اختصاصی هیات | عباس حیدرزاده: دانش دعاخوانی (بخش چهارم)

عباس حیدرزاده

اشاره:

خوانندة محترم در دو شماره قبل به بعضی از آداب دعاخوانی اشاره کردیم در این شماره نیز با عنایت خدای متعال به موضوع دانش دعاخوانی خواهیم پرداخت. امید واثق دارم ما را از دعای خیر خود محروم نمی فرمائید.

مقدمه:

اصولا هر فن، هنر و حرفه ای نیاز به دانش مخصوص خود دارد. و کسی که می خواهد در آن حرفه ورود پیدا کند می بایست دانش مربوط به آن حرفه را فرا بگیرد تا بتواند به طور مطلوب و قابل قبول آن فن و هنر را اجرا نماید. به عنوان مثال: اگر کسی بخواهد قاری قرآن باشد می بایست همة قواعد مربوط به قرائت قرآن را بیاموزد تا بتواند قرآن را به طور صحیح قرائت کند.

 از آنجا که دعاهای مأثور گنجینه های معارف الهی و وسیله ارتباط و راز و نیاز انسان با خالق یکتا هستند.و اگر خدای متعال بخواهد توجّهی به انسان نماید یک مسیرش از طریق دعاست. همانگونه که در قرآن کریم می فرماید:

 قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُم‏.(فرقان/77)

«بگو:اگر دعاى شما نباشد، پروردگارم هيچ اعتنايى به شما نمى‏كند.»

همچنین طبق سنّت هدایت گری رسول گرامی اسلام ^{صلی الله علیه و آله} و اهلبیت ^{علیهم السلام} برای هر وعده و هر روز هفته و مناسبت های خاص دعاهای متعدّدی به ما رسیده است بر این اساس دعا در بین پیروان مکتب اهلبیت علیهم السلام از اهمیّت ویژه ای برخوردار است. بنا بر این اهتمام به فراگیری «دانش دعا خوانی» برای «مداحان» فریضه ای اجتناب ناپذیر است. در این قسمت از این نوشتار بخش هایی از «دانش دعاخوانی» مرور می کنیم.

صحّت قرائت:

در دعاخوانی منظور از صحّت قرائت یعنی صحیح خواندن کلمات دعا می باشد.[1]مهمّ ترین بخش دعاخوانی«صحّت قرائت» است. چرا که در  متون عربی حتّی غلط خواندن یک اِعراب معنی کلمه یا جمله را عوض می کند. به عنوان مثال: در زیارتنامه معصومین علیهم السلام اِعراب ضمیر و حرف ندا در مذکّر و مؤنّث تفاوت دارد. برای شخص مذکّر می گوئیم«السلامُ علیکَ اَیُّهَاالامامُ المَظلُوم» ولی برای شخص مؤنّث می گوئیم«السلامُ علیکِ اَیَّتُها المَظلومة». در این دو عبارت اینجا چند فرق دیده می شود:

1- ضمیر در این دو جمله با هم تفاوت دارد، در مذکر ضمیر« کَ» بکار رفته ولی در مؤنث ضمیر« کِ» استفاده شده به اضافه که در جمله مؤنث « ة» تأنیث به کلمه مظلوم اضافه شده یعنی « مظلومة» بکار رفته است.

2- حرف ندا در دو جمله با هم تفاوت دارد، در مذکر « ایّها» بکار رفته ولی در مؤنث « ایّتها» استفاده شده است.

نحوه تشخیص حرکت همزه وصل:

نکته دیگری که در قرائت دعا باید به آن توجّه ویژه داشت « نحوه تشخیص حرکت همزه وصل در ابتداء به کلمات» است.

همزه وصل در آغاز هر سه نوع کلمه عرب(حرف-اسم-فعل) مي آيد.

1- حرف:تنها کلمه ی دارای همزه ی وصل در قرآن و ادعیه که حرف محسوب می شود همان« حرف تعریف یا الف ولام معرفه» است .الف در( ال) همان همزه ی وصل است . حرکت این الف در صورت ابتدا به کلمه همیشه « فتحه » است .

مثال: در دعای کمیل می خوانیم:مِنْ‏ عَمَلِيَ‏ الْقَبِيحِ ____  اَلْقَبِيحِ               فی كُلِّ الْأَحْوَالِ رؤفا ____ اَلْأَحْوَالِ رؤفا

2- اسم: همزه وصلي که بر سر اسم ها بيايد در صورت ابتداء مکسور خواهد بود. مثال:

مَسيحُ آبْنُ مَرْيَمَ(آِبْنَ)-مَرْيَمَ آبنَتَ عِمْرانَ(آِبْنَتَ)-اَبُوکِ آمْرَءَ(اِمْرَءَ)-ثانِي آثْنَيْنِ(آِثْنَيْنِ ، آِثْنَتَيْنِ)-مِنْهُ آثْنَتا(آِثْنَتا).

3- فعل: بقيه کلمات داراي همزه وصل در قرآن کریم و ادعیه، فعل هستند. پس از همزه وصل فعل «اولين حرف متحرک» رانگاه مي کنيم، اگر مفتوح يامکسور بود، همزه وصل ما «مکسور» است واگر حرف مزبور مضموم بود، همزه وصل نيز«مضموم» خواهد بود. (در فعل همزه وصل مفتوح نداريم) مثال:

«اللَّهُمَ‏ اغْفِرْ لِيَ‏ الذُّنُوبَ‏ الَّتِي تَهْتِكُ الْعِصَمَ ____  اِغفِر لِیَ الذُّنُوبَ اَلَّتی تَهْتِكُ الْعِصَمَ»

«يَا رَبِ‏ ارْحَمْ‏ ضَعْفَ‏ بَدَنِي____ اِرحَم ضَعفَ بَدَنی»

«رَبِّ آنْصُرْنِي ____ اُنْصُرْنِي»

در این مبحث با عنایت به مضیقه های موجود به همین مقدار اکتفا می کنیم، برای اطلاعات بیشتر به آدرس پا نوشت مراجعه فرمائید.[2]

ترتیل:

ترتیل از ریشه‌ی “رتل” به معنای زیبایی چینش و هماهنگی به بهترین وجه است.[3] واژه‌ی “ترتیل” نیز در لغت، به معنای جمع كردن، هماهنگی و نظام‌بخشی به چیزی است.[4] این نظم بخشیدن و هماهنگی نسبت به هرچیزی معنایی متناسب با خود را خواهد داشت؛ همان‌طوركه دندان ها با نظمی خاص برای خردكردن و هضم غذا كنار هم چیده­ شده­اند؛ آیات قرآن نیز با بهترین بیان و چینش برای هدایت بشر، در كنار یكدیگر قرار گرفته­اند همچنین دعاهای مأثور که از زبان معصومین ^{علیهم السلام} بیان شده است گنجینه های معارف الهی هستند که به طور آهنگین و منظم در كنار یكدیگر قرار گرفته­اند كه به آن «ترتیل» گفته می­شود.

ترتيل در اصطلاح قرائت دعا عبارت است از: خواندن دعا بطور منظم و شمرده، همراه با تدبّر در معاني، بطوريکه تمامي قواعد از جمله وقف و ابتدا رعايت شود.

امیر سخن علی علیه السلام، در پاسخ سؤالی در مورد، ترتیل چنین می فرماید: «الترتیل، اداء الحروف و حفظ الوقوف؛ ترتیل عبارت است از ادای صحیح حروف و رعایت موارد وقف».[5] این سخن امام علی علیه السلام کامل ترین و جامع ترین تعریف برای ترتیل است.رعایت نظم و ترتیب عبارت های دعا که به سخن دیگر همان وقف و ابتدای به موقع است  برای خوانندة دعا لازم است.باید توجّه داشت در بعضی موارد عدم رعایت وقف و ابتدا معنای جمله را عوض می کند، و در گاهی موارد جملات دعا سؤالی یا تعجبی است، که باید لحن خواننده متناسب با مفهوم عبارت دعا باشد.البته یادآوری یک نکته ضروری است، بعضی کتاب های ادعیه دارای علامت وقف هستند، لکن علامت های وقف آن های روی حساب و مناسب نیست در این رابطه توصیه می شود از کتب ادعیه معتبر استفاده شود.

پی نوشتها: 

[1] در خواندن عبارات عربی تجوید به معنای اَداء حروف از مخرج لازم نیست ولی «صحّت قرائت» از اصول دعاخوانی است.

[2] برای آگاهی بیشتر از قواعد مربوط به قرائت مراجعه کنید به کتاب: حلیة القرآن، سید محسن موسوی بلده، (تهران، احیاء کتاب، پنجاه و پنج، 1389ش)

[3] مصطفوى،حسن؛ التحقیق فی كلمات القرآن الكریم،( تهران‏، بنگاه ترجمه و نشر كتاب‏، 1360ش)، ج‏4، ص46.

[4] نقی¬پورفر، ولی¬الله؛ پژوهشی پیرامون تدبر در قرآن كریم، (قم، اسوه، 1371ش، اول)، ص383.

[5] علامه مجلسی، بحار الانوار،(تهران، اسلامیه، مکرر) ج 64،ص 323.