نفر سنگ زن دارد که از شب پنجم محرم این کار را همراه هیات با آهنگ نوحه سینه‌زنی یا زنجیرزنی انجام می‌دهند و یا نوحه جداگانه می‌خوانند. مردم معتقدند که سنگ زنی به نشانه سنگی است که کفار به دندان رسول خدا زده‌اند.

● سمنان

اجرای تعزیه، تشکیل هیات‌های عزاداری، سینه‌زنی و زنجیرزنی، حرکت شتران با کجاوه به عنوان نمادی از کاروان کربلا و اسرا، نخل گردانی، اطعام دادن و نذری دادن بویژه در شب‌های تاسوعا و عاشورا و شام‌غریبان از جمله سنت‌هایی است که هر سال در ماه محرم در استان سمنان برگزار می‌شود. تعزیه یکی از این سنت‌هاست که طرفداران زیادی دارد، هنرمندان این استان تعزیه را نوعی هنرنمایی برای تثبیت و تجلی نهضت حسینی و قیام عاشورا می‌دانند و معتقدند زیبایی نهضت کربلا در تعزیه ناب و اصیل متجلی می‌شود. تعزیه در حقیقت نوعی پیام رسانی است که برای نهادینه کردن فرهنگ عاشورا می‌توان از آن استفاده کرد.

“نخل گردانی” به خصوص در شهرهای سمنان و شاهرود مرسوم است که نمادی از تشییع جنازه امام حسین (ع) است، همچنین حرکت شتران با کجاوه‌ها که نمادی از کاروان کربلا و اسرا است. برپایی خیمه نیز یادآور خیمه‌های امام حسین (ع) در کربلاست، اطعام دادن و نذری دادن در ماه محرم مخصوصا در شبهای تاسوعا و عاشورا به عزاداران حسینی یکی دیگر از رسوم این استان به شمار می‌رود.
مردم شهر شاهرود نیز از دوران قدیم در روز پنجم محرم به یاد جان‌فشانی‌های حضرت ابوالفضل العباس(ع)، آیین طوق بندان (علم بندان) را با شور و احساسات مذهبی خاصی برگزار می‌کنند. آنان با برپایی این آیین نمادین نشان می‌دهند که اگر در هنگام شهادت علمدار کربلا نبودند که به یاریش بشتابند امروز همه آماده‌اند تا به یاد آن روز علم حضرت ابوالفضل‌العباس (ع) را برافراشته نگاه دارند. تکیه بازار شاهرود که به “تکیه زنجیری” معروف است و از بزرگترین تکایای این شهر شاهرود به حساب می‌آید وظیفه جمع‌آوری طوق‌ها و برگزاری دسته طوق- بندان را بر عهده دارد.عاشقان ابوالفضل‌العباس(ع) سپس در قالب هیاتی به سوی مساجد و تکایای دیگر به راه می‌افتند و در طول مسیر به چاوشی و خواندن مصیبت می‌پردازند.

● سیستان و بلوچستان
نوحه خوانی، سینه زنی، زنجیرزنی، برگزاری زیارت عاشورا، تعزیه خوانی از جمله آیین‌های معمول مردم سیستان در ایام محرم به شمار می‌رود.
پخت حلیم و شعله زرد، امتناع مردم سیستان از پخت غذا در سه روز قبل از واقعه عاشورا، پشت بام رفتن ریش سفیدان و تلاوت قرآن و ذکر دعا برای اعلام رسیدن ماه محرم و برگزاری مجالس روضه و عزاداری در منازل از جمله آداب خاص مردم سیستان در ماه محرم و ‪ ۱۸‬روز پس از آن است.
تعزیه درسیستان به صورت روز شماراجرا می‌شود به این صورت که شبیه‌خوانان هر روز ماه محرم را به یکی از یاران امام حسین (ع) مثلا حضرت علی اکبر(ع) و یا حضرت ابوالقضل (ع) اختصاص می‌دهند.
در بلوچستان مردم اهل تسنن با آغاز ماه محرم خود را در سوگ سرور و سالار شهیدان سهیم دانسته و با اجرای برنامه‌های وعظ و سخنرانی درمحافل مذهبی به استقبال از این ماه می‌روند. با آغاز اولین روز از ماه محرم امامان جمعه، پیش نمازان مساجد و ملایان اهل تسنن با سخنرانی در مساجد و محافل مذهبی، مردم را از اهمیت این ماه آگاه می‌سازند و با روایت احادیث مختلف سعی دارند مظلومیت امام حسین (ع) و نقش وی در اسلام و همچنین عظمت این ماه پر برکت را به نمازگزاران منتقل کنند. در ماه محرم زنان دست از انجام کارهایی مثل حصیربافی و سوزن دوزی برمی دارند و بیشتر سعی دارند خود را با ذکر و تسبیح و نماز و روزه مانوس کنند. اکثر مردمان بلوچستان و برادران و خواهران اهل تسنن روزهای تاسوعا و عاشورا روزه می‌گیرند، آنها بر این باورند که گرفتن روزه در این ایام اجر و ثواب بسیاری دارد. پخت انواع غذاهای محلی از قبیل حلوا، خورشت و برنج و همچنین پخش شیر و خرما میان خانواده‌های کم درآمد از دیگر آیین‌های روزهای تاسوعا و عاشورا در بلوچستان است. مردم چابهار با برپایی آیین‌های نوحه‌خوانی، تعزیه، روضه خوانی، سخنرانی، سینه زنی و زنجیر زنی همچنان یاد قیام سرور و سالارشهیدان را زنده نگاه داشته‌اند. در ظهر عاشورا مردم محلی در بندر مرزی چابهار با آداب و رسوم خاصی با آتش زدن خیمه‌ها به یاد اسیران کربلا بر سر و سینه می‌زنند و با حضرت زینب (س) و اسیران همدردی می‌کنند. زنان پاکستانی مقیم چابهار نیز دردهه اول محرم بانوحه خوانی و برپایی آیین‌های ویژه به سوگواری پرداخته و در شب تاسوعا نیز با بستن حجله حضرت قاسم به عزاداری خاص حصر قاسم می‌پردازند.

● قزوین
هیات‌های مذهبی استان قزوین برای تجلیل از مقام ممتاز علمدار کربلا حضرت ابوالفضل (ع) علامتی تهیه و به هنگام عزاداری علامت و چهل چراغ را پیشاپیش هیات حمل می‌کنند.
عزیمت هزاران مشتاق اهل بیت و عزادار حسینی از سراسر کشور به شهر قزوین وحضور در حسینیه “آقا سید جمال” با سابقه بیش از یکصد سال دراین شهر برای برآورده شدن حاجت‌ها وشفای بیماران بر غنای عزاداری‌ها وسوگواری امام سوم شعیان می‌افزاید.
دخیل بستن روی علامت، عزاداری و حضور دسته‌های سینه‌زنی و زنجیر زنی در در کوچه و خیابان‌ها و اجتماع آنان در زیارتگاه “امام‌زاده حسین”از برنامه- های هیات‌های مذهبی در دهه اول محرم است. بارگاه “امام‌زاده حسین” که در بین مردم قزوین به “شاهزاده حسین” معروف است از فرزندان امام هشتم رضا(ع) بوده و درروزهای تاسوعا و عاشورای حسینی محل عزاداری هیات‌های مذهبی شهر قزوین است.

● کهگیلویه و بویراحمد
صدای سنج و طبل عزا در شهرها و روستاها، شیون و زاری مردان و زنان عزادار حسینی، شور و نشاط پیران و جوانان عاشق اهل بیت همگی نشان از غم و اندوه شیفتگان امام حسین (ع) در کهکیلویه و بویراحمد دارد. نمادی‌هایی از کربلا و قبر شش گوش حضرت علی‌اکبر(ع) ساخته شده‌از آلومینیوم و چوب و نصب لامپ‌هایی با رنگ‌های مختلف ، زیبایی خاصی به مراسم این شهر می‌بخشد. این سمبل‌های مذهبی که بر روی پایه‌های فلزی ، در شهر یاسوج گردانده می شود و سیاه چادرهایی که با پارچه‌های سبز و سیاه پوشیده شده حکایت از رویداد عظیم تاریخی عاشورا و صحرای کربلا دارد. در آیین‌های عزاداری ابا عبدالله الحسین (ع) هر شب در این سیاه چادرها، خار و خاشک‌هایی به آتش کشیده می‌شود که بیانگر گوشه‌هایی از صحنه کربلا و اسارت حضرت زینب (س) و امام سجاد (ع) است.
برگزاری نمایش‌هایی از صحنه‌های کربلا بویژه شهادت امام حسین (ع) و یارانش از دیگر برنامه‌های عزادارای در این منطقه است.

● کرمانشاه
کرمانشاه، این شهر کهن که دروازه کربلاست و بیشتر مردمانش افتخار عنوان کربلایی دارند در ماه محرم حال و هوای غریبی دارد.
از آیین‌های بسیار قدیمی ماه محرم در کرمانشاه تعزیه‌خوانی است.
علاقه فراوان مردم به تعزیه‌خوانی و آگاهی یافتن از واقعه کربلا و همدردی با مصائب سیدالشهدا (ع) و اهل بیت او از طریق بازگویی و نمایش وقایع و آلام هرسال تعزیه‌خوانان را به برپایی هرچه با شکوه‌تر این مجالس وا می‌دارد. تهیه انواع غذاها و شربت‌های نذری مانند حلیم، شله زرد، حلوا و شربت‌های مختلف و تقسیم آن در میان عزاداران از دیگر آیین‌های این شهر است. تهیه تابوت خونینی که روی آن کبوتری گذاشته شده و پشت سر آن کودکان به منزله فرزندان امام حسین (ع)حرکت می‌کنند و فردی آنان را شلاق می‌زند تا به اسارت ببرد، تهیه قنداق علی اصغر(ع)، حجله حضرت قاسم (ع) و قرار دادن دختر بچه‌ای مانند عروس در آن، ساختن دست ابوالفضل(ع) و پرتاب آن به هوا برای تحت تاثیر قرار دادن مردم از دیگر آیین‌های عزاداری مردم این شهراست. از ادوات و ابزار موسیقی رایج در منطقه کرمانشاه که در سوگواری ماه محرم استفاده می‌شود می‌توان دهل و سرنا را نام برد که با نوای “چمری” ( نوعی موسیقی اصیل محلی ویژه عزاداری ) با دسته‌های عزاداری حرکت می‌کنند.

● گیلان
اعتقاد و باور خاص مردم به حضرت ابوالفضل العباس ، علی اکبر، علی اصغر، حربن یزید ریاحی و زنان و کودکان سیدالشهداء در این ایام و برگزاری آیین- های ویژه سوگواری به نام آنان نمونه‌ایی ازباورداشت‌های مذهبی مردم این استان است. یکی از آیین‌های عزاداری در این ماه علم بندی است که از یک روز مانده به ماه محرم تا روز هفتم این ماه در مناطق شهری و روستایی استان گیلان برگزار می‌شود. درروز اول این مراسم مردم مناطق مختلف با پذیرایی از عزاداران در مساجد و حسینیه‌ها در بعد از ظهر با تشکیل دستجات مختلف سینه زنی و خواندن نوحه پرچم‌های سیاه را به نشانه عزاداری سیدالشهداء به بالای سردر مساجد و گنبدهای آن نصب می‌کنند. این مراسم در دهکده تاریخی ماسوله و شهرستان مذهبی آستانه اشرفیه جلوه- ایی ویژه دارد و هرساله‌افراد مختلفی برای شرکت دراین مراسم به این روستا می آیند.
پخت نوعی شیرینی به نام “ککه” یا “کشته”، دادن شربت و نصب منبع‌های آب در اطراف مساجد و سطح شهر، اطعام دهی ، پرداخت نذورات ، راه اندازی علم و کتل ، حمل پرچم‌های سبز با عبارت‌های “یا حسین شهید” به وسیله کودکان و نوجوانان و سقاشدن کودکان سیاهپوش با عنوان نذر حضرت علی اصغر (ع) از جمله جلوه‌های زیبای آیین‌های سوگواری در این منطقه است.

● مازندران
برخی از مردم در یکی دو روز قبل از ماه محرم در استقبال از این ماه در خانه خود مراسم روضه خوانی برپا می‌کنند و اطعام می‌دهند.
یکی از آیین خاص ماه محرم در مازندران ایین ” نخل گردانی ” در روستای “نوا” در شهرستان آمل است. از روز اول تا هفتم محرم مردم به عزاداری می‌پردازند و سعی می‌کنند در این روزها کلیه نذورات خود را ادا کنند و برای مراسم نخل گردانی آماده شوند. در روز هفتم محرم، مردم روستای نوا و بسیاری از اهالی اطراف به کنار نخلی می‌روند و به آن سلام می‌کنند.روز هشتم محرم نخل را بیرون می‌آورند و در محله‌ها می‌گردانند مردم نیز به همراه نخل می‌روند. در روز هشتم، نهم و دهم،همراه نخل گردانی، نذوراتی مانند “شیر” بین مردم توریع می‌شود.نخل را به در هر خانه که می‌برند، صاحب خانه نذر خود مانند شربت ، خرما شیر، دود کردن اسپند را به جای می‌آورد و اگر نذر قربانی کردن گوسفند باشد قربانی می‌کند.
در شامگاه عاشورا، که شام غریبان است، نخل را دور محل می‌گردانند و همه مردم پابرهنه و شمع به دست همراه نخل به امامزاده محل می‌روند و تا صبح به سینه زنی و عزاداری می‌پردازند. دسته گردانی یکی دیگر از مظاهر مشخص مراسم عزاداری در ایام محرم است که با اشکال زنجیرزنی ، سینه‌زنی، شام غریبان و مراسم قوم بنی‌اسد ، نوای یاحسین را از مساجد و تکایا به خیابان‌ها می‌کشاند و جلوه‌های عشق و ارادت مردم به امام حسین(ع) و خاندان مطهرش را به رخ عالم می‌کشد. برخی از روستاها از گذشته در این دو روز پذیرای عزاداران حسینی بوده‌اند و همچنان با حفظ این سنت در روزهای عاشورا و تاسوا از همه کسانی که برای عزاداری می‌ایند پذیرایی می‌کنند.
این کار به صورت عمومی صورت می‌گیرد و همه مردم روستا در این روز در حد مقدورات خود برای عزاداران غذا تهیه می‌کنند.
از آداب و رسوم بومی منطقه غرب مازندران که سال‌ها است نسل به نسل چون امانتی گرانمایه به نسل حاضر رسیده، آیین “کرنازنی” در محرم است.
” کرنا زنی” ویژه عزای امام حسین (ع) بوده و در محلاتی چون آخوند محله ، نارنج بن، تالش محله فتوک و سادات محله شهرستان رامسر و برخی مناطق استان گیلان سابقه‌ای چند قرنی دارد.
امروز در معدود شماری از روستاهای غرب مازندران و شرق گیلان مراسم” کرنا زنی” انجام می‌گیرد و متاسفانه روز به روز اجرای این آیین کم رنگتر می‌شود.
این آیین با آغاز ماه محرم شروع می‌شد و در واقع نوعی وسیله برای اعلام برپایی سینه‌زنی و نوحه‌خوانی برای گرامی داشت شهدای کربلا بود و مردم با شنیدن طنین ناله ” کرنا ” در مجلس عزا حضور می‌یافتند. معمولا هیات‌های عزادار عصر تاسوعا در مساجد جمع شده و شب عاشورا را تا به صبح در مسجد بیدار می‌ماندند و در سپیده دم پس از ادای فریضه نماز صبح عزاداران پیشاپیش کرناچی‌ها به سوی گورستان‌ها حرکت می‌کردند.پیش از حرکت دسته‌های سینه زنی، نوای حزن‌انگیز کرنا در حالی که سکوت همه جا را فرا گرفته بود،در فضای مسجد طنین انداز می‌شد و کسانی که مشتاق حضور در عزاداری بودند با شنیدن صدای ” کرنا” از دور و نزدیک به مسجد می‌آمدند و هیات را همراهی می‌کردند.
آیین ” کرنازنی ” بیشتر به صورت دسته جمعی و درمحوطه مسجد انجام می‌گرفت و علاوه بر روزهای تاسوعا و عاشورا در سوم و هفتم شهادت امام‌حسین(ع) و یارانش نیز کرنا نواخته می‌شد. دسته‌های کرناچی مشتمل بر دو سر گروه و بین پنج تا هفت نفر کرناچی بودند و گاهی سر کرناچی که رهبری کرناچیان را بر عهده داشت آهنگی را شروع به نواختن می‌کرد و کرناچیان از وی پیروی می‌کردند یا او آهنگی را می‌نواخت و کرناچیان دیگر دم مکمل آن را می‌نواختند. سرکرناچی آهنگ یا امام سر می‌داد و کرناچیان یاحسین را در دمیدنشان بیان می‌داشتند و این نواختن تا زمان خستگی ادامه داشت و گاهی هم کرناچیان پیشاپیش هیات‌ها در بیرون از مسجد حرکت می‌کردند. به گفته برخی کرناچی‌ها هنر ” کرنازنی” چندین قرن است که در خاندانشان موروثی است. گرچه امروز در این مناطق، کرنا زنی آن شور و حال گذشته را ندارد اما عاشقانی هستند که این رسم بر جای مانده از نیاکان خود را هنوز در ماه‌محرم انجام می‌دهند.

● مرکزی (خمین و ساوه )
“نخل گردانی” یکی از آیین‌های ویژه عزاداری برای تکریم امام حسین(ع) در شهرستان خمین است که سابقه آن به بیش از ‪ ۴۰۰‬سال می‌رسد. در روز عاشورای حسینی مراسم نخل‌گردانی که از دیرباز از خاندان‌های قدیم این خطه نسل به نسل در میان آنان به ارث رسیده است اجرا می‌شود. این نخل به منزله “عماری” حضرت امام حسین (ع) با حالتی شبیه خیمه، از چارچوب‌هایی به شکل چادر صحرایی ساخته شده و با پارچه‌های سبز و مشکی، سپرو شمشیر، کلاه‌خود و تصاویر معصومین تزیین می‌شود. این نخل به روایتی به منزله خیمه امام حسین (ع) و به روایتی تابوت آن حضرت است. عزاداران خمین هرسال در روز عاشورا، نخل را از محل خود واقع در کنار امامزاده شاهزاده ابوطالب به سمت میدان ‪ ۱۵‬خرداد و از آنجا به “چاله نخل” در مرکز شهر حمل می‌کنند.مردم منطقه معتقدند که با گذشتن از زیر این نخل، امام حسین (ع) حافظ خود و فرزندانشان می‌شوند.
آیین سوگواری “طوق گردان” یکی از آداب و رسوم کهن مردم شهر ساوه در ماه محرم و روز سوم است. دراین آیین عزاداران حسینی در قالب هیات‌های سینه زنی و زنجیر زنی طوق یا علامت آن هیات را به خانه یکی از صاحبان نذر انتقال می‌دهند و پس از ذبح گوسفند توسط صاحب نذر، طوق را با آب و گلاب شست و شو می‌دهند. مردم عزادار پس از شست و شو و تزیین طوق، آن را طی مراسمی همراه بانوحه خوانی و مرثیه سرایی با تشریفات خاص جهت ادای سلام به بارگاه “امامزاده سید علی‌اصغر (ع)” شهر ساوه منتقل می‌کنند. در این مراسم پس ازادای سلام واحترام دراین بارگاه مقدس، طوق را به هیات های عزاداری و مساجد حمل می‌کنند. مردم ساوه مراسم “طوق گردان” را بیانگر آغاز حرکت لشکر امام حسین(ع) به سمت کربلا و شروع عزاداری محبان آن حضرت و تداوم راهش می‌دانند.

● یزد
آیین عزاداری سنتی مردم استان یزد به مناسبت شهادت امام حسین(ع)، ‪۱۰‬ روز مانده به ماه محرم با عنوان “بهرشهید” آغاز می‌شود و تا پایان ماه صفر ادامه دارد. در آیین بهرشهید که تا اول ماه محرم ادامه دارد، هیاتی متشکل از جوانان و نوجوانان شهر به منازل مردم مراجعه و اشعاری را در سوگ امام حسین(ع) و یاران با وفایش زمزمه می‌کنند. دو روز مانده به محرم، آیین ” پرسه” برپا می‌شود و مردم در قالب هیات عزاداری در سطح شهر حرکت می‌کنند و اشعاری در رثای علی‌اکبر(ع) می‌خوانند. برای آغاز عزاداری ماه محرم هر شب یکی از وعاظ با خواندن ذکر و کلماتی، با عنوان “شاه کشیدن” مراسم را آغاز می‌کنند. پس از انجام این مراسم، تعدادی از عزاداران از جمله سادات و پیرمردان، با عنوان ” یاران عزا”، دور هم جمع می‌شوند و به آرامی ترجیح بند معروف محتشم کاشانی را می‌خوانند. از دیگر سنت‌های عزاداری مردم در ماه محرم ” نخل بستن” نام دارد، نخل یک سازه چوبی است که قسمت جلو و عقب آن از قطعات کوچک به شکل نخل ساخته شده است. تعدادی از خادمان حسینیه روز هشتم ماه محرم با استفاده از پارچه مشکی، آیینه و شمشیر نخل را آذین بندی می‌کنند. نخل سمبل جنازه سیدالشهدا است و آیینه‌ها،نمادی از شخصیت حسین(ع) است.در ندوشن رسم است هنگام نخل برداری کسانی که در طول سال گوسفندی نذر کرده باشند در مقابل نخل ، قربانی می‌کنند.

● بیجار

مراسم عاشورا و تاسوعای حسینی در بیجار، مراسمی کم نظیر است. با دیدن هلال محرم در آسمان بیجار، چند علم سیاه و نقش دار بر بام مسجدها برافراشته می شود و مردم در عاشورای حسینی، به یاد امام پابرهنه هستند و آب نمی نوشند.

● ترکمن صحرا

ترکمن ها در روز تاسوعا و عاشورا در مساجد جمع می شوند و به نیازمندان غذا می دهند و عزاداری می کنند. ترکمن های شمال خراسان در روزهای محرم، نان ویژه ای به نام قتلمه می پزند و در میان عزاداران امام حسین (ع) پخش می کنند. هم چنین به خانواده هایی که در یک سال گذشته، عزیزان شان را از دست داده اند، سر می زنند.

● آمل

در آمل هم مثل دیگر شهرهای کشورمان، با آمدن محرم شهر سیاه پوش می شود. مردم بیشتر نذرهایشان را که عموما آش، خرما و شربت است برای ماه محرم نگه می دارند در آمل و روستاهای اطراف آن، مراسم نخل گردانی مرسوم است. از روز اول تا هفتم محرم، مردم به عزاداری می پردازند و در این روزها نذرهای شان را ادا می کنند.

در روز هفتم، همه مردم به کنار نخلی می روند و به آن سلام می کنند. آن ها بر این باورند که نخل، تابوت امام حسین (ع) است. در روز هشتم، مردم نخل را بیرون می آورند و در محله ها می گردانند. کسانی که نذر شیر دارند، در روز هشتم و نهم و دهم، بین مردم شیر پخش می کنند و نخل به در هر خانه که می رسد، اهالی خانه نذرشان را ادا می کنند.

در شب شام غریبان، نخل را دور محله می گردانند و مردم پابرهنه و شمع به دست، همراه نخل به امام زاده می روند و تا صبح سینه زنی و عزاداری می کنند.

● خرمشهر

خرمشهر که کربلای ایران است و داستانی نینوایی دارد، از گذشته به خاطر داشتن ده ها حسینیه به نجف ثانی مشهور است. در روزهای محرم، دسته های گوناگون در خرمشهر به عزاداری می پردازند. هیات های کردها، لرها، بوشهری ها، آذربایجانی ها و عشایر عرب، به شیوه های گوناگون عزاداری می کنند. در حسینیه حیدریه که بیش از دویست سال قدمت دارد، عزاداری سنتی برپا می شود. در مسجد جامع شهر هم مردم فراوانی به یاد شهیدان کربلا جمع می شوند. در شلمچه هم که قتلگاه سی هزار شهید است، زایران و کاروان های عزاداری رو به کربلای حسینی می ایستند و زیارت عاشورا می خوانند و عزاداری می کنند. در روزهای محرم، مسافران فراوانی از سراسر کشور برای شرکت در مراسم عزاداری به شلمچه می روند.

● جزیره قشم

جزیره قشم، بزرگترین جزیره کشور که بیشتر مردم آن سنی هستند. در روزهای عاشورا، مردم قشم به احترام امام حسین (ع) روزه می گیرند و در مسجد قرآن می خوانند. شیعیان جزیره در مسجدهای بزرگ قشم، برای سالار شهیدان سوگواری می کنند.

● آذری زبانان

در ماه محرم، عزاداران آذری زبان در هر جای ایران اسلامی که باشند به شیوه های خاصی در سوگ شهادت امام حسین (ع) عزاداری می کنند. این برنامه سوگواری، در آذربایجان بر طبق آداب و رسوم مخصوصی برگزار می شود.

– مراسم طشت گذاری

یک هفته مانده به محرم و یا در آخرین جمعه ماه ذی الحجه الحرام، مراسمی با عنوان استقبال از محرم و اعلان عزای حسینی، در جامع شهرها برپا می شود. در این مراسم، مداح روضه خوانی می کند و عزاداران نیز به سینه زنی و زنجیر زنی می پردازند. در آن حال، دو صف مقابل هم قرار می گیرند و یک نفر به عنوان میاندار که با رجزها و آهنگ ها آشنا باشد انتخاب می شود. در پایان مراسم، حدود 10 نفر از عزاداران، کوزه های پر از آب را گرداگرد مجلس می چرخانند. این کار به یاد جانفشانی های علمدار کربلا حضرت عباس (ع) اجرا می شود. مردم عزادار نیز با شعارهای ‘دخیل یا عباس’ تبرکا از آب کوزه ها می نوشند.

– مراسم دسته های شاه حسینی (واخس – شاخس)

شب های تاسوعا و عاشورا، مراسم ‘شاخس _ واخس’ برگزار می شود؛ عزاداران حاضر، روی زانوهای خود نشسته، دست ها را به طور هماهنگ بالا می برند و محکم روی زانوهای خود می کوبند و یا در روز، این عمل را با کوبیدن پای ها به زمین در حالی که دایره وار می چرخند انجام می دهند و اشعار و کلمات را همگی با هم تکرار می کنند.

– مراسم شام غریبان

بعد از عصر عاشورا و یادآوری حادثه تلخ کربلا سوگواران، تا پاسی از شب هیچ چیزی میل نمی کنند، این عمل به احترام اسرای والا مقام کربلا انجام می شود. در آن حال، ابتدا با در دست گرفتن شمع به مسجد، می روند و در فضای تاریک مسجد، از زبان زینب کبری(س) اقدام به رجز خوانی می کنند و یا به یاد کودکان حسین (ع) به بیرون از شهر می روند و اقدام به نوحه سرایی می کنند.

● خلخال

آیین عزاداری یقه بندان به مناسبت سومین روز شهادت امام حسین (ع) و شهدای کربلا در خلخال برگزار می شود. در این آیین بر اساس یک سنت دیرینه در تمام مساجد و حسینیه های شهر، شام پخته می شود تا هیچ یک از اهالی شهر از این سفره بی نصیب نمانند. اهالی خلخال در حسینیه ها، مساجد و منازلی که از بدو تولد در آن منزل ثبت نام کرده و جزو اهل دسته آن محسوب می شوند، حضور یافته و پس از برگزاری مراسم عزاداری و صرف شام، دکمه پیراهن سیاه یقه آن ها توسط پیرغلامان که معمولا از سادات هستند با راز و نیاز و دعای سلامتی تا سال آینده بسته می شود. شهر خلخال دارای ده ها عباسیه، قاسمیه، اصغریه، اکبریه و حسینیه است که به ترتیب به نام های سقاخانه، مشعلدارخانه، چراغچی خانه، پیش خدمت خانه و فرش خانه معروف هستند. این اماکن مذهبی در دو محله بالا و پایین شهر قرار گرفته و معمولا هرکس در این شب در منزلی که از بدو تولد در آن توسط پدرش ثبت نام شده، حاضر شده و مراسم یقه بندان را انجام می دهد. برخی نیز با مراجعه به محل های مزبور و پس از بستن یقه خود شام نذری را برای صرف با خانواده به منزل می برند و در این میان شام از دنیا رفتگان که نام شان از سال ها پیش در دفتر منازل ثبت شده به نوادگان آن ها تحویل می شود. به گفته ریش سفیدان و پیرغلامان، بستن یقه پیراهن های سیاه عزاداران به معنای پایان ایام عزاداری محرم و ثبت علامتی برای عزاداران تا شروع محرمی دیگر در سال آینده است و این دکمه در سال آینده توسط صاحب پیراهن باز و پوشیده می شود.

● مراغه

آیین سنتی ‘وای عباس’ همزمان با روز هشتم ماه محرم الحرام در حسینیه ها و هیات های مذهبی شهرستان مراغه برگزار می شود. در این روز که در مراغه تاسوعای کوچک نامیده می شود، عزاداران در گروه های 20 تا 30 نفری به یاد فداکاری های حضرت عباس(ع)، عباس گویان در هیات ها و حسینیه ها سینه زنی می کنند. در این روز بیشتر عزاداران حسینی بر سر و صورت خود گل مالیده و با پای برهنه مسیرهای عزاداری را طی می کنند. گرمای عشق امام حسین (ع) هوای سرد زمستان را در این دیار بر عزاداران بی اثر کرده و ساکنان منطقه از پیر، جوان و کودک در خیابان های سرد مراغه ساعت ها به عزاداری می پردازند. پخش نذورات از جمله شیر، شربت، نان روغنی، کیک و کلوچه توسط مردم در بین عزاداران در این روز نسبت به روزهای گذشته رونق بیشتری می یابد.

● بابل

مراسم ‘دور خیمه گاه’ از سال های بسیار دور در شام غریبان شهدای کربلا انجام می شود و مردم از اطراف و اکناف برای دیدن این مراسم به محله قاضی – کتی شهر بابل می روند و از خاکستر خیمه های سوخته، برای شفای بیماران خود تبرک می برند. این مراسم که از سال های بسیار دور به صورت سینه به سینه به عزاداران رسیده است، بدین نحو است که دو خیمه ای که از روز اول محرم به نشانه خیمه های امام حسین (ع) و یارانش تهیه شده، در وسط میدانگاهی گذاشته می شود. اعضای شرکت کننده در مراسم، توسط پیر غلام و پیشکار عزاداری انتخاب می شوند. عمده این افراد، جوان و ترجیحا از خانواده سادات، و به تعداد شهدای دشت کربلا، 72 نفر هستند. قبل از ورود عزادارانی که با سربندها، شال ها و لباس های متحد الشکل، خود را آماده مراسم می کنند، مداحان با خواندن زیارت عاشورا، مستمعین و دل های مشتاقان را آماده می کنند. سپس عزاداران با ذکر ‘یا حسین’ وارد میدان می شوند. مداحان با نوای نوحه مراسم را آغاز می کنند. هنگامی که سکر و مستی عشق به مولا در دل ها بالا گرفت دو نفر با لباس یزیدیان (قرمزرنگ) وارد میدان شده با حرکاتی خشن، در حالی که شلاق ها و مشعل هایشان را در آسمان به حرکت درمی آورند، کودکانی را که با لباس های عربی از ابتدای مراسم، در خیمه ها نشسته اند را می ترسانند. کودکان با ذکر ‘یا حسین، یا اباالفضل’ به هر سوی میدان می گریزند. عزاداران کماکان بر سر و سینه می زنند سپس یزیدیان خیمه ها را به آتش می کشند. با به آتش کشیده شدن خیمه ها، شور و نوای عزاداران اوج می گیرد و در حالی که خمیده و هروله کنان به دور خیمه های در حال سوختن می گردند، با خواندن ذکرهایی بر سر و سینه می زنند. دور زدن عزاداران به دور خیمه ها و ذکرهاشان تا زمانی ادامه دارد که خیمه ها در حال سوختن است. وقتی خیمه ها کاملا سوخت و چیزی از آن باقی نماند، عزاداران که بعد از آن همه تب و تاب گویی، به حال نیمه جان درآمده اند بر زمین می نشینند و مداحی با نوای محلی، به ذکر مصیبت از زبان حضرت زینب (س) با ترجیع بند ‘برادر خواهرت بمیرد،’ می پردازند. سپس با ذکر خیر از پیرغلامان اهل بیت، که سر به تیره تراب برده اند و سلام به پیامبر و ائمه اطهار مجلس به پایان می رسد. در پایان، مردم مشتاق خاندان اهل بیت (ع) تبرکا از خاکستر خیمه ها برمی دارند و به امید شفا و برآورده شدن حاجات به سر و صورت می کشند.

● خوانسار

شهرستان خوانسار که یکی از شهرهای استان اصفهان است در ماه محرم و صفر حال و هوای خاصی می یابد و برنامه های عزاداری که در آنجا برپا می شود که در نوع خود بی نظیر است. چند روز قبل از حلول ماه محرم، همه افراد، دست در دست یکدیگر با همدلی خاصی، کوچه ها و خیابان های شهر را مشکی پوش می کنند. هر کسی که بتواند، به نوعی در این برنامه سهیم شده، ارادت خود به اهل بیت علیهم السلام ابراز می کند. تمامی جوانان شهر در هر محل، گردهم جمع شده، مساجد، حسینیه ها و تکایا را به سلیقه و ذوق خویش آماده می کنند و با پارچه های مشکی و جملات مختلف در مدح و عزای امام حسین (ع) و یارانش، آنجا را آماده عزاداری می کنند. با توجه به تعداد بی شمار هیات ها در این شهر، در این ایام، بر سر درِ هر مسجد و حسینیه یا تکیه ای، نام هیات یا محفل عزاداری را می توان دید که با نام یکی از اهل بیت علیهم السلام مزین شده است. در ایام سوگواری ماه محرم، تقریبا تمام خوانساری های مقیم در شهرستان های دیگر به اتفاق خانواده، دوستان و آشنایان از شهرهای محل اقامت به دیار خویش بازمی گردند؛ هم چون قطره هایی خروشان و جوشان، که مشتاقانه به سمت دریا در حرکتند؛ با حضور این افراد شهر، جنب و جوش خاصی یافته، حتی جمعیت آن به چهار یا پنج برابر می رسد. در ماه محرم و با برپایی سوگواری شهادت امام حسین (ع) چهره شهر از لحاظ اجتماعی دگرگون شده و فعالیت های اقتصادی و تجاری مردم نیز تحت تاثیر این ایام، کم رونق می شود. برنامه عزاداری که شامل سینه زنی و زنجیر زنی ست ـ بدلیل ازدحام جمعیت عزادار ـ همیشه به دو بخش تقسیم می شود؛ عده کثیری از مردم، صبح هنگام و عده ای نیز در بعدازظهر برنامه عزاداری خود را برپا می کنند. در طول مدت عزاداری، مردم سوگوار جهت استماع سخنان واعظان و بهره مندی از فیض مراثی آنها، تا پاسی از شب را در مساجد و تکایا سپری می کنند.

از سنت های مهم در عزاداری مردم خوانسار می توان به این موارد اشاره کرد:

1ـ مراسم ‘تعزیه خوانی’ که معمولا بعد از ظهرها برپا می شود.

2ـ حرکت دادن دسته های شترسوار و اسب سوار که یادآور عبور کاروان اهل بیت یا ترسیمی از سپاهیان کوفه ـ که به جنگ امام حسین (ع) آمده بودند ـ است. صدای شیپور جنگ و نقاره در لابه لای حرکت کاروان، تداعی صحنه های رزم و مبارزه آن زمان است.

3ـ حرکت دسته های عزاداری در قالب هیات های سینه زنی یا زنجیرزنی.

معمولا عزاداران، با پای برهنه و در حالی که بر پیشانی شان به نشانه عزا مقداری گل زده شده، در جمع هیات حضور می یابند.

● شاهرود

مردم شاهرود، در روز پنجم محرم مراسم ویژه ای را با نام یا عباس یا عباس دارند که نمونه مشابه آن در هیچ کجای کشور ندارد. مردم شاهرود در روز پنجم محرم به ‌یاد جانفشانی‌های حضرت ابوالفضل‌العباس (ع)، آیین طوق بندان (علم‌بندان) را با شور و احساسات مذهبی خاصی برگزار می‌کنند. این آیین طبق آداب و سنت های قدیمی همه ساله در عصر روز پنجم ماه محرم با به راه افتادن دسته‌های چاوش خوانی و سینه‌زنی با حضور انبوه عزاداران حسینی در محدوده بافت قدیمی شهر شاهرود برگزار می‌شود. سنت عزاداری روزپنجم محرم به یادجانفشانی‌های حضرت ابوالفضل‌العباس(ع) و با فریادهای ‘یا عباس، یا عباس’ از گذشته دور در شاهرود مرسوم بوده است و در بین مردم شاهرود احترام و اعتبار ویژه ای دارد. مردم شاهرود با برپایی این آیین نمادین نشان می‌دهند که اگر در هنگام شهادت علمدار کربلا نبودند که به یاریش بشتابند امروز همه آماده‌اند تابه یاد آن روز علم حضرت ابوالفضل‌العباس (ع) را برافراشته نگاه دارند. تکیه بازار شاهرود که به ‘تکیه زنجیری’ معروف است و از بزرگترین تکایای این شهر به حساب می‌آید وظیفه جمع‌آوری طوق ها و برگزاری دسته طوق‌بندان را بر عهده دارد. شهر شاهرود از حوالی ظهر روز پنجم محرم یکپارچه تعطیل و سیاه پوش است و ازدحام جمعیت عزاداران در مقابل مدرسه قلعه این شهر و خیابان شهید صدوقی (مزار) به گونه‌ای است که تمامی خیابان ها و کوچه‌های منتهی به محل مراسم مملو از جمعیت می‌شود. چندین هیات عزادار حسینی تا پیش از برپایی ‘طوق بندان’ با اجرای آیین خاص سینه‌زنی و مداحی و در میان ماتم و اندوه به انبوه جمعیت حاضر در این مکان می‌پیوندد

● بروجرد

بروجردی ها توجه خاصی به مراسم سوگواری در ماه محرم دارند و بویژه در دهه اول این ماه شهر بروجرد میهمانان زیادی را به خود جلب می کند که مشتاق دیدن کارهای گروهی و مراسم محلی تاسوعا و عاشورا هستند. برپایی سقاخانه، تکیه و روضه از کارهای رایج این ایام است هرچند فعالیت های کوچک و بزرگ فراوانی در این ایام انجام می شود. به هرحال مراسم محرم شامل بخش های مختلفی است:

– چهل منبر

در غروب و شامگاه تاسوعا، بسیاری از مردم و بویژه کسانی که در شب های قبل سقاخانه داشته اند درهای خانه خود را به روی مردم باز می کنند و سینی بزرگی در ورودی خانه یا حیاط می گذارند و در آن به یادبود شهدای کربلا شمع روشن می کنند و با نوشیدنی و دیگر نذورات از میهمانان پذیرایی می کنند. بسیاری از زنان و مردان با تهیه چهل شمع، با پای برهنه و بدون این که با کسی صحبت کنند از این خانه به آن خانه رفته و شمع های خود را در چهل سقاخانه می گذارند. با این کار ضمن عزاداری، حاجات و خواسته های خود را نیز یادآوری می کنند و از امام حسین و یارانش شفاعت می طلبند. این آئین به چهل منبر مشهور است.

– سینه زنی و زنجیرزنی

هیات های سینه زن و زنجیر زن بروجرد، فعالترین و پرطرفدارترین دسته های عزاداری این شهر و روستاها و مناطق اطراف هستند. هیات های زنجیرزن به صورت قطاری در دو صف موازی حرکت می کنند و باز هم به ترتیب از افراد سالخورده تا نوجوانان مرتب می شوند. چندین طبل و سنج زن مسوول ریتم بخشیدن و هماهنگ کردن زنجیرزنان هستند. لباس زنجیرزنی یک پیراهن سیاه ضخیم و بلند است که تا سر زانو ادامه می یابد و پشت آن دو دریچه همیشه باز دارد که محل برخورد زنجیر به بدن است. با رسیدن به هیات های دیگر، عزاداران به نشانه احترام زنجیرهای خود را بالا گرفته و تکان می دهند و همزمان یا حسین می گویند. موسیقی محرم بطور خاص بازتاب موسیقی محلی است. آوازهای معروف به دشتی یا دشتی لری بسیار گسترده اند و عمدتا با نی یا سرنا همراه می شوند که حزن زیادی دارند. در ایام تاسوعا و عاشورا نیز همین سازها به همراه دهل مورد استفاده هیات ها قرار می گیرند و عبور دسته جات عزادار از خیابان ها با پخش نوحه ها و آوازهای دشتی و همراهی ساز انجام می گیرد.

– تکیه بندی

عبارت است از ترتیب دادن چادر بزرگی در صحن یا حیاط یک خانه یا در پیاده روی خیابان. تکیه محلی برای اجتماع عزاداران است و عمدتا با نقاشی ها و شعرهایی در مدح امامان و نیز با پارچه های سبز و مشکی تزئین می شود. تکیه های قدیمی تر با برپا ردن خیمه های سایبانی بسیار بزرگ و دایره مانند در حیاط مساجد، حسینیه ها و خانه های مهم برپا می شدند. برخی از این چادرها به نحو بسیار زیبایی نقاشی و خطاطی شده بودند. اوج این هنر مربوط به دوره قاجار و اوائل پهلوی است.

– نذر چراغ

یکی از آداب تاسوعا و عاشورا نذر کردن چراغ برای سقاخانه هاست. به این نحو که معمولا از سقاخانه های مشخصی که ویژه این کار است چراغی با اجازه صاحبخانه بر می دارند و نذر می کنند که با برآورده شدن حاجاتشان مثلا ده چراغ جایگزین آن کنند. در برخی مواقع به جای چراغ از کالاهای دیگر بویژه لیوان و استکان که مورد استفاده هیات ها و سقاخانه هاست استفاده می شود.

– پرده خوانی

نوعی حماسه سرایی و نقالی است که طی آن راوی، در یک محل عمومی نظیر صحن یک امامزاده یا گورستان، بساط می گسترد و پرده بزرگی را به درختان یا دیوار می آویزد. این پرده تصویرهای مختلفی از قیام عاشورا و حوادث بعد از آن بویژه قیام مختار و انتقام از قاتلان حسین (ع) دارد. اسامی شخصیت ها در کنار آنان نوشته شده و نقال از صحنه ای به صحنه دیگر رفته و با آب و تاب و یا با صدایی غمناک قصه ها را روایت می کند و بییندگان متاثر نیز به گریه می افتند. خاتمه کار ذکر دعا و صلوات و جمع کردن پول برای نقال است.

● بوشهر

در آستان بوشهر مراسم ماه محرم همانند سایر شهرهای کشورمان با شکوه تمام برگزار می‌شود. علاوه بر مراسم‌های زنجیر‌زنی و سینه‌زنی و روضه‌خوانی مراسم‌های خاص منطقه برگزار می‌شود. مکان‌های عزاداری از مسجدها، حسینه‌ها، میدان‌ها، خیابان‌ها، کوچه‌ها و منازل شخصی آغاز می‌شود. با فرا رسیدن ماه محرم سردرخانه‌ها و تکایا و امامزاده‌ها را علم سیاه زرد می‌زنند و مردم لباس سیاه پوشیده آنهایی که نذر دارند خود را برای پخت و پز آماده می‌کنند.

روضه و نوحه‌خوانی در هر شب به یک موضوع حادثه غم انگیز کربلا به شرح زیر اختصاص دارد:

شب اول، درباره فرا رسیدن ماه محرم، شب دوم درباره حضرت مسلم، شب سوم در باره طفلان مسلم، شب چهارم در مورد حج‌الوداع، شب پنجم در باره حر، شب ششم درباره علی اصغر، شب هفتم درباره حضرت علی اکبر(ع)، شب هشتم در باره قاسم داماد، شب نهم درباره حضرت عباس (ع) و شب دهم درباره امام حسین(ع).

– گهواره علی‌اصغر

تقریبا در تمام شهرها و روستاهای استان برای گهواره خدمت علی‌اصغر مراسمی بر پا می‌شود. در این گهواره چوبی که مختک نام دارد و با توری سبز آن را می‌پوشانند، شبیه علی‌اصغر را می‌خوابانند و آن را تکان می‌دهند و به نوحه‌خوانی و لالایی خوانی می‌پردازند. زنان نازا گهواره را تکان می‌هند و لالایی می‌خوانند. در میدانی که مراسم روز عاشورا و یا تعزیه برگزار می‌شود، خیمه‌هایی که متعلق به امام حسین (ع) و حضرت عباس(ع) و حضرت زینب(س)، علی اکبر(ع) و قاسم(ع)است، بر‌پا می‌شود. مردم در خیمه‌ها به عزاداری پرداخته و مراسم نذری و نون پوشان (یک نوع نذری است که فرد نذر شده را بر خیمه امام حسین و یا در مساجد روی منبر خوابانده و تمام بدنش را با نان می‌پوشانند سپس نان را با حلوا به صورت لقمه‌های بزرگ درآورده و بین مردم تقسیم می‌کنند) را انجام داده و مشکل گشا تقسیم می‌کنند. هنگام آتش زدن خیمه امام حسین ( ع) در ظهر عاشورا عزاداران در گرمای طاقت فرسا با شور و هیجان فراوان به گرد خیمه برسر و سینه خود می‌زنند و به عزاداری می‌پردازند، خاکستری را که حاصل از سوختن خیمه است به عنوان تبرک برای شفا بر پیشانی خود می‌مالند. پس از پایان مراسم روضه‌خوانی مردم خود را برای مراسم سینه‌زنی آماده می‌کنند. ابتدا گروه دمام زنان با نواختن دمام مردم را خبر کرده و آنها را جمع می‌کنند. سینه زنان به صورت حلقه‌های دایره‌وار به گرد نوحه خوان می‌چرخند. نوحه خوان در وسط کنار سکویی نوحه می‌خواند و عزاداران در حالیکه با دست چپ کمر همدیگر را می‌گیرند، با دست راست به سینه می‌زنند. مراسم دمام‌زنی و سینه زنی علاوه بر ایام عاشورا در ماه صفر و ماه مبارک رمضان در عزای حضرت علی (ع) نیز انجام می‌شود. شب یازدهم محرم در مساجد و تکایا و حسینیه‌ها شام غریبان برگزار می‌شود. تمام چراغ‌های کوچه‌ها و معابر اطراف را خاموش می‌کنند و عزاداران به صورت دسته‌های چند نفری به راه می‌افتند. چند قدم که راه افتادند به صورت حلقه‌وار دور یکدیگر نشسته و شمع روشن می‌کنند و نوحه شب شام غریبان را می‌خوانند.

● سخن آخر

محرم، شمعی است افروخته امام حسین (ع) که هیچ گاه خاموشی نشاید. مادام که روزگار را بقایی است، شمع محرم جاودانه روشن است و هر سال که بگذرد بر فروغ این شمع افزوده می شود. محبت حسین چنان بر دل عشاقش ریشه دوانیده که نام مبارکش دیده را بارانی و دل ها را تفتیده می کند آنگاه که دل تفتیده شد دیده را عنان از کف برود و شبنم اشک به سیلاب سرشک مبدل می شود و این التهاب و تفتیدگی را چه تواند آرام سازد جز یاد و ذکر حسین و سوگواری؟.