تدبر در قرآن، ارائه شده توسط استاد حجت الاسلام و المسلمین علی صبوحی

بسم الله الرحمن الرحیم

توصیه قرآن و اهل بیت به تدبر در قرآن

تدبر در قرآن یکی از توصیه های خود قرآن و پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار است که خود قرآن در چهار آیه به تدبر و توبیخ به عدم تدبر اشاره دارد.(آیه 68 سوره مومنون-آیه 29 سوره ص- آیه 24سوره محمد(ص)

برای نمونه به یکی از آیات اشاره می کنیم و آن آیه 82 سوره نساء می باشد که این آیه در سیاق آیات جهاد آمده است که عده ای سست ایمان و مریض برای شانه خالی کردن از جنگ می گفتند که جهاد از خداوند نیست و بلکه از خودت گفته ای که این آیه برای تدبر نازل می شود.

در آیه 29 سوره ص به صورت امری آمده است که ناس را به تدبر امر می‌کند.
پیامبر اکرم (ص) در جریان غدیر قبل از انتصاب امیرالمومنین(ع) می‌فرمایند که ای مردم در آیات الهی تدبر کنید و به محکمات قرآن نظر کنید و از متشابه قرآن تبعیت نکنید و تبیین و تفسیر قرآن را از فردی بخواهید که من دست او را گرفته ام.
از عموم مؤمنین فهم و تدبر خواسته است و لکن تبیین و تفسیر قرآن با اهل بیت عصمت و طهارت می‌باشد که در همین راستا علما و مجتهدین با تکیه با روایت به تفسیر پرداخته اند لذا مقام تفکر و تبیین دو مقوله است و پیامبر همه را به تدبر دعوت می کند.
در صدر اسلام عده‌ای راه را اشتباهی رفتند و برخی دیگر راه را بلد بودند ولی حق را اداء نکردند و این ضلالت ها بخاطر دوری مردم از قرآن بوده است.
حضرت زهرا(س) می فرمایند به این مضمون که اگر قرآن می خوانید و تدبر می کنید چگونه از مسیر ولایت دور می شوید؟ یا روایتی از امام باقر(ع) فرمودند اگر شیعیان ما در قرآن تدبر کرده بودند در فضیلت ما شک نمی کردند؛ بنابراین تدبر در قرآن شرط شناخت راه و راهبر و پیروی درست از امام معصوم هست.
فراوان مواردی در روایات و سیره معصومین وجود دارد که ما را به تدبر دعوت کرده اند و چه بسا مهمترین وظیفه ما به عنوان مبلغ این است که مردم را در مسیر تدبر قرآن قرار دهیم.

معنای تدبر
تدبر در قرآن کریم به معنای فهم منسجم از قرآن برای رسیدن به اهداف عالیه قرآنی
تدبر مطاوعه تدبیر است یعنی پذیرش تدبیر را می گویند تدبر
تدبیر یعنی پشت سر هم قرار دادن حکیمانه
خداوند می فرماید که من کلمات را با حکمت پشت سر هم قرار دادم ، آیات شکل گرفت و آیات را با حکمت پشت سر هم قرار دادم ، سوره شکل گرفته و سوره ها را با حکمت پشت سرهم قرار دادم ، کتاب و قرآن شکل گرفت. لذا قرآن در سطوح مختلف محصول تدبیر خداوند هست.
فهم و معنا و مقصود آیات به عنوان لایه اول تدبر به خوبی امروز محقق شده  ولی لایه سوم تدبر یعنی رسیدن به فهم و مقصود کل قرآن هنوز فاصله داریم و فهم منسجم و درک مرتبط از آیات قرآن کریم برای رسیدن به هدف سوره ها هم لازم است.
اهمیت سوره در تدبر

روایاتی که خواسته به قرآن دعوت کند و بین قرآن و مردم گره و پیوند ایجاد کند سوره پررنگ ترین سهم را در دعوت به قرآن از سوی اهل بیت دارد و خودشان فرمودند که سوره بخوانید متدبرانه
چرا اینقدر سوره اهمیت پیدا کرده است در دعوت اهل بیت؟ خود قرآن جواب داده است چون آن واحدی که اعجاز قرآن کریم را به صورت کامل آشکار و واضح می کند سوره است و چهار بار تحدی به سوره شده است و یک بار به کل قرآن و یک بار هم به ده آیه

در دین یک کتاب کامل و یک انسان کامل است که یکی نقش قانون اساسی و یکی راهبر الهی را دارد و این که پیامبر اکرم (ص) فرمودند دو چیز گرانبها را به جا می گذارم یکی از جنس متن و یکی از جنس انسان
هر ملتی یک قانون می خواهد و یک رهبر و پیشوا و یکی جایگزین دیگری نمی شود و رهبری بدون قانون نمی شود و قانون بدون رهبر نمی شود  و اگر در اسلام برای رسیدن به هدف فقط عترت کافی نیست و بدون قرآن تعاهد بین مردم و انسان کامل شکل نمی گیرد .
دوری از قرآن علت دوری از امام
یکی از خاصیت های قرآن ، نشان دادن امام حق است و بدون قرآن اصلا امام حق شناخته نمی شود و اگر می بینید عده ای خیلی زیاد از امام حق فاصله گرفته اند به جهت دوری متدبرانه از قرآن است و اگر فردی با نگاه متدبرانه به قرآن نگاه کنند دیگر افراد خارجی نمی توانند خودشان را به عنوان امام به مردم قالب کنند.
اکثر سوره های مدنی و بسیاری از سوره های مکی رهبر را معرفی می کند.
شناختن راه هم در قرآن و قانون است عده ای رهبر را می شناسند ولی راه را نمی شناختند لذا نمی توانستند به خوبی از رهبر پیروی کنند بنابراین اهل بیت همیشه در اول، دعوت به قرآن می کردند.

طبق سوره عنکبوت اطاعت از انسان کامل ، گردنه‌هایی دارد که در این گردنه ها، قرآن هست که به مردم کمک می کند.
لذا انسان کامل بدون کتاب و قرآن از چند جهت مورد مظلومیت واقع می شود 1-به عنوان راهبر خودش شناخته نمی شود 2-راهش شناخته نمی شود 3- امکان پیروی و گذر از گردنه ها برای مردم فراهم نمی گردد بنابراین خداوند در کنار انسان کامل یک متن کاملی را هم نازل کرده است.
محصول نگاه جامع به قرآن
جایگاهی که از قرآن توقع می رود این است مردم بتوانند هویت دین به طور منسجم و حکیمانه را بشناسند و قانون اساسی بلد بشوند که این هدف بدون نگاه جامع نگر امکان ندارد.
متأسفانه در حوزه سرمایه گذاری جدی در باب قرآن صورت نگرفته است .

انسان کامل همین کتاب را تبیین و تفسیر می کند و این کتاب را برای مردم محقق می کند.

نگاه مدبرانه به سوره جمعه

هدف: از آیات یک درک منسجم پیدا کنیم که به هدف سوره برسیم  و در پایان باید به سه سؤوال جواب بدهیم:
1-مبدا حرکت سوره کجاست ؟ یعنی کدام وضعیت اولیه را می خواهد پایه حرکت قرار دهد و از آنجا هدایت را شروع کند؟ (فضای سخن) یعنی آن بحرانی که سوره می خواهد مدیریت کند کدام است؟ به عبارت دیگر آن نقض و نیازی بشری کدام است که این سوره برای رفع آن نازل شده است؟
2-هدف و مقصد و جهت سوره کجاست؟
3-از این مبدأ تا این مقصد چه قدم هایی را برمی دارد؟
پراکندگی ظاهری موضوعی در سوره ها در این جریان قابل گفت و گو است.
سبک هدایتی قرآن

یکبار به شما می گویند درباره معاد مقاله بنویس کار راحت است ازمفهوم شناسی معاد، امکان معاد، ضرورت معاد، اثبات معاد، شبهات معاد و معاد در ادیان دیگر سخن می گویید
اما اگر به شما بگویند که عده ای ضعف در باور به معاد دارند و باید باور آنها را به معاد تقویت کنید در اینصورت باید مخاطب را بشناسی و علت و عوامل ضعف را بدانید و برای جبران عوامل با او صحبت کنید تا به هدف برسید .
مثلا مخاطب من گروه دانشجویی هستند که ضعف باور گرفتند و بعد علت یابی کنید و برسید به این که شاید بخاطر این که قرآن را قبول ندارند و جایگاه قرآن در نظر آنان پایین آمده است یا دچار یک سری هوا و هوس و بی بند وباری شده‌اند و یا به دنبال آزادی هستند و چون می خواهند آزاد باشند معاد را قبول نمی کنند یا به جهت ضعف شخصیتی است که یک استاد خارجی از آمریکا آمده که خیلی او را قبول دارند.

در اینجا نمی توان سریع گفت معاد این است و ضرورت معاد این؛ مشکل حل نمی شود  بلکه باید از جایگاه قرآن یا از ضرورت  پایبندی به اخلاقیات و از منافع دنیوی و اخروی به پایبندی به اخلاق و نفی شخصیت زدگی افراطی  سخن بگویی که تمام این سخنان متفرقه در یک جهت باورسازی به معاد می باشد.
لذا در سوره ها سبک؛ سبک هدایتی است و باید جهت را کشف کنیم که قدم ها در راستای این جهت خودشان را نشان می دهند.
نگاهی به سوره جمعه
حال بپردازیم به سوره جمعه:
قدم اول : آیه اول تا چهارم
سیر مفهومی:  بعثت رسول مکرم اسلام به رسالت
قدم دوم: از آیه پنجم تا هشتم
سیر مفهومی: یهود بحث محوری می باشد
قدم سوم: آیه نهم تا یازدهم
سیر مفهومی: نمازجمعه محور این آیات است.

سوره جمعه به سه موضوع توجه کرده یکی برانگیختن حضرت به رسالت و دومی یهود و تورات و سوم نماز جمعه که خداوند این سه را در کنار هم قرار داده است و متدبر باید به این سؤال جواب دهد که با این سه قدم مرا از کجا به کجا می خواهد برساند ؟

قدم اول
آیه اول: یُسَبِّحُ لِلّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ (١)
چرا خداوند سخن از اقتدار و بی نیازی می گوید؟ جوابش در آیه دوم است که
هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ (٢) گمان نگنید من به بعث رسول نیازمند هستم
پس چرا مبعوث کردی؟ جواب در ادامه آیه است که یک مدیر باید به فکر نیاز رعیت خود باشد و برای مردم و به نفع مردم نازل کرده ام.
وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ لَمّا یَلْحَقُوا بِهِمْ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٣)
و آیه سوم به این مطلب اشاره دارد که خداوند بر اساس حکمت و فضل رسول را آورده است و این چنین نیست که اگر شما مردم از او پیروی نکنید خللی در مدیریت و اقتدار و عظمت الهی پیش بیاید.
و به این مطلب هم اشاره دارد که این پیامبر فقط برای امیین نیست بلکه برای اهل کتاب هم هست.
یک سؤال دیگر باقی می ماند که چرا خداوند این مباحث را مطرح کرده است در حالی که ما می دانیم بعثت رسول خداوند را ؟ جواب این سوال بماند.
پیامبر اول برای تلاوت آیات مبعوث شده است که در دل این قرائت دو عنصر تزکیه و حکمت نهفته است و بدانید شما مبلغان باید تزکیه و تعلیم و بیانات اهل بیت را که ذکر می کنید بر اساس قرآن باشد.

ذالِکَ فَضْلُ اللهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ (٤)
این آیه در پاسخ به حسادت عده ای هست که نمی توانند تحمل کنند که بعد از سال های سال اهل کتاب  بودنشان و مؤمن بودنشان به پیامبر آسمانی و درس و بحث دینی داشتنشان ناگهان یک عده امییون توسط خدا انتخاب شوند و در بین اینها یک رسول انتخاب شود و حال این همه مدت که مؤمن ظاهری به پیامبران بودند حالا باید به این فرد ایمان بیاورند که این برایشان سخت بود ولی خداوند می فرماید که به شما ربطی ندارد هرچند فضل خدا بزرگ است.
آیه اول مقدمه و آیه سوم متمم و آیه چهارم جمع بندی و آیه دوم آیه محوری قدم اول می باشد.
اما قدم دوم
مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوها کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللهِ وَ اللهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظّالِمِینَ (٥)
صورت باطنی کسانی که تورات بر آنها تحمیل و آموزش شد و تکلیف شد ولی حمل نکردند یعنی شانه خالی از مسؤلیت تورات کردند همانند صورت باطنی خری هست که باری از اسفار را به دوش بکشد.
اسفار به معنای لغوی یعنی کتاب و اصطلاحی آیات تورات است.
حمل نکردن آیات یک تکذیب عملی آیات حساب می شود و مادامی که این ظلم را انجام دهند از هدایت به دور هستند.
از دو جهت باید ارتباط قدم دوم با قدم اول را تعقیب کنیم:
جهت عبرت گیری: مؤمنین و مسلمین پیامبر مبعوث کردیم و تعلیم کتاب و حکمت می دهد پس مکلف به قرآن هستید و باید او را حمل کنید آیا واقعا چنین می کنید؟
حمل فراتر از عمل است و مسؤلیت پذیری هست.

جهت دوم: خداوند می خواهد افراد ناراحت که چرا پیامبر از آنها نیست را معرفی کند.

قُلْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ لِلّهِ مِنْ دُونِ النّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ (٦)
اگر راست می گویید که شما دوستدار خدا هستید آرزوی مرگ کنید
اگر انسان بر مقام الهی باشد مشتاق خداوند هست همانطور که مولا از مشتاقی خود به شوق دیدار الهی سخن گفته اند.
وَ لا یَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَ اللهُ عَلِیمٌ بِالظّالِمِینَ (٧)
خداوند خودشان جواب می دهند که هیچ وقت تمنای مرگ نمی کنند چون می دانند چه کاره هستند.
قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِیکُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلى عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (٨)
به آنها بگو که مرگی که از آن فرار می کنید آن مرگ بازگرداننده شما هست.

عبرت: افراد دارای خریت هستند کسانی هستند دین به دنیا فروختند و دنیا طلبان فراری از ملاقات با خداوند هستند و عملشان در چهارچوب منافع دنیا خلاصه شده است مبادا شما در ایمانتان به قرآن برای دنیا بخواهید به این عمل کنید زیرا که اگر برای دنیا می خواهید به این آیات عمل کنی شانه خالی خواهید کرد از مسولیت خود

این افراد از روی حسادت تلاش می کنند که مسلمین هیچ گاه به اهدافشان نرسند.

اما قدم سوم:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى ذِکْرِ اللهِ وَ ذَرُوا الْبَیْعَ ذالِکُم خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (٩)
بیع نماد منافع مادی است و به معنای عام باید دیده بشود و هر چیزی که در عنوان منافع مادی تلقی شود.

فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللهِ وَ اذْکُرُوا اللهَ کَثِیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (١٠)
نماز تمام شد ولی ذکر خدا باقی است و باید ذکر خدا در امور سرازیر شود.
اگر فرمول ترجیح ذکر خدا بر دنیا را انجام ندهید به مرض یهود دچار می شود که همان فرار از ملاقات با خدا هست و گرفتار عمل دنیوی که به درد آخرت نمی خورد می شوید.

وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْها وَ تَرَکُوکَ قائِماً قُلْ ما عِنْدَ اللهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ وَ اللهُ خَیْرُ الرّازِقِینَ (١١)
در این آیه آخر تمام دردی که سوره می خواسته درمان کند در این آیه منعکس شده است.
درد این است که سرگرمی که دیدند به سوی او شتافتند و تو را ترک کردند در حالی ایستاده بودی

کجا ایستاد بود؟ پیامبر در حال خطبه خواندن بود
مردم پیامبر را ترک کردند.
خداوند در اول آیه می فرماید من که پیامبر را برای خودم نفرستادم بلکه برای شما فرستاده بودم تا آیات من را برای شما تلاوت کند و در حال تلاوت و تزکیه و و تعلیم برای شما هست ولی شما برای منافع مادی و دنیا او را ترک کردید .

روز جمعه در فرهنگ اسلام روز جمع شدن حول پیامبر(ص) است و نماز جمعه کرسی رسمی تلاوت آیات توسط پیامبر و تزکیه و تعلمیم حکمت به امت است.
خداوند پایگاهی را مشخص کرده است که حول پیامبر و همگان موظف هستند که جمع بشوند و تعلیم و تهذیب را همه فرا بگیرند.
نماز جمعه یک شبکه رسمی و قانونی و اسلامی است که واجب است بر همگان شرکت کنند و آن آیات را بشنوند و تزکیه و تعلیم را بپذیرند.

کاروانی از یهود به طور خاصی آمد که همه رفتند الا دوازده نفر که روایت داریم اگر این دوازده نفر نبودند از آسمان سنگ بر امت می بارید.
نگاه جامع
مبداء: تنها ماندن پیامبر بخاطر ترجیح دادن  دنیا و لهو تجارت توسط امت
یهود امت: دنیا را بر ذکر الله ترجیح می دهد و اگر مادیات بر معنویات ترجیح داده شود یهودی امت هستیم و در بزنگاه ها بجای دین ، دنیا را انتخاب می کنیم .
وقتی رسول تنها بود یعنی به طول انجامیدن سرآمد تاریخ که فرجام آن بر قسط است یعنی محروم ماندن امت از انسان کامل
پذیرش مسئولیت و ترجیح مادیات بر معنویات

مقصد: رساندن مسلمین به جایی که قدر رسول و جانشینان را بدانند و از فرصت وجود او برای شنیدن آیات و قبول تزکیه و تعلیم استفاده کنند.

مسیر: قدم اول من نیاز به بعث رسول نداشتم و از فضلم برای شما فرستادم اما کسانی که رسول در بین آنها نیست حسادت می ورزند
قدم دوم مشکل این افراد این است که فراری از ملاقات خدا هستند چون عملشان در چهار چوب دنیا است و تورات را برای قدرت و شهرت و ثروت خودشان می خواهند  و می خواهند این مشکل را بر شما وارد کنند و دینداری شما را هم دنیا زده کنند.
قدم سوم: پایگاه نماز جمعه را به رسمیت بشناسید و نشان بدهیم که اهل ترجیح رسول الله(ص) بر دنیا و لهو  هستید
شما دنیای دینی می خواهید نه دین دنیایی

خلاصه
خدای ملک و قدوس و حکیم بعث رسل در بین امیین و غیر امییین کرده
کار رسول تلاوت قرآن با دو عنصر تزکیه و تعلیم
این با کار با حمل آیات از سوی مردم امکان دارد
حمل آیات الهی با ترجیح دین بر دنیا امکان دارد یعنی ترجیح معنویات بر مادیات
این ترجیح معنویات بر مادیات در نماز جمعه تجلی کرده است چون که یک بعد عبادی ترجیح ذکر بر بیع  و یک بعد سیاسی ترجیح همراهی با رسول خدا(ص) بر لهو و تجارت دارد که ایندو بعد در نماز جمعه جمع می باشد.
سوره جمعه از حساسیت نماز جمعه در فرهنگ دینی خبر داده است البته هیچ گاه نمی گوییم که  عمل به این سوره فقط نماز جمعه شرکت کردن می باشد.
روح آن ترجیح معنویت بر مادیات است.

پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام