پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام هیات رزمندگان اسلام , سایت هیات رزمندگان اسلام , پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام , هیات , سایت هیات , هیئت رزمندگان , هیئت رزمندگان اسلام
تِلكَ الرُّسُلُ فَضَّلنا بَعضَهُم عَلي بَعضٍ مِنهُم مَن كَلَّمَ اللهُ ورَفَعَ بَعضَهُم دَرَجتٍ وءاتَينا عيسَي ابنَ مَريَمَ البَيِّنتِ واَيَّدنهُ بِروحِ القُدُسِ ولَو شاءَ اللهُ مَا اقتَتَلَ الَّذينَ مِنبَعدِهِم مِن بَعدِ ما جاءَتهُمُ البَيِّنتُ ولكِنِ اختَلَفوا فَمِنهُم مَن ءامَنَ ومِنهُم مَن كَفَرَ ولَو شاءَ اللهُ مَا اقتَتَلوا ولكِنَّ اللهَ يَفعَلُ ما يُريد (آيهٴ 253)
گزيده تفسير
همه رسولان الهي از نصاب لازم براي رسيدن به مقام رسالت برخوردارند؛ ولي خداوند برخي را بر برخي ديگر برتري نسبي داده است، بدينگونه كه با بعضي به شكلي خاص سخن گفته و برخي را به درجات وجودي بالايي برده و بعضي را در دادن بيّنات و تأييد به روحالقدس برتري بخشيده است.
33
از آنجا كه انبياي الهي در دعوا و دعوت خود صادق و حقيق بودند، انتظار اين است كه امّتهاي آنان، در سايه ايمان به خداوند در صلح و صفا كنار يكديگر زندگي سعادتمندانهاي داشته باشند؛ ولي اينان با يكديگر اختلاف كردند و دو گروه مؤمن و كافر شدند و به كشتار يكديگر پرداختند.
خداوند حكيم اراده كرده است كه انسانها با اختيار خود راه كمال را بپيمايند، از اينرو آنان را آزاد گذاشت و به اضطرار آنها را مؤمن نساخت و به اجبار جلوي كشتارشان را نگرفت تا راه كمال انسانها بسته نشود و اگر خداوند ميخواست، جلوي جنگ خونين آنان را ميگرفت، زيرا اراده خداوند تخلفناپذير است؛ ليكن تكويناً چنين ارادهاي نكرده است، گرچه تشريعاً از اختلاف و خونريزي ميان دينداران نهي كرده و از آن بيزاري جسته است.
تفسير
مفردات
كَلَّمَ: «كلام»، ابراز و آشكار كردن افكار و منويّات دروني است، به هر وسيلهاي باشد. تكليم، ابراز كلام در برابر مخاطب است، بنابراين تكليم از كلام، اخص است، زيرا هر كلامي خطاب براي ديگري نيست. تكلّم ابراز كلام است، بدون لحاظ مخاطب 1.
ريشه «كلم» به معناي ايراد جراحت و زخم نيز آمده است 2. اين معنا در
^ 1 – ـ واژه «رفع» در تسنيم، ج7، ص28، «البينات» در ج5، ص538، «اختلفوا» در ج8، ص572 و «اقتتلوا» در ج7، ص604 بحث شد.
^ 2 – ـ التحقيق، ج10، ص108 ـ 107، «ك ل م».
^ 3 – ـ النهايه، ابن اثير، ج4، ص199، «ك ل م».
34
قرآن به كار نرفته است و برخي آن را از زبان عبري دانستهاند 1.
مَرْيَم: مريم دختر عمران و مادر حضرت عيسي(عليه‌السلام) است. بيش از سي بار نام اين بانوي بزرگوار در قرآن آمده است. در لغت عبري «مريم» به معناي زن عبادتگر است 2.
أَيَّدْنهُ: «أيد»، قوّت همراه با مصونيت از موانع است. «تأييد به روحالقدس»، توجه مخصوص و دميدن روح قدسي از خداست كه براثر آن انسان نيرومند ميشود و روحش نوراني شده و آرام ميگيرد و در آنچه بدان مأمور است، استقامت مييابد 3.
دو ريشه «ايد» و «يدي» از جهت معنا نزديك هماند. «أيّده الله»، يعني خدا قوتش دهد و «ما لي به يدٌ»، يعني بر او قوّت ندارم. شايد «ايد»، مقلوب «يدي» باشد 4.
رُوح القُدُسِ: «قُدْس» و «قُدُس»، به معناي طهارت معنوي و بركت است. قدس، اَخص از طُهر است، چون طهارت اعم از ظاهري و معنوي است 5. در بحث تفسيري آيه 87 سوره «بقره» مراد از روح القدس بيان شده است 6.
شَاءَ: ريشه «شييء» به معناي تمايلي است كه به حد طلب ميرسد 7. نزد
^ 1 – ـ التحقيق، ج10، ص107، «ك ل م».
^ 2 – ـ ر.ك: نثر طوبي، ج2، ص397؛ التحقيق، ج11، ص87 ـ 86، «مريم».
^ 3 – ـ التحقيق، ج1، ص179، «أ ي د».
^ 4 – ـ المعجم في فقه لغة القرآن، ج4، ص358، «ا ي د».
^ 5 – ـ التحقيق، ج9، ص210، «ق د س».
^ 6 – ـ تسنيم، ج5، ص455 ـ 452.
^ 7 – ـ همان، ج6، ص178 ـ 177، «ش ي ء».
35
بيشتر متكلّمان، مشيت با اراده مساوي است و پيش برخي مشيت از خدا ايجاد و آفرينش شيئي است، و از مردم، رسيدن به چيزي است 1.
تناسب آيات
محتوا و سياق آيات پيشين و آيات 253 و 254 گواه است كه مطالب اين دو آيه ادامه مسائل گذشته است و اين آيات يكباره نازل شده‌اند.
مطالب آيات گذشته، امر به جهاد و دعوت به انفاق و بازگو كردن جنگ طالوت و جالوت بود كه پس از حضرت موسي(عليه‌السلام) رخ داد 2.
در اين آيات، نخست براي دفع توهم يكسان بودن درجه رسولان الهي كه جمله پاياني آيه قبل: ﴿واِنَّكَ لَمِنَ المُرسَلين﴾ موهم آن است، تفاضل انبيا(عليهم‌السلام) و برتري حضرت موسي و عيسي(عليهما‌السلام) گوشزد شده 3 و در ادامه سرّ درگيريهاي خونين امتهاي آنان و مشيت و اراده تكويني خداي سبحان در اين باره بيان 4 ، و در پايان در آيه 254 دوباره از مؤمنان خواسته شده است پيش از اتمام حيات دنيايي انفاق كرده و كوتاهي نورزند.
٭ ٭ ٭
بزرگداشت پيامبران
وجود برتري ميان رسولان الهي(عليهم‌السلام) سبب كاستن از ارج و مقام بعضي از آنان
^ 1 – ـ مفردات، ص471، «ش ي ء».
^ 2 – ـ الميزان، ج2، ص309.
^ 3 – ـ ر.ك: تفسير البحر المحيط، ج2، ص282؛ نظم الدرر، ج1، ص485.
^ 4 – ـ الميزان، ج2، ص309.
36
نيست، چنان كه خداي سبحان براي دفع اين توهّم، پيش از بيان تفضيل، از انبيا با عظمت ياد ميكند: ﴿تِلكَ الرُّسُل﴾.
كاربرد اسم اشاره مفرد ﴿تِلك﴾ به جاي «هؤلاء»، كه از نظر ادبي به لحاظ جمع مكسّر بودن «رسل» است كه با آن معامله مفرد مؤنث (جماعة) ميشود، براي بيان اين حقيقت است كه انبيا يك حقيقت بعيد المنال دارند كه به صورت رسولان و افراد متكثّر ظهور ميكنند. كاربرد اسم اشاره دور، همچنين نشان مقام والاي رسولان الهي است، چنان كه خداي سبحان براي تجليل از اصل قرآن كريم به جاي «هذا الكتاب»، ﴿ذلك الكتَب) 1 به كار برده است تا مقام عظيم آن را برساند و به همه بفهماند كه تا انسان از همت عالي برخوردار نشود و از حضيض مُلك اوج نگيرد، به معارف والاي ملكوت دست نمييابد.
فضيلت، كمال وجودي حقيقي
مراد از فضيلت، مقامهاي اعتباري مانند رياست يك سازمان اداري نيست، زيرا هر چند در اسلام پس از مقام نبوّت و رسالت، مقامي بالاتر از خلافت و رهبري مردم نيست، بلكه خلافت و اداره نظام مسلمانان برجستهترين مقام است، با اين همه، اميرمؤمنان، علي(عليه‌السلام) در مقام قيمتگذاري آن، لنگه كفش وصلهدار را از آن بهتر دانسته است: «و الله لهي أحبُّ إلي من إمرَتِكُم، إلاّ أن أُقيم حقّاً، أو أدفع باطلاً» 2 زيرا لنگه كفش وجود تكويني و واقعي دارد و ميتوان با آن راه رفت؛ ولي عناوين اعتباري كه حدوث و زوال آن فقط در قلمرو انشاست، كار لنگه كفش وصلهدار را هم نميكند.
^ 1 – ـ سوره بقره، آيه 2.
^ 2 – ـ نهج البلاغه، خطبه 33.
37
اعتبار غير از ذهن، و وجود اعتباري غير از وجود ذهني است كه وجودي حقيقي ناميده ميشود و در برابر وجود عيني است، زيرا وجود اعتباري كه در فقه و حقوق مورد بحث قرار ميگيرد، نوعي قرارداد است كه با اعتبار معتبر پديد ميآيد و با آن دگرگون ميشود و هيچ واقعيتي ندارد، بنابراين سخن حضرت علي(عليه‌السلام) طبق برهان عقلي است.
همچنين منظور از فضيلت، برتري در امور مادي نيست، چون در جملههاي بعدي تكليم الهي و ترفيع درجات را بيان ميكند و نيز در آيه ﴿ورَفَعنهُ مَكانًا عَليّا) 1 كه درباره مكانت برتر حضرت ادريس(عليه‌السلام) است، محورهاي تفضيل، امور غير مادي است، پس مراد از فضيلت در اين آيه درجه وجودي است كه گوشهاي از آن در آيه ﴿اِنَّ اَكرَمَكُم عِندَ اللهِ اَتقكُم) 2 آمده است و به طور كلي مقام ولايت، پشتوانه آن است. بر اين اساس، هرموجودي كه از درجه وجودي برتري برخوردار باشد، نسبت به ديگران برتر است و به ديگر سخن، منظور از «افضل» همان معنايي است كه در حكمت نظري و جهانبيني مطرح است؛ نه در حكمت عملي و بحثهاي ارزشي كه در آن اعتبار جريان دارد و برهانپذير نيست.
معيار فضيلت، امر وجودي و كمالات حقيقي است و زماني كه روح انسان كامل ميشود، صاحب آن به مقام برتر ميرسد و ظهورش در قيامت روشنتر است، چون در قيامت، بر خلاف دنيا فضايل فقط حقيقي و وجودي محض و از هر اعتباري پيراستهاند: ﴿ولَلاءخِرَةُ اَكبَرُ دَرَجتٍ واَكبَرُ
^ 1 – ـ سوره مريم، آيه 57.
^ 2 – ـ سوره حجرات، آيه 13.
38
تَفضيلا) 1 هرچند در سايه احترام به اعتبارهاي معقول، مشروع و مقبول دنيا پديد آمده باشند.
كيفيت تفضيل انبيا
تفضيل رسولان الهي از ناحيه خداوند است؛ نه اينكه مردم پيامبري را از ديگران برتر بدانند؛ يا به بعضي مقامي بدهند و از برخي دريغ دارند. ترجيح الهي نيز دو نوع است:
1. ترجيح متقابل الطرفين و نسبي: خداي سبحان به حضرت موسي(عليه‌السلام) معجزات و كمالات مخصوصي ميدهد كه آنها را به حضرت عيسي(عليه‌السلام) نداده است. از سوي ديگر به حضرت عيسي(عليه‌السلام) معجزات و كمالاتي ميدهد كه به حضرت موسي(عليه‌السلام) نداده است كه در اين موارد، تفاضل متقابل است.
2. ترجيح يك طرفه و مطلق: آنچه خداي سبحان به حضرت ختمي نبوّت، محمّد رسول اللهصلي الله عليه و آله و سلم نسبت به انبياي پيشين داده است، به نحو عموم و خصوص مطلق است؛ يعني هر چه را انبياي گذشته داشتند، وجود مبارك رسول اللهصلي الله عليه و آله و سلم دارد و عكس اين معنا صادق نيست.
ترجيح مطلق رسول اللهصلي الله عليه و آله و سلم سبب شده است كه بعضي جمله ﴿ورَفَعَ بَعضَهُم دَرَجت﴾ را منحصر به ايشان بدانند 2 ؛ ولي اين تعبير مطلق، دليل آن نيست، بلكه دليل آن آيه ﴿واَنزَلنا اِلَيكَ الكِتبَ بِالحَقِّ مُصَدِّقًا لِما بَينَ يَدَيهِ مِنَ الكِتبِ ومُهَيمِنًا عَلَيه) 3 است كه آن حضرت را به لحاظ قرآن مهيمن، صاحب
^ 1 – ـ سوره اسراء، آيه 21.
^ 2 – ـ الكشاف، ج1، ص297؛ الكشف و البيان، ج2، ص225.
^ 3 – ـ سوره مائده، آيه 48.
39
هيمنه و واجد سيطره و بالاخره به عنوان شاخص معرفي كرده است. شواهد ديگري هم بر شاخصيّت ايشان هست.
گفتني است از آيه مورد بحث و آيات ديگر كه درباره انبيا(عليهم‌السلام) آمده و در آنها گاهي از تكلّم خداوند با حضرت موسي(عليه‌السلام) يا تأييد حضرت عيسي(عليه‌السلام) به روح القدس يا از رفعت حضرت ادريس(عليه‌السلام) به مكانت والا سخن به ميان آمده است، بيش از تفاضل متقابل و نسبي استفاده نميشود.
تفضيل برپايه تكليم
آيه مورد بحث، بيان تفضيل خداوند درباره رسولان خويش است و وجه التفات از سياق تكلّم در ﴿فَضَّلنا﴾ به غيبت در ﴿كَلَّمَ الله﴾ تفنّن در تعبير است.
اصل سخن گفتن خداوند با رسولان الهي(عليهم‌السلام) اختصاصي به حضرت موسي(عليه‌السلام) ندارد، زيرا مطابق آيه ﴿وَما كانَ لِبَشَرٍ اَن يُكَلِّمَهُ اللهُ اِلاّوَحيًا اَو مِن ورايء حِجابٍ اَويُرسِلَ رَسولاً فَيوحِي بِاِذنِه) 1 خداي سبحان با انبياي خود، بهصورت مانعة الخلو، از سه طريق سخن گفته است؛ برترين آنها كلام بيواسطه الهي است، از همينرو تكليم الهي با رسول اللهصلي الله عليه و آله و سلم در شب معراج از سخن گفتن خداوند با حضرت موسي(عليه‌السلام) برتر بوده است، زيرا مكالمه معراج به دليل آيات ﴿ثُمَّ دَنا فَتَدَلّي ٭ فَكانَ قابَ قَوسَينِ اَو اَدني ٭ فَاَوحي اِلي عَبدِهِ ما اَوحي) 2 از نوع سخن گفتن بيواسطه است؛ ولي مكالمه با موساي كليم(عليه‌السلام) از وراء حجاب يعني از درخت بود كه با گفتوگوي بدون حجاب فرق دارد.
^ 1 – ـ سوره شوري، آيه 51.
^ 2 – ـ سوره نجم، آيات 10 ـ 8.
40
برپايه روايات نيز حضرت ختمي نبوّتصلي الله عليه و آله و سلم دو آيه پاياني سوره بقره: ﴿ءامَنَ الرَّسولُ بِما اُنزِلَ اِلَيهِ مِن رَبِّهِ والمُؤمِنون) 1 را مشافهتاً تلقّي كرده است 2 ، در حاليكه طبق آيه ﴿فَلَمّا اَتها نودِي مِن شطِيء الوادِ الاَيمَنِ فِي البُقعَةِ المُبرَكَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ اَن يموسي اِنّي اَنَا اللهُ رَبُّ العلَمين) 3 خداي سبحان با حضرت موسي(عليه‌السلام) با واسطه و از پشت حجاب سخن گفته است.
غرض آنكه سخن گفتن خدا با يك پيامبر، دليل افضليت مطلق او نيست، گرچه دليل فضيلت وي خواهد بود. آري انبياي اولواالعزم نسبت به ديگران برتري مطلق دارند، زيرا پيامبران ديگر حافظ كتاب و شريعت آنها بوده و پيرو آنان هستند و در ميان پيامبران اولواالعزم نيز وجود مبارك رسول اللهصلي الله عليه و آله و سلم از همه برتر است، چنان كه از موهبت ويژه برترين كلام الهي، يعني تكلم بيواسطه برخوردار بود. ساير انبيا نه از اين مرحله والاي مكالمه طرفي بسته بودند و نه چيزي همتاي آن نصيب آنان شده است كه پيامبر اعظمصلي الله عليه و آله و سلم از آن بينصيب باشد، پس رجحان و فضيلت حضرت ختمي نبوّتصلي الله عليه و آله و سلم بر انبياي ديگر مطلق و نفسي است نه مضاف و نسبي؛ و از قسم دوم (ترجيح يك طرفه و مطلق) است نه اول (ترجيح متقابل الطرفين و نسبي).
تذكّر: چون عنصر محوري رسالت به تكلم خداست، هرگونه تفاضلي كه در بين رسولان پديد ميآيد ميتواند ريشه در نحوه تكلّم الهي داشته باشد، ازاينرو بر همين پايه، يعني تكليم خدا، طرح جريان تفاضل رسولان آغاز شد. البته همانگونه كه اشاره شد بازگشت اينگونه تفضيلها به همان ترجيح
^ 1 – ـ سوره بقره، آيه 285.
^ 2 – ـ تفسير القمي، ج1، ص95؛ تفسير نور الثقلين، ج1، ص304 ـ 303.
^ 3 – ـ سوره قصص، آيه 30.
41
مطلق و نفسي است نه مضاف و نسبي، زيرا تكليم بيواسطه همه درجات تكلّم با واسطه را دارد با افزايش؛ ولي تكلم با واسطه كمالهاي وجودي تكلم بيواسطه را فاقد است.
حقيقت سخن گفتن خدا
در قرآن كريم اموري مانند «كلام» و «قول» و «امر»، به خداي سبحان نسبت داده شده است. معنايي كه انسانهاي عادي از كلام به ياد دارند، لفظي است كه براي مفهومي وضع شده است و اشخاص با استمداد از حنجره و فضاي دهان آن را ادا ميكنند و با تلفظ چند كلمه در كنار يكديگر كلام شكلميگيرد؛ ولي خداوند از اين نوع كلام پيراسته است، چنان كه كارهاي تكويني او با قرارداد و اعتبار نيز سامان نمييابد: ﴿لَيسَ كَمِثلِهِ شيء) 1 البته كتابهاي آسماني كه براي هدايت بشر فرود آمده است، در مرحله نازل با قرارداد همراه است و براي انبيا و امت آنان با استمداد از حنجره و مخارج فم و فضاي دهان ادا ميشود: ﴿اِنّا جَعَلنهُ قُرءنًا عَرَبيًّا) 2 ولي آنچه مستقيماً به خداوند نسبت داده ميشود، از جهات مادي منزّه است.
مسلّم است كه خداي سبحان با پيامبر اسلام و حضرت موسي و انبياي ديگر(عليهم‌السلام) و نيز با فرشتگان سخن گفته است: ﴿وكَلَّمَ اللهُ موسي تَكليما) 3 ﴿اِنّي اصطَفَيتُكَ عَلَي النّاسِ بِرِسلتي وبِكَلمي) 4 ﴿ورُسُلاً قَد قَصَصنهُم
^ 1 – ـ سوره شوري، آيه 11.
^ 2 – ـ سوره زخرف، آيه 3.
^ 3 – ـ سوره نساء، آيه 164.
^ 4 – ـ سوره اعراف، آيه 144.
42
عَلَيكَ مِن قَبلُ ورُسُلاً لَم نَقصُصهُم عَلَيك) 1 ﴿وما كانَ لِبَشَرٍ اَن يُكَلِّمَهُ اللهُ اِلاّوَحيًا اَو مِن ورايء حِجابٍ اَويُرسِلَ رَسولاً فَيوحِي بِاِذنِهِ ما يَشاءُ اِنَّهُ عَلي حَكيم) 2 ﴿واِذ قالَ رَبُّكَ لِلمَلئِكَةِ اِنّي جاعِلٌ فِي الاَرضِ خَليفَة) 3 امّا براي روشن شدن حقيقت تكليم الهي، نخست بايد معناي «كلمه» در قرآن كريم روشن شود، زيرا «تكليم» از «كلمه» گرفته شده است.
قرآن كريم از حضرت عيسي و يحيي(عليهما‌السلام) به «كلمة الله» ياد ميكند: ﴿اِنَّمَا المَسيحُ عيسَي ابنُ مَريَمَ رَسولُ اللهِ وكَلِمَتُهُ اَلقها اِلي مَريَم) 4 ﴿اَنَّ اللهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحيي مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِنَ الله) 5 و فراتر از آن، سراسر نظام آفرينش را كلمات الهي مينامد: ﴿قُل لَو كانَ البَحرُ مِدادًا لِكَلِمتِ رَبّي لَنَفِدَ البَحرُ قَبلَ اَن تَنفَدَ كَلِمتُ رَبّي) 6 انضمام اين آيات با يكديگر نتيجه ميدهد كه «كلمة الله» فيض وجودي است و راه افاضه آن، تكليم الهي است و حضرت مريم و زكريّا(عليهما‌السلام) كه مستفيض اين فيضاند مستمع و مخاطب كلام الهي هستند.
بر اين اساس، احساس نورانيت باطني نشان تكليم الهي با فرد است؛ اگر بيواسطه يا از پشت حجاب مانند شنيدن صداي توحيد از درخت نباشد، به وسيله جبرئيل يا ديگر فرشتگان است؛ ولي به هر حال، مطالب خيري كه در قلب انسان پيدا ميشود، كلام الله است، چنانكه القاي شرور، كلام و وسوسه
^ 1 – ـ سوره نساء، آيه 164.
^ 2 – ـ سوره شوري، آيه 51.
^ 3 – ـ سوره بقره، آيه 30.
^ 4 – ـ سوره نساء، آيه 171.
^ 5 – ـ سوره آل عمران، آيه 39.
^ 6 – ـ سوره كهف، آيه 109.
43
شيطان است: ﴿واِنَّ الشَّيطينَ لَيوحونَ اِلي اَولِيائِهِم لِيُجدِلوكُم﴾؛ ﴿يوحي بَعضُهُم اِلي بَعضٍ زُخرُفَ القَولِ غُرورًا) 1
لازم است عنايت شود كه هر تكلمي مستلزم تحقق شنيدن بالفعل نيست، بلكه ميشود تكلّم و كلمه بالفعل باشد؛ ولي كسي كر و ناشنوا باشد و آن را نشنود: ﴿صُمٌّ بُكمٌ عُمي فَهُم لايَعقِلون) 2 چنان كه همه عالَم صداي خداوند است؛ ليكن شنونده آن كمياب است.
براساس آيه ﴿واِن اَحَدٌ مِنَ المُشرِكينَ استَجارَكَ فَاَجِرهُ حَتّي يَسمَعَ كَلمَ اللهِ ثُمَّ اَبلِغهُ مَأمَنَهُ ذلِكَ بِاَنَّهُم قَومٌ لايَعلَمون) 3 نازلترين درجه كلام خداوند، قرآن نوشته شده حاضر است و خداي سبحان همواره با همين آيات مكتوب و ملفوظ با انسانها سخن ميگويد؛ نه فقط قاري قرآن، زيرا قرينه عقلي يا نقلي قطعي براي عدول از ظاهر ﴿حَتّي يَسمَعَ كَلمَ الله﴾ نيست تا گفته شود مراد «قرائت قاري است و اطلاق كلام الله بر آن، از آنروست كه قرآن فرستاده اوست».
قاري، مجراي فيض حق است و سراسر عالم نغمه خداست و قاري قرآن، خود كلمه حقيقي خداست كه كلمات اعتباري او را ميخواند، از اينرو مقتضاي ادب تلاوت اين است پس از شنيدن نداي ﴿ياَيُّهَا الَّذينَ ءامَنوا﴾ لبّيك گفته شود كه نشان فعلي بودن خطاب الهي است، وگرنه گفتن لَبّيك به صورت جدّ متمشّي نميشود.
تذكّر: 1. واژههاي «قول»، «امر»، «كن» و… در قرآن كريم درباره بسياري
^ 1 – ـ سوره انعام، آيه 112.
^ 2 – ـ سوره بقره، آيه 171.
^ 3 – ـ سوره توبه، آيه 6.
44
از موجودها به كار رفته است؛ ليكن عنوان تكليم و تكلم بيشتر درباره خداوند و انسان استعمال شده و اگر تكليم اعضا در معاد مطرح شده براي آن است كه اجزاي بدن انساناند؛ ولي در آيه ﴿دابَّةً مِنَ الاَرضِ تُكَلِّمُهُم) 1 به حيوان اسناد داده شده، گرچه همين عنوان (دابّة الارض) در بعضي روايات بر برخي از اولياي الهي تطبيق شده 2 و در آيه ﴿اَم اَنزَلنا عَلَيهِم سُلطنًا فَهُوَ يَتَكَلَّمُ بِما كانُوا بِهِ يُشرِكُون) 3 به غير انسان اسناد داده شده است.
2. تكليم الهي همانطور كه در قلب ظهور دارد، چنانكه از آيه ﴿نَزَلَ بِهِ الرّوحُ الاَمين ٭ عَلي قَلبِك) 4 و از تعبير اميرمؤمنان(عليه‌السلام): «… وكلّمهم في ذات عقولهم» 5 استفاده ميشود، ممكن است با ايجاد صوت در شيء خارجي باشد و وسيله فهم انسان كامل معصوم مانند حضرت موسي(عليه‌السلام) فراهم گردد.
3. استعمال «كلمه» درباره فيض وجودي، كاربردي حقيقي است، زيرا واضع، «كلمه» را براي روح معنا (يعني چيزي كه از غيب حكايت ميكند) وضع كرده است و اگر براي معناي ساده وضع كرده باشد، كمكم براي معناي عميق به صورت مجاز استعمال شده و بر اثر تكرار آن، حقيقت ثانوي شده است، بنابراين اطلاق «كلمه» بر موجود عيني و خارجي، براساس هر يك از اين مباني باشد، استعمال حقيقي است.
4. وضع الفاظ براي مفاهيم عام كه از آن به روح معنا ياد ميشود برهان
^ 1 – ـ سوره نمل، آيه 82.
^ 2 – ـ بحار الانوار، ج39، ص244 ـ 243.
^ 3 – ـ سوره روم، آيه 35.
^ 4 – ـ سوره شعراء، آيات 194 ـ 193.
^ 5 – ـ نهج البلاغه، خطبه 222.
45
عقلي يا نقلي ندارد، بلكه به استناد حدس است. منشأ اين مبدأ حدسي، بررسي وضع الفاظ جديد براي فنآوري و ابتكارهاي صناعي است، زيرا مرتكز نوآوران در نامگذاري صنايع و قطعات آنها اين است كه اگر روزي صنعت مزبور كامل شد و موادّ اصلي و عناصر يدكي آن از جنس ديگر و با وضع بهتر تأمين و ساخته شد، باز همين نام و همين عنوان بر اين صنعت و قطعات آن اطلاق ميشود و براساس تشابه ازمان، اوضاع، افراد و ادبيات، حدس زده ميشود كه موضوع له الفاظ، مفاهيم عاماند.
5. تطوّر مصاديق مادّي، مانند مصاديق چراغ، ترازو و قلم، منافي حقيقت بودن استعمال نيست و حدس ياد شده آن را تأييد ميكند؛ امّا تطوّر مادي و معنوي، يعني لفظي كه به لحاظ مصاديق مادي براي مفهوم جامع آنها وضع شد، انطباق آن بر مصداق مجرّد و معنوي در ابتدا بدون عنايت و توسّع نخواهد بود، هرچند در مرحله بقا به حقيقت ميرسد.
توضيح درجات تفضيل الهي
انبياي الهي از درجات متفاوتي برخوردارند، همانگونه كه مؤمنان از نظر درجات با يكديگر تفاوت دارند: ﴿يَرفَعِ اللهُ الَّذينَ ءامَنوا مِنكُم والَّذينَ اوتُوا العِلمَ دَرَجت) 1 مؤمن غير عالم، يك درجه و مؤمن عالم چند درجه دارد، زيرا به قرينه «درجات»، تميز جمله پيشين، يعني «درجة» محذوف است.
آيات قرآن كريم نيز از نظر فصاحت و بلاغت و نكات ادبي يكسان نيستند:
^ 1 – ـ سوره مجادله، آيه 11.
46
در كلام خالق بيچون كه وحي منزل است ٭٭٭٭ كي بود ﴿تَبَّت يَدا) 1 مانند ﴿ياَرضُ ابلَعي) 2
نيز آيات قرآن كريم از نظر معارف در يك حدّ نيستند، بلكه بعضي متشابه و برخي محكم هستند كه براي تبيين متشابهات بايد آنها را در دامان آيات محكم قرار داد: ﴿هُنَّ اُمُّ الكِتبِ واُخَرُ مُتَشبِهت) 3 در بين محكمات نيز برخي ام المحكماتاند، مانند ﴿لَيسَ كَمِثلِهِ شيء﴾، همانطور كه مبادي بديهي، داراي مبدء المبادي به نام امتناع تناقض هستند.
تفاوت درجات انبياي الهي از آيه مورد بحث به خوبي استفاده ميشود: ﴿ورَفَعَ بَعضَهُم دَرَجت﴾؛ ليكن مراد تفاوت نسبي است، از اينرو توهّم انحصار ترفيع درجات براي حضرت ادريس به دليل ﴿ورَفَعنهُ مَكانًا عَليّا) 4 يا براي پيامبران مخصوص ديگر، چنانكه مورد اختلاف مفسران است، وجهي ندارد.
نكته:چنان كه گذشت استفاده از سياق غيبت در تعبير ﴿مِنهُم مَن كَلَّمَ الله﴾ براي تفنّن است.
درجه، حقيقتي وجودي
«درجات» در قرآن كريم به سه صورت آمده است:
1. درجه اعتباري كه شامل توده مردم ميشود.
^ 1 – ـ سوره مسد، آيه 1.
^ 2 – ـ سوره هود، آيه 44.
^ 3 – ـ سوره آل عمران، آيه 7.
^ 4 – ـ سوره مريم، آيه 57.
47
2. درجه حقيقي كه مخصوص انبيا و اولياي الهي(عليهم‌السلام) در دنيا و آخرت است و نيز در آخرت مؤمنان را دربر ميگيرد و درجات دنيايي آنان در آخرت ظهور ميكند.
3. اعمّ از درجه اعتباري و حقيقي: ﴿اَهُم يَقسِمونَ رَحمَتَ رَبِّكَ نَحنُ قَسَمنا بَينَهُم مَعيشَتَهُم فِي الحَيوةِ الدُّنيا ورَفَعنا بَعضَهُم فَوقَ بَعضٍ دَرَجتٍ لِيَتَّخِذَ بَعضُهُم بَعضًا سُخريًّا ورَحمَتُ رَبِّكَ خَيرٌ مِمّا يَجمَعون) 1 خداي سبحان در پاسخ به اعتراض عدم نزول قرآن بر متمكّنان طائف يا مكّه ميفرمايد كه ارزاق ظاهري و مادي مردم در اختيار خداست نه ديگران؛ و به صلاحديد او قسمت ميشود، پس ارزاقي مانند نبوّت و رسالت و ولايت كه مقامات معنوي است در اختيار آنها نيست تا در اين باره پيشنهاد داده يا تعيين تكليف كنند. ادامه مطلب اشاره است به سنّت قطعي تسخير متقابل كه براساس تفاوت استعدادها در افراد شكل گرفته است و اجتماع را از فروپاشي حفظ ميكند. تقسيم جامعه به گروههاي مختلف نيز تنها براي گردش نظام است و مايه فخر هيچ گروهي بر دسته ديگر نيست و افتخار واقعي تنها در تقوا و خاكساري است كه نزاهت از هرگونه فخرفروشي است: ﴿اِنَّ اَكرَمَكُم عِندَ اللهِ اَتقكُم) 2
با توجه به طرح مسئله نبوت در آيه مورد بحث كه براساس داشتن درجه معنوي است، كلمه «درجات» در آيه ياد شده درجات واقعي را نيز دربرميگيرد.
در خصوص استعمال درجات، در امور معنوي ميتوان اين دو آيه را نام
^ 1 – ـ سوره زخرف، آيه 32.
^ 2 – ـ سوره حجرات، آيه 13.
48
برد: ﴿اُولئِكَ هُمُ المُؤمِنونَ حَقًّا لَهُم دَرَجتٌ عِندَ رَبِّهِم ومَغفِرَةٌ ورِزقٌ كَريم) 1 ﴿هُم دَرَجتٌ عِندَ الله) 2 آيه دوم مسئله را به صورت عميقتري بيان كرده است. برخي در اين آيه حرف «لام» را براي ﴿هُم﴾ تقدير ميگيرند؛ ولي ميتوان ظاهر را حجّت دانست و نيازي به تقدير حرف «لام» نيست، زيرا انسان ميتواند به جايي برسد كه خودش عين درجه شود؛ نه اينكه درجه براي او باشد، چنان كه علم و عالم، و عمل و عامل، و تحقيق و محقّق با هم اتّحاد دارند 3 ، چنان كه رسول اكرمصلي الله عليه و آله و سلم به اميرمؤمنان(عليه‌السلام) فرمود: «أنا مدينة الحكمة وهي الجنّة و أنت يا عليّ بابها» 4 پس جان انسانِ صاحب معارف و لذايذ معنوي، با بهشت متحد است، گرچه باغي در قيامت به نام بهشت نيز براي او وجود دارد.
بر اين اساس، دو آيه ياد شده با يكديگر اختلافي ندارند، تا يكي مقيِّد يا مخصِّص ديگري باشد. آري براي مبتديان و متوسطان، ﴿لَهُم دَرَجت﴾ صدق ميكند و براي منتهيان و مخلصان، همچون انبياي الهي كه داراي ملكات اخلاقي و علمي بوده و انسان كامل هستند، همواره ﴿هُم دَرَجت﴾ صادق است، زيرا انبيا(عليهم‌السلام) خودشان درجه حقيقي هستند كه در ميزان درجات و نوع آن، برخي بر بعضي ديگر برتري دارند و مظهر اتمِّ رفيع الدرجات، وجود مبارك رسول اللهصلي الله عليه و آله و سلم است كه ادله افضليّت آن حضرت در بخش اشارات و لطايف خواهد آمد.
^ 1 – ـ سوره انفال، آيه 4.
^ 2 – ـ سوره آل عمران، آيه 163.
^ 3 – ـ ر.ك: التفسير الكبير، مج9، ج7، ص77؛ تفسير غرائب القرآن، ج2، ص302 ـ 301.
^ 4 – ـ الامالي، صدوق، ص317؛ بحار الانوار، ج40، ص201.
49
تفضيل به بيّنات و تأييد روح القدس
همه رسولان الهي از بيّنات و تأييد روحالقدس برخوردار بودند؛ ولي در اين محور برخي بر برخي ديگر برتري داشته و افضليّت مطلق از آنِ حضرت ختمي نبوّتصلي الله عليه و آله و سلم است.
خداي سبحان در اين بخش اسم رسولان ديگر را ذكر نكرده و تنها از حضرت عيسي بن مريم(عليهما‌السلام) نام برده است، زيرا درباره ايشان توهّم پسر خدا بودن و حلول خداوند در او و نيز الوهيّت وي مطرح بوده كه بر اثر ناپختگي تفكر برخي از پيروان آن حضرت پديد آمده بود. به همين سبب در غالب موارد از حضرت عيسي(عليه‌السلام) به عنوان بنده و رسول و مؤيَّد يا پسر مريم(عليه‌السلام) ياد شده است كه استفاده از عبارت «عيسي بن مريم» بيشتر به چشم ميخورد 1.
قرآن كريم «بيّنات» را درباره انبياي ديگر نيز آورده است: ﴿لَقَد اَرسَلنا رُسُلَنا بِالبَيِّنت) 2 ﴿ولَقَد جاءكم موسي بِالبَيِّنت) 3 با اين تفاوت كه بيّنات انبياي ديگر همه از يك سنخ نيست، بلكه گاه سخن از احياي مردگان و گاه نيز اماته زندگان و كشتار است: ﴿فنبذنَهم في اليَمّ) 4 ﴿فَخَسَفنا بِهِ وبِدارِهِ الاَرض) 5 ﴿و القُمّلَ و الضَّفادِعَ و الدَّم) 6 ولي نوع معجزات و كرامات حضرت عيسي(عليه‌السلام) از يك سنخ بود و جنبه روحبخشي داشت.
^ 1 – ـ ر.ك: آيات 30 سوره مريم؛ 171 سوره نساء.
^ 2 – ـ سوره حديد، آيه 25.
^ 3 – ـ سوره بقره، آيه 92.
^ 4 – ـ سوره قصص، آيه 40.
^ 5 – ـ سوره قصص، آيه 81.
^ 6 – ـ سوره اعراف، آيه 133.
50
تذكّر: 1. معجزه روشن و شفاف «بيّنه» است. گاهي از آن با واژه «بيّنه» يا «بيّنات» ياد ميشود و زماني خود معجزه محسوس بازگو ميشود كه آن نيز مشمول بيّنه خواهد بود؛ نظير خسف قارون يا عذابهاي گونهگون فرعونيان.
2. ويژگي بيّنه حضرت مسيح(عليه‌السلام) اين است كه در غالب آن موارد، روح الله ظهور كرده است: ﴿اَنّي اَخلُقُ لَكُم مِنَ الطّينِ كَهَيَةِ الطَّيرِ فَاَنفُخُ فيهِ فَيَكونُ طَيرًا بِاِذنِ اللهِ واُبرِءُ الاَكمَهَ والاَبرَصَ واُحي المَوتي بِاِذنِ الله) 1 حتّي در اِخبار غيبي ايشان از خوراك و ذخيره مردم، جنبه روح اللّهي مطرح است، زيرا مربوط به علم حياتِ روح است.
مراد از روح القدس
معجزات و كرامات حضرت عيسي(عليه‌السلام) با تأييد «روحالقدس» انجام گرفت. گرچه از يك نظر همه معجزات انبيا به تأييد روحالقدس است، ولي همه آن معجزهها شبيه يكديگر نيستند.
عنوان «روح القدس» معنايي جامع دارد، بدين شرح كه روح القدس وجودي نوري و حقيقتي قدسي است كه به اذن الهي هم خود از هر عيب و نقصي منزّه است و هم مهبط و جايگاه خود را از هر عيب و نقصي مبرا ميكند 2. برخي از مصاديق اين معناي جامع كه همگي حلقات به هم پيوسته نور واحدند عبارتاند از: 1. فرشتهاي برتر از جبرئيل و ميكائيل. 2. جبرئيل امين(عليه‌السلام). 3. كتابهاي آسماني. 4. مرتبه برين روح انسانهاي كامل.
^ 1 – ـ سوره آل عمران، آيه 49.
^ 2 – ـ ر.ك: التحقيق، ج4، ص264 ـ 257.
51
تفصيل اين مطلب در تفسير آيه 87 سوره بقره گذشت 1.
مشيّت الهي و اختيار انسان
پس از آنكه در آيات سابق دستور جنگ مطرح و جنگ طالوتيان با جالوت و لشكرش و نبرد حضرت داود(عليه‌السلام) و برهان لزوم دفاع و جنگ گفته شد (حفظ زمين از تباهي مفسدان) اكنون خداي سبحان ميفرمايد كه اگر خدا ميخواست آنان با يكديگر نميجنگيدند، زيرا ميتوانست با اجبار و از راههاي گوناگون، مانند رؤياهاي هولناك و حوادث هراسانگيز، مانند رفع طور: ﴿ورَفَعنا فَوقَهُمُ الطّور) 2 در دل مردم ترس يا شوق پديد آورد تا مؤمن شوند و در پي آن، به كشتار يكديگر نپردازند.
اين مضمون با تعبيرهايي گوناگون در آيات ديگري نيز آمده: ﴿فَلَو شاءَ لَهَدكُم اَجمَعين) 3 ﴿ولَو شاءَ رَبُّكَ لاءمَنَ مَن فِي الاَرضِ كُلُّهُم جَميعا) 4 ﴿ولَو شاءَ اللهُ ما اَشرَكوا) 5 ﴿ولَو شاءَ اللهُ لَجَمَعَهُم عَلَي الهُدي) 6 و همگي نشانه نفي هدايت اجباري انسانها از سوي خداست، زيرا چنين هدايتي از سوي خداوند به معناي بستن راههاي تكامل بشر است و اين ايمان جبري بيارزش است؛ مانند ايمان فرعون هنگام غرق شدن.
^ 1 – ـ ر.ك: تسنيم، ج5، ص455 ـ 452.
^ 2 – ـ سوره نساء، آيه 154.
^ 3 – ـ سوره انعام، آيه 149.
^ 4 – ـ سوره يونس، آيه 99.
^ 5 – ـ سوره انعام، آيه 107.
^ 6 – ـ سوره انعام، آيه 35.
52
ارسال انبيا(عليهم‌السلام) و انزال كتابهاي آسماني در جهت هدايت تشريعي و نفي هدايت اجباري است: ﴿شَهرُ رَمَضانَ الَّذِي اُنزِلَ فيهِ القُرءانُ هُدًي لِلنّاس) 1 ﴿تَبارَكَ الَّذي نَزَّلَ الفُرقانَ عَلي عَبدِهِ لِيَكونَ لِلعلَمينَ نَذيرا) 2
براساس هدايت تشريعي، انسان اختيار دارد و راه از دو طرف به روي او گشوده است و هيچ كس ناگزير به ايمان آوردن نيست: ﴿اِنّا هَدَينهُ السَّبيلَ اِمّا شاكِرًا واِمّا كَفورا) 3 ﴿لِيَهلِكَ مَن هَلَكَ عَن بَيِّنَةٍ ويَحيي مَن حَي عَن بَيِّنَة) 4 زيرا خداي سبحان انسان را متفكر و مختار آفريده و پرورش او را در حسن اختيار و فرسايش او را در سوء اختيار خود او قرار داده است و اگر بخواهد با اجبار او را مؤمن كند، راه تكامل وي را بسته است، از اينرو از سر لطف و حكمت، راه مقتصد و مستقيم را به او نشان ميدهد و ارائه راه مستقيم را بر خود لازم ميداند؛ ولي عدّهاي از اين راه بيرون ميروند: ﴿وعَلَي اللهِ قَصدُ السَّبيلِ ومِنها جآئِرٌ ولَو شاءَ لَهَدكُماَجمَعين) 5
گفتني است كه دعا و نيايش به درگاه الهي فعلي اختياري است كه انسان در ترك يا انجام دادن آن آزاد است و اگر كسي درخواست توفيق ميكند، به اين معنا نيست كه خداوند او را با اجبار به سوي فضيلت سوق دهد، بلكه گرايش قلبي او را بيشتر و عوامل پيشرفت او را فراهمتر كُند.
نكته: وجه التفات از تكلّم در عبارت پيشين، به غيبت در جمله مورد
^ 1 – ـ سوره بقره، آيه 185.
^ 2 – ـ سوره فرقان، آيه 1.
^ 3 – ـ سوره انسان، آيه 3.
^ 4 – ـ سوره انفال، آيه 42.
^ 5 – ـ سوره نحل، آيه 9.
53
بحث، اين است كه مقام اظهار اراده تكويني خداست كه بر هر چيزي غلبه دارد و اينكه ايجاد و اعدام حوادث از قلمرو سلطنت خداوند بيرون نيست، از اين رو وصف الوهيت آمده است كه نافي تقييد قدرت الهي و سبب اطلاق تعلق قدرت او به ايجاد و اعدام است: ﴿ولَو شاءَ اللهُ مَا اقتَتَلَ الَّذينَ مِنبَعدِهِم﴾. مسائل مربوط به اراده تكويني خداوند در بخش اشارات و لطايف خواهد آمد.
انواع جنگ
جنگ دو نوع است:
أ. جنگ پيش از بعثت پيامبران(عليهم‌السلام) عام كه ناشي از خوي درندگي و توحّش است و انگيزه مذهبي ندارد، بلكه در مورد استعمار، استثمار، استعباد، استحمار و مانند آن است. از برهان عقلي نبوّت و رسالت بر ميآيد كه براي زدودن هرج و مرج از ميان مردم وجود راهنماي آسماني ضروري است تا آنان مانند درندگان به جان يكديگر نيفتند.
ب. جنگ پس از بعثت پيامبران(عليهم‌السلام) كه گاهي منشأ آن، ايمان نياوردن عدّهاي و رويارويي آنان با مؤمنان است: ﴿قالوا سَواءٌ عَلَينا اَوَعَظتَ اَم لَم تَكُن مِنَ الوعِظين) 1 گاهي نيز از درگيري ميان دينداران پديد ميآيد كه ريشه آن سوء برداشت ديني است، وگرنه هم احكام الهي روشن است: ﴿قَد تَبَيَّنَ الرُّشدُ مِنَ الغَي) 2 و هم بيّنات انبياي الهي(عليهم‌السلام) و همه آنان در دعوت مردم به سوي خداوند و در ادّعاي پيامبري خود راستگو بودند، بنابراين اصل دين نور و
^ 1 – ـ سوره شعراء، آيه 136.
^ 2 – ـ سوره بقره، آيه 256.
54
رحمت است و مايه تحيّر يا اختلاف و جنگ نيست، بلكه پيروان ديناند كه گاهي در برداشت خود مُصيب بوده و به خطا نميروند و گاهي نيز كژراهه رفته و باطل ميانديشند و خود را ديندار ميپندارند و سرانجام نيز كار به اختلاف و درگيري و جنگ ميان دو گروه به ظاهر ديندار ميانجامد.
خواست تكويني قتال
جمله ﴿ولَو شاءَ اللهُ مَا اقتَتَلَ الَّذينَ مِنبَعدِهِم مِن بَعدِ ما جاءَتهُمُ البَيِّنتُ ولكِنِ اختَلَفوا﴾، يك قياس استثنايي است؛ يعني اگر خدا ميخواست امّت انبيا با يكديگر نميجنگيدند؛ ولي آنان جنگيدند، پس معلوم ميشود كه خداوند تكويناً خواسته كه آنها جنگ كنند، زيرا هنگام تلازم تالي با مقدّم، اثبات تالي، اثبات مقدّم را نتيجه ميدهد، گرچه مرجع اين قياس استثنايي سلبي بودن مقدم است؛ يعني «لو شاء الله أن لايقتتلوا ما اقتتلوا، لكن اقتتلوا»، پس خداوند تكويناً خواسته است كه قتال صورت پذيرد، هر چند تشريعاً از آن نهي كرده است.
نكته: 1. به جهت رعايت سياق آيات كه بحث از قتال و جنگ بود، نخست به مسئله قتال پرداخته: ﴿ولَو شاءَ اللهُ مَا اقتَتَلَ الَّذينَ مِنبَعدِهِم﴾ و سپس به امر اختلاف تصريح شده است، با اينكه جنگ فرع بر اختلاف و شكلگيري گروههاي مؤمن و كافر است.
2. كاربرد فعل «اختلفوا» به جاي «اقتتلوا» به ريشه جنگ اشاره دارد.
3. مراد از اختلاف در آيه مورد بحث اختلاف پيش از علم است كه ممدوح و سبب رشد علمي است؛ نه اختلاف پس از علم كه مذموم و مايه سقوط است، زيرا پيش از طرح اختلاف: ﴿ولكِنِ اختَلَفوا﴾ «بيّنات» مطرح
55
شده: ﴿جاءَتهُمُ البَيِّنت﴾ و پس از آن نيز ايمان و كفر؛ نه علم و عدم آن: ﴿فَمِنهُم مَن ءامَنَ ومِنهُم مَن كَفَر﴾. در اين زمينه بحث مشروحي در ذيل آيه 213 گذشت 1 و در اشارات و لطايف خواهد آمد.
راز تعلق مشيّت خداوند به جنگ
جمله ﴿ولَو شاءَ اللهُ مَا اقتَتَلوا ولكِنَّ اللهَ يَفعَلُ ما يُريد﴾ نيز قياسي استثنايي و بياني لطيفتر از مضمون قياس استثنايي گذشته است: اگر خدا ميخواست امتهاي انبيا پس از آنان با يكديگر نميجنگيدند؛ ولي سنّت الهي بر آزادي انسانهاست تا معلوم شود كه انسانِ مؤمن تا چه اندازه اهل ايثار و شخص كافر به چه ميزاني درندهخوست: ﴿لِيَمِيزَ اللهُ الخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّب) 2 براي تبيين بيشتر محتواي اين قياس استثنايي بايد گفت كه در هر قياس استثنايي، گاه استثناي عين مقدّم و گاه استثناي نقيض تالي نتيجه ميدهد؛ ولي استثناي عين تالي نتيجهاي ندارد، زيرا ممكن است، تالي اعمّ از مقدّم باشد.
در قياسِ استثنايي «لو كان هذا إنساناً لكان حيواناً»؛ «لكنّه إنسان»، نتيجهاش «فهو حيوان» است و در صورت استثناي نقيض تالي (لكنّه ليس بحيوان)، نتيجه قياس «فليس بإنسان» است كه نقيض «مقدّم» است؛ ليكن در صورت استثناي عين تالي «لكنّه حيوان»، ممكن است نتيجه قياس «فهو إنسان» نباشد، زيرا «حيوان» اعمّ از انسان و غير انسان است، و اثبات حيوان بودن چيزي دليل انسان بودن آن نخواهد بود.
^ 1 – ـ ر.ك: تسنيم، ج10، ص419 ـ 409.
^ 2 – ـ سوره انفال، آيه 37.
56
در آيه مورد بحث نيز طبق توضيح قبلي، عين «مقدّم» استثنا شده است كه عين تالي را نتيجه ميدهد، زيرا بازگشت ﴿ولكِنَّ اللهَ يَفعَلُ ما يُريد﴾ به «لكنّ الله شاء ان يقتتلوا» و عين «مقدّم» است، پس نتيجه اين قياس، «فاقتتلوا» است.
علّت تعلّق مشيت الهي به جنگ، آزمايش پيروان دين است: ﴿ولَو يَشاءُ اللهُ لاَنتَصَرَ مِنهُم ولكِن لِيَبلوَا بَعضَكُم بِبَعض) 1 از اينرو خداي سبحان انسانها را در كارهاي خير و شر آزاد گذاشته، گرچه در نظام تشريع از كار ظالمانه نهي كرده است و نيز در مواردي كه صلاح بداند با قدرت فراگيرش جلوي بعضي اعمال را ميگيرد، چنانكه از ابرهه و لشكريان او كه قصد انهدام كعبه را داشتند، انتقام گرفت و آنان را نابود كرد 2 ، بنابراين خداي سبحان هر كاري را بخواهد انجام ميدهد و اراده او بر هر چيزي پيروز است.
اشارات و لطايف
1. دو نكته درباره نبوّت عام
أ. ايمان مؤمنان به همه پيامبران: ﴿ءامَنَ الرَّسولُ بِما اُنزِلَ اِلَيهِ مِن رَبِّهِ والمُؤمِنونَ كُلٌّ ءامَنَ بِاللهِ ومَلئِكَتِهِ وكُتُبِهِ ورُسُلِهِ لانُفَرِّقُ بَينَ اَحَدٍ مِن رُسُلِهِ وقالوا سَمِعنا واَطَعنا غُفرانَكَ رَبَّنا واِلَيكَ المَصير) 3 رسول خداصلي الله عليه و آله و سلم و مؤمنان امّت، به خدا و تمامي فرشتگان و همه كتابهاي آسماني ايمان دارند و ميان انبيا(عليهم‌السلام) در اصل نبوّت و صدق دعوي و حق دعوت تفاوتي نميگذارند و به عصمت و حقانيّت
^ 1 – ـ سوره محمّدصلي الله عليه و آله و سلم، آيه 4.
^ 2 – ـ سوره فيل.
^ 3 – ـ سوره بقره، آيه 285.
57
دريافت وحي آنان اعتقاد دارند. البته هر پيامبري تنها در زمان رسالت خودش حجّت خداست و تنها وجود مبارك رسول خداصلي الله عليه و آله و سلم تا روز قيامت حجّت بالفعل است، زيرا رسالت آن حضرتصلي الله عليه و آله و سلم تا گستره تاريخ ادامه دارد، با اين حال، مؤمنان هنگام زيارت مشاهد مشرّفه از حضرت آدم(عليه‌السلام) تا حضرت خاتمصلي الله عليه و آله و سلم همه را گرامي ميدارند و به آنان عرض ادب ميكنند؛ بر خلافِ يهوديان و برخي مسيحيان كه هر يك تنها به پيامبر خود ايمان آوردند.
معناي فرق نگذاشتن ميان انبيا(عليهم‌السلام) پذيرش همگي آنان است كه به شئون نبوّت عام نظر دارد، زيرا همه انبيا(عليهم‌السلام) در احكام و شئون نبوّت عام از حدّ نصاب لازم برخوردار بودند و تفاوت درجات آنان مسئلهاي است كه در موضوع بعدي به آن ميپردازيم، زيرا تفاضل درجه، متفرع بر اشتراك و تماثل در اصل نبوّت است.
ب. همگوني پيامبران در نبوت و رسالت عام و تفاوت آنها در درجات نبوت: ﴿ولَقَد فَضَّلنا بَعضَ النَّبِيّينَ عَلي بَعضٍ وءاتَينا داوودَ زَبورا) 1 در آيه مورد بحث از تفاوت ميان «رسولان» و در آيه مورد استشهاد، از تفاوت «انبيا» با يكديگر سخن رفته است؛ ولي در حقيقت، هر دو آيه داراي جامع حقيقي است و از آنها دو مطلب استفاده ميشود:
يك. رسولان الهي از نظر رسالت عام، همگي از حدّ نصاب لازم برخوردارند؛ ولي در درجات رسالت با يكديگر تفاوت دارند.
دو. انبيا در نبوّت عام همگي از حدّ نصاب لازم برخوردار و همتاي يكديگرند؛ ولي در درجات نبوّت يكسان نيستند، چنان كه در فرشتگان معصوم نيز براثر تفاوت درجات، برخي فرمانروا و مطاع و بعضي فرمانبر و مطيعاند:
^ 1 – ـ سوره اسراء، آيه 55.
58
﴿مُطاعٍ ثَمَّ اَمين) 1
نكته: انسان كامل از آن نظر كه وحي دريافت ميكند، نبي و داراي مقام نبوّت است و از آن جهت كه وحي دريافت شده را به مردم ميرساند، رسول و داراي مقام رسالت است كه به مقام نبوّت تكيه دارد و هر دو برگرفته از مقام ولايت است، زيرا رسول و نبي بايد ولي الله باشند، گرچه هر كسي كه ولي الله ميشود، نبي يا رسول نيست؛ مانند حضرت زهراٍّ و دوازده امام معصوم(عليهم‌السلام) كه از ولايت الهي متنعّماند؛ ولي نبي يا رسول نيستند. نبوّت و رسالت، هبه خداوند است كه به هر كس بخواهد ميبخشد: ﴿اَللهُ اَعلَمُ حَيثُ يَجعَلُ رِسالَتَه) 2
تذكّر: ممكن است نبوّت را در معناي جامع استعمال كرد كه هر دو حيثيت ياد شده را شامل شود، چنانكه همين تعميم و شمول گسترده دربارهرسالت نيز محتمل است.
2. برتري انبيا بر ديگران
انبياي الهي نسبت به امّتهاي خود بلكه همه جهانيان برترند، زيرا براساس برهان عقلي، راهنمايان امّتها بر خود آنها مقدّم هستند و آياتِ ﴿اِنَّ اللهَ اصطَفي ءادَمَ ونوحًا وءالَ اِبرهيمَ وءالَ عِمرنَ عَلَي العلَمين) 3 ﴿واِسمعيلَ واليَسَعَ ويونُسَ ولوطًا وكُلاًّ فَضَّلنا عَلَي العلَمين) 4 مؤيد اين مدعاست، چون ظاهر
^ 1 – ـ سوره تكوير، آيه 21.
^ 2 – ـ سوره انعام، آيه 124.
^ 3 – ـ سوره آل عمران، آيه 33.
^ 4 – ـ سوره انعام، آيه 86.
59
كلمه ﴿العالَمين﴾ كه جمع داراي الف و لام است، بر گسترش اصطفاء و تفضيل دلالت دارد.
كلمه ﴿كَلاّ﴾ نيز تأييد ميكند كه خداوند همه انبياي خود را بر جهانيان برتري داده است و قرينهاي هم نيست كه مقصود از مُفضّلٌ عليه، مردم عصر همان انبيا باشد.
تذكّر: لازم است عنايت شود كه اولاً تمام انبيا(عليهم‌السلام) معصوماند. ثانياً هيچ غير معصومي بر معصوم مزيّت ندارد. ثالثاً اگر تشبيه و سنجشي باشد به لحاظ برخي از آثار تبليغي انبياست، پس اگر در برخي احاديث وارد شده كه برخي از علماي امت پيامبر اسلامصلي الله عليه و آله و سلم همتاي انبياي بنياسرائيلاند 1 بايد بر آنچه گفته شد حمل شود، نه برتري غير معصوم بر معصوم.
3. برتري انبيا بر ملائكه
انبياي الهي(عليهم‌السلام) از دو جهت بر فرشتگان برتري دارند: أ. تعلّم بيواسطه پيامبران از خداوند. آن ذوات قدسي يك نورند و همه آنان در مقام انسان كامل سهيم هستند و اين مقام همانا سِمَت معلّمي فرشتگان است، زيرا فرشتگان شايستگي تعلّم اسماي حسنا بدون واسطه از خداي سبحان را ندارند و بايد علم را از گزارش پيامبران دريافت كنند: ﴿قالَ يءادَمُ اَنبِئهُم بِاَسمائهِم) 2
ب. امتياز علم بر نبأ، زيرا خداي سبحان به حضرت آدم(عليه‌السلام) نفرمود كه آنچه را آموختي به فرشتگان بياموز، بلكه سخن از گزارش و خبر دادن به فرشتگان است، پس ملائكه از اِنباي انسان كامل بهرهمند شدند نه از تعليم
^ 1 – ـ ر.ك: بحار الانوار، ج2، ص22؛ عوالي اللئالي، ج4، ص77.
^ 2 – ـ سوره بقره، آيه 33.
60
وي، از اينرو همه فرشتگان در برابر انسان كامل خضوع كردند: ﴿فَسَجَدَ المَلئِكَةُ كُلُّهُماَجمَعون) 1 ظاهر ﴿كُلُّهُماَجمَعون﴾ با جمع داراي «الف و لام» در ﴿المَلئِكَة﴾ نشان خضوع همه فرشتگان است و آنچه را بعضي از اهل معرفت احتمال دادهاند كه گروهي از فرشتگان (مانند كرّوبين) خضوع نكردند 2 ، اثبات آن آسان نيست، هرچند محتمل است و از برخي روايات اينگونه استفاده ميشود و شايد تعبير ﴿استَكبَرتَ اَم كُنتَ مِنَ العالين) 3 كه قبلاً گذشت و نيز ذيل آيه كرامت: ﴿وفَضَّلنهُم عَلي كَثيرٍ مِمَّن خَلَقنا) 4 مؤيد آن باشد.
4. فضيلت حضرت نوح(عليه‌السلام)
سبقت و قدمت حضرت نوح(عليه‌السلام) نزد خداوند فراموش شدني نيست و خداوند در برابر تقريباً ده قرن رنج و تلاش ايشان: ﴿فَلَبِثَ فيهِم اَلفَ سَنَةٍ اِلاّخَمسينَ عاما) 5 پاداش بس بزرگي به وي مرحمت كرد و در ميان همه پيامبران فقط به ايشان سلام جهاني هديه كرده است: ﴿سَلمٌ عَلي نوحٍ فِي العلَمين) 6 زيرا همه بركات معنوي در جهان كنوني، محصول زحمات نُه قرن و نيم آن حضرت است كه در تمام اين مدّت، مورد اذيت و آزار زباني و عملي كافران بود.
^ 1 – ـ سوره حجر، آيه 30.
^ 2 – ـ رحمة من الرحمن، ج3، ص527.
^ 3 – ـ سوره ص، آيه 75.
^ 4 – ـ سوره اسراء، آيه 70.
^ 5 – ـ سوره عنكبوت، آيه 14.
^ 6 – ـ سوره صافات، آيه 79.
61
5. ادلّه افضليت مطلق رسول خداصلي الله عليه و آله و سلم
أ. هيمنه قرآن كريم
وجود مبارك رسول اكرمصلي الله عليه و آله و سلم آورنده امّ الكتاب است كه ضمن تصديق كتابهاي آسماني ديگر بر همه آنها هيمنه دارد: ﴿واَنزَلنا اِلَيكَ الكِتبَ بِالحَقِّ مُصَدِّقًا لِما بَينَ يَدَيهِ مِنَ الكِتبِ ومُهَيمِنًا عَلَيه) 1 وصف مهيمن در سراسر قرآن كريم تنها براي قرآن كريم آمده است و در سنجش انبياي پيشين با يكديگر، تنها وصف مصدّق به كار رفته است: ﴿واِذ قالَ عيسَي ابنُ مَريَمَ يبَني اِسرءيلَ اِنّي رَسولُ اللهِ اِلَيكُم مُصَدِّقًا لِما بَينَ يَدَي مِنَ التَّورة) 2 در سنجش انبيا نسبت به يكديگر نيز سخن از تصديق و گاهي تبشير است.
هر پيامبر و كتاب آسماني، مصدق نبي و كتاب آسماني پيش از خود است؛ ولي تنها كسي كه گذشته از تصديق پيشينيان و كتابهاي آنان، بر آنها هيمنه و سيطره دارد، پيامبر اسلام است: ﴿واَنزَلنا اِلَيكَ الكِتبَ بِالحَقِّ مُصَدِّقًا لِما بَينَ يَدَيهِ مِنَ الكِتبِ ومُهَيمِنًا عَلَيه﴾.
هيمنه و سيطره قرآن كريم از جهت عظمت علمي و صيانت آن از تحريف است: ﴿لايَأتيهِ البطِلُ مِن بَينِ يَدَيهِ ولامِن خَلفِه) 3 ﴿اِنّا نَحنُ نَزَّلنَا الذِّكرَ واِنّا لَهُ لَحفِظون) 4 ساير كتابهاي آسماني از دستبرد حوادث ايمن نمانده و دستخوش تحريف شده‌اند، از اينرو همانگونه كه مطابق احاديث معتبر
^ 1 – ـ سوره مائده، آيه 48.
^ 2 – ـ سوره صفّ، آيه 6.
^ 3 – ـ سوره فصّلت، آيه 42.
^ 4 – ـ سوره حجر، آيه 9.
62
فراوان، روايات را بايد بر قرآن كريم كه هيمنه دارد عرضه كرد 1 ، مطالب كتابهاي انبياي گذشته را نيز بايد بر قرآن كريم عرضه نمود. براي تشخيص صحّت مطالبي كه در تورات و انجيل فعلي آمده است يا صحّت آنچه نزد زرتشتيان است، بايد آنها را بر قرآن كريم عرضه كنيم.
همانگونه كه قرآن كريم بر ساير كتابهاي آسماني، حتّي برفرض عدم تحريف آنها، هيمنه و سيطره دارد، آورنده آن نيز از ديگر انبياي گذشته برتر است، زيرا هر پيامبري همتاي كتاب آسماني خود است؛ يعني هر مقامي را كه او نائل شده در كتاب آسماني او مطرح شده است و هر مطلبي كه در كتاب آسماني او ارائه شده آن پيامبر از آن آگاه است و اين هماهنگي ثَقَلين، اصل عام همه انبيا و تمام كتابهاي آسماني آنهاست؛ ليكن چون خاتميت پيامبر اسلامصلي الله عليه و آله و سلم به وسيله ولايت الهي امامان معصوم(عليهم‌السلام) و نيز حضرت صديقه كبري(عليهما‌السلام) تثبيت شده است، ثقلين در اسلام عبارت از قرآن و همه معصومان اسلامي است.
ب. بشارت حضرت عيسي(عليه‌السلام)
براساس آيه شريفه ﴿واِذ قالَ عيسَي ابنُ مَريَمَ يبَني اِسرءيلَ اِنّي رَسولُ اللهِ اِلَيكُم مُصَدِّقًا لِما بَينَ يَدَي مِنَ التَّورةِ ومُبَشِّرًا بِرَسولٍ يَأتي مِن بَعدِي اسمُهُ اَحمَد) 2 حضرت عيسي(عليه‌السلام) كتاب تورات و حضرت موسي(عليه‌السلام) را تصديق كرده و به وجود مبارك پيامبر اسلامصلي الله عليه و آله و سلم بشارت داده است.
^ 1 – ـ ر.ك: الكافي، ج1، ص68 ـ 67؛ تهذيب الاحكام، ج6، ص302 ـ 301؛ وسائل الشيعه، ج27، ص106.
^ 2 – ـ سوره صفّ، آيه 6.
63
تبشير در جايي است كه پيامبر پسين شريعت جديدي با نوآوري ميآورد كه ديگران مانند آن را نياوردهاند، وگرنه حضرت عيسي(عليه‌السلام) نسبت به ايشان نيز بايد فقط مصدّق باشد؛ با اين تفاوت كه مسئوليت ادامه راه بر عهده پيامبر اسلامصلي الله عليه و آله و سلم خواهد بود، بنابراين وجود مبارك رسول خداصلي الله عليه و آله و سلم از انبياي گذشته برتر است، زيرا معارف برتري آورده است.
ج. رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم شاهد بر انبيا
براساس آيه ﴿فَكَيفَ اِذا جِئنا مِن كُلِّ اُمَّةٍ بِشَهيدٍ وجِئنا بِكَ عَلي هؤُلاءِ شَهيدا) 1 انبياي الهي درباره امتهاي خود شهادت ميدهند و رسول اكرمصلي الله عليه و آله و سلم درباره تمام انبيا و امّتهاي ايشان شهادت ميدهد 2 ، پس آن حضرتصلي الله عليه و آله و سلم شهيد شهداست. اصل كلي اين است كه انبيا(عليهم‌السلام) شاهد عقايد و اخلاق و اعمال امّت خود هستند و اداي شهادت، مسبوق به تحمّل آن است و شاهدِ در محكمه بايد در صحنه عمل حاضر باشد، وگرنه شهادت او پذيرفته نيست.
براساس جمله كلّي ﴿اِذا جِئنا مِن كُلِّ اُمَّةٍ بِشَهيد﴾ كه قضيه موجبه كلي است، وجود مبارك رسول اللهصلي الله عليه و آله و سلم تا قيامت شاهد اعمال و اخلاق و عقايد امّت اسلامي است. همچنين از اعمال امتهاي گذشته و از نظارت و شهادت انبياي سلف(عليهم‌السلام) نسبت به اعمال امتها آگاه است و اين بالاترين مقام است كه فردي چنان اوج بگيرد كه از كار انسانهاي گذشته و آينده با خبر باشد، بنابراين رسول
^ 1 – ـ سوره نساء، آيه 41.
^ 2 – ـ روزي رسول اللهصلي الله عليه و آله و سلم به ابن مسعود فرمودند كه چند آيه از قرآن تلاوت كن. ابن مسعود آياتي از سوره «نساء» را خواند و چون به اين آيه رسيد، اشك پيامبرصلي الله عليه و آله و سلم سرازير شد و ناله زد (بحار الانوار، ج16، ص293؛ ج89، ص216؛ مستدرك الوسائل، ج4، ص238).
64
اكرم صلي الله عليه و آله و سلم شهيد شهدا، انبيا، اوليا، ائمّه(عليهم‌السلام) و نيز شهيد امّتها و از همه آنان برتر است و در روز قيامت، همگي زير پوشش مقامات آن حضرتصلي الله عليه و آله و سلم هستند: «آدم و من دونه تحت لوائي يوم القيامة» 1
تذكّر: بنابر برخي روايات كلمه ﴿هؤُلاء﴾ در آيه ياد شده اشاره به امّت حضرت خاتم انبياصلي الله عليه و آله و سلم ميباشد 2. بنابراين احتمال، آن حضرت همانند انبياي ديگر فقط شاهد اعمال امّت خود خواهد بود. نقد و بررسي اين احتمال در سوره «نحل» مطرح ميشود.
د. كليّت و تداوم رسالت
كليّت و دوام، يعني همگاني و هميشگي بودن رسالت، از اوصاف مخصوص رسالت حضرت رسولصلي الله عليه و آله و سلم است و بر برتري مطلق ايشان دلالت دارد. قرآن كريم تنها كتاب آسماني است كه براي عموم مردم آمده: ﴿هُدًي لِلنّاس) 3 و تا قيامت از هرگونه تحريفي ايمن است: ﴿اِنّا نَحنُ نَزَّلنَا الذِّكرَ واِنّا لَهُ لَحفِظون) 4 ﴿لايَأتيهِ البطِلُ مِن بَينِ يَدَيهِ ولامِن خَلفِه) 5 و همانگونه كه قرآن كريم از نظر كليّت و دوام بر ديگر كتابهاي آسماني برتري دارد، آورنده آن نيز كه همتاي قرآن حكيم است از ساير انبياي الهي برتر است.
قرآن كريم در هدايت مردم از هرگونه اعوجاج پيراسته و از هدايت برتر و
^ 1 – ـ عوالي اللئالي، ج4، ص121؛ بحار الانوار، ج16، ص402.
^ 2 – ـ الكافي، ج1، ص190.
^ 3 – ـ سوره بقره، آيه 185.
^ 4 – ـ سوره حجر، آيه 9.
^ 5 – ـ سوره فصّلت، آيه 42.
65
عميقتر برخوردار: ﴿اَلحَمدُ لِلّهِ الَّذي اَنزَلَ عَلي عَبدِهِ الكِتبَ ولَم يَجعَل لَهُ عِوَجا) 1 ﴿اِنَّ هذا القُرءانَ يَهدي لِلَّتي هِي اَقوَم) 2 و نيز آورنده بهترين سخنان است: ﴿اَللهُ نَزَّلَ اَحسَنَ الحَديثِ كِتبًا مُتَشبِهًا مَثانِي) 3 و داستانهاي انبيا و امتهاي آنان را بهتر از كتابهاي آسماني ديگر بيان كرده است: ﴿نَحنُ نَقُصُّ عَلَيكَ اَحسَنَ القَصَص) 4 بنابراين از ديگر كتابهاي آسماني افضل و آورنده آن نيز از انبياي ديگر برتر است.
6. اختلاف زدايي مذهب
اختلاف دو قسم است: ممدوح و مذموم. اختلاف مذموم نه در كلام خداست و نه در تلقي پيامبران معصوم(عليهم‌السلام). آنچه از تحليل آيه ﴿ولَو كانَ مِن عِندِ غَيرِ اللهِ لَوَجَدوا فيهِ اختِلفًا كَثيرا) 5 برميآيد اين است كه اصلاً در گفتههاي خداوند ناهماهنگي يافت نميشود و اين ضرورت انسجام و لزوم پيوند، اختصاصي به مطالب قرآن با يكديگر ندارد، بلكه مطالب هر كتاب آسماني براساس محاسبه درون ديني خود با يكديگر مطابق و منسجماند و با مطالب كتابهاي ديگر اعم از كتابهاي قبلي و بعدي هماهنگاند؛ يعني تمام كتابهاي الهي از آغاز تا انجام منسجم بوده و هيچ اختلافي بين آنها نيست، چنانكه انبياي معصوم(عليهم‌السلام)
^ 1 – ـ سوره كهف، آيه 1.
^ 2 – ـ سوره اسراء، آيه 9.
^ 3 – ـ سوره زمر، آيه 23.
^ 4 – ـ سوره يوسف، آيه 3. كلمه «قصص» در اين آيه، مفرد است نه جمع و معناي آيه به صورت مفعول مطلق نوعي ارائه ميشود؛ يعني ما به بهترين شيوه و متقنترين روش داستان را بازگو ميكنيم.
^ 5 – ـ سوره نساء، آيه 82.
66
در تلقي معصومانه خود از آسيب اختلاف در فهم و تلقّي مصوناند، زيرا شائبه سهو و حادثه نسيان و سانحه جهل و غائله وهم و خيال را به حَرَم وحي و حريم نبوّت و رسالت راه نيست.
عنصر وحي نه تنها از اختلاف معصوم است، بلكه براي صيانت امّت اسلامي از آسيب تشتّت و سلامت آن از گزند نزاع و بهرهبرداري از نعمت اتحاد، هماره جامعه را به اعتصام به حبل متين الهي فرا ميخواند؛ يعني مذهب، اختلاف زداست نه اختلافزا.
اختلاف نظر و رأي ميان مردم، گاهي ممدوح و زماني مذموم است. اختلاف ممدوح، پيش از روشن شدن حق و زمينه شكوفايي حقايق است و اصولاً اگر در بعضي از امور اختلاف نباشد، نتيجه حاصل نميشود؛ مانند شكل دوم قياس منطقي كه اگر در آن صغرا و كبرا در سلب و ايجاب يكي باشند، نتيجه به دست نميآيد و نيز مانند اختلاف موجود ميان دو كفّه ترازو كه براي برقراري عدل است. اگر وزن در كفّهاي و موزون در كفّه ديگر باشد و با هم مساوي نباشند، هرگز موافق هم نخواهند بود؛ اگر هر يك از وزن يا موزون سنگينتر باشد، دو كفّه ترازو با هم بالا نميآيند و اين اختلاف زمينه برقراري عدل است.
اختلاف مذموم، پس از روشن شدن حق است، چنان كه در مثال كفّههاي ترازو پس از آنكه وزن و موزون برابر شدند، كسي با خيانت در ميزان، كم را زياد يا زياد را كم نشان دهد: ﴿ويلٌ لِلمُطَفِّفين) 1
در امور اجتماعي و سياسي نيز اختلاف و عدم پذيرش حق، پس از روشن شدن آن، از مصاديق اختلاف نكوهيده است.
^ 1 – ـ سوره مطفّفين، آيه 1.
67
7. همپايه شرك
اختلاف ممدوح حسنهاي است كه هم «من عند الله» و هم «من الله» است؛ ولي اختلاف مذموم سيّئهاي است كه فقط «من عند الله» است و «من الله» نيست، از اينرو خداي سبحان رسول اكرمصلي الله عليه و آله و سلم را از اختلافگرانِ نكوهيده جدا ميداند: ﴿اِنَّ الَّذينَ فَرَّقوا دينَهُم وكانوا شِيَعًا لَستَ مِنهُم في شيء) 1 اين جمله مانند برائتي است كه درباره مشركان آمده است: ﴿واَذنٌ مِنَ اللهِ ورَسولِهِ اِلَي النّاسِ يَومَ الحَجِّ الاَكبَرِ اَنَّ اللهَ بَرِيءٌ مِنَ المُشرِكينَ ورَسولُه) 2 و خداوند و رسولش به همان نسبت كه از مشركان بيزارند، از اختلاف افكنان نيز بيزارند.
قرآن كريم كساني را كه با داشتن سرمايه فطرت الهي، اختلاف ميافكنند، در رديف مشركان عملي دانسته است: ﴿فَاَقِم وَجهَكَ لِلدّينِ حَنيفًا فِطرَتَ الله الَّتي فَطَرَ النّاسَ عَلَيها لاتَبديلَ لِخَلقِ اللهِ ذلِكَ الدّينُ القَيِّمُ ولكِنَّ اَكثَرَ النّاسِ لايَعلَمون ٭ مُنيبينَ اِلَيهِ واتَّقوهُ واَقيموا الصَّلوةَ ولاتَكونوا مِنَ المُشرِكين ٭ مِنَ الَّذينَ فَرَّقوا دينَهُم وكانوا شِيَعًا كُلُّ حِزبٍ بِما لَدَيهِم فَرِحون) 3
گناهان ديگري نيز مانند اختلافِ نكوهيده، در رديف شرك و كفر و ارتداد عملي قرار دارد؛ مانند ترك حج از انسان مستطيع: ﴿ولِلّهِ عَلَي النّاسِ حِجُّ البَيتِ مَنِ استَطاعَ اِلَيهِ سَبيلًا و مَن كَفَرَ فَاِنَّ اللهَ غَنِي عَنِ العلَمين) 4 و ندادن زكات: ﴿وويلٌ لِلمُشرِكين ٭ اَلَّذينَ لايُؤتونَ الزَّكوةَ وهُم بِالاءخِرَةِ هُم كفِرون) 5
^ 1 – ـ سوره انعام، آيه 159.
^ 2 – ـ سوره توبه، آيه 3.
^ 3 – ـ سوره روم، آيات 32 ـ 30.
^ 4 – ـ سوره آل عمران، آيه 97.
^ 5 – ـ سوره فصّلت، آيات 7 ـ 6.
68
و نقض حكم ولي مسلمين كه سبب ارتداد عملي ميشود: «فإنّي قد جعلته عليكم حاكماً، فإذا حكم بحكم و لم يقبله منه فإنّما بحكم الله استخفّ و علينا ردّ و الرّاد علينا كافر و راد علي الله، و هو علي حدّ من الشرك بالله» 1 البته در صورت احراز حكم شرعي و انكار آن با علم به اينكه نفي حكم شرعي مستلزم تكذيب آورنده آن است، اگر به اين لازم يعني تكذيب پيامبر (معاذ الله) ملتزم باشد، چنين انكاري ارتداد اعتقادي است؛ امّا در صورت عدم توجّه به لازم آن، صرف نپذيرفتن حكم شرعي، ارتداد عملي است نه اعتقادي و در صورت عدم احراز شرعي بودن حكم از راه نقد دليل يا نقص حاكم و عدم اجتماع شرايط حجيّت حكم و فتوا، هيچ محذوري در بين نيست؛ يعني نه ارتداد اعتقادي اول است و نه ارتداد عملي دوم.
8. شديدترين عذاب
اختلافِ نكوهيده، بلاست و زمينه عذابهاي ديگر را نيز فراهم ميكند و اگر كسي بر اثر كژراهه رفتن استحقاق دريافت فضل الهي را نداشته باشد، خداي سبحان او را به اين اختلافِ مذموم گرفتار ميكند، چنانكه پيروان حضرت موسي و عيسي(عليهما‌السلام) به عذاب اختلاف گرفتار شدند. قرآن كريم درباره يهوديان تعبير «القاي دشمني و بغض»: ﴿واَلقَينا بَينَهُمُ العَدوةَ والبَغضاءَ اِلي يَومِ القِيمَة) 2 و درباره مسيحيان تعبير «اغراي دشمني» آورده است: ﴿فَاَغرَينا بَينَهُمُ العَداوةَ والبَغضاءَ اِلي يَومِ القِيمَة) 3
^ 1 – ـ الاحتجاج، ج2، ص261؛ بحار الانوار، ج101، ص262.
^ 2 – ـ سوره مائده، آيه 64.
^ 3 – ـ سوره مائده، آيه 14.
69
تعذيب با اختلاف داخلي اختصاصي به بني اسرائيل ندارد، بلكه هر گروهي كه قدرشناس نعمتهاي الهي نباشند، با عذابي از بالا (مانند صاعقه) يا عذابي از زيرپا (مانند زلزله و بازشدن زمين و فرورفتن در آن) يا با اختلاف داخلي عذاب ميشوند: ﴿قُل هُوَ القادِرُ عَلي اَن يَبعَثَ عَلَيكُم عَذابًا مِن فَوقِكُم اَو مِن تَحتِ اَرجُلِكُم اَو يَلبِسَكُم شِيَعًا ويُذيقَ بَعضَكُم بَأسَ بَعض) 1
از ظهور برآمده از ترتيب اين آيه برميآيد كه ميان انواع عذابهاي سهگانه، سير طولي از ضعيف به شديد برقرار است، از اينرو ابتلاي به اختلاف دروني، شديدترين عذاب به شمار ميرود. انسانهايي كه از بالا و پايين و از درون احاطه شده و عذاب ميبينند، كساني هستند كه در محاصره خطاها و گناهان قرار گرفتهاند: ﴿بَلي مَن كَسَبَ سَيِّئَةً واَحطَت بِهِ خَطِيَتُهُ فَاُولئِكَ اَصحبُ النّارِ هُم فِيها خلِدون) 2 و بازده آخرتي اعمال آنان، عذابهاي محيط و كشنده است: ﴿لَهُم مِن جَهَنَّمَ مِهادٌ ومِن فَوقِهِم غَواش) 3 ﴿ويَأتيهِ المَوتُ مِن كُلِّ مَكانٍ وما هُوَ بِمَيِّت) 4 در مقابل، كساني كه به دين الهي عمل كنند، از آسمان و زمين روزي دريافت ميكنند: ﴿ولَو اَنَّهُم اَقاموا التَّورةَ والاِنجيلَ وما اُنزِلَ اِلَيهِم مِن رَبِّهِم لاَكَلوا مِن فَوقِهِم ومِن تَحتِ اَرجُلِهِم) 5 «خوردنِ از بالا»: ﴿لاَكَلوا مِن فَوقِهِم﴾ باريدن باران مناسب، منظم بودن فصول و به موقع تابيدن آفتاب، و «خوردنِ از زيرپا»: ﴿ومِن تَحتِ اَرجُلِهِم﴾ حاصلخيز بودن زمينها،
^ 1 – ـ سوره انعام، آيه 65.
^ 2 – ـ سوره بقره، آيه 81.
^ 3 – ـ سوره اعراف، آيه 41.
^ 4 – ـ سوره ابراهيم، آيه 17.
^ 5 – ـ سوره مائده، آيه 66.
70
جوشان بودن چشمهها و قناتها و چاهها و بهرهبرداري از آنهاست.
«خوردن» بر بهرهبرداري از علوم و معارف نيز صادق است 1 ، چنان كه از بيان امام صادق(عليه‌السلام) درباره آيه ﴿فَليَنظُرِ الاِنسنُ اِلي طَعامِه) 2 استفاده ميشود 3 ، از اينرو همانگونه كه غذاي ظاهري، گاهي از بالا و زماني از زمين و گاه از باران و هنگامي از چشمه و چاه است (البته منشأ روزيهاي زمين نيز از بركات آسماني است) همچنين علوم نيز دو قسم است: گاهي علوم، زميني و با سير در مدارس و مراكز فرهنگي است؛ مانند كسي كه با سالها تحصيل، فقيه، اصولي، حكيم، متكلّم، اديب و مفسّر ميشود؛ گاهي نيز علوم، آسماني و بلندمرتبه است؛ مانند كسي كه به مدرسه نميرود ولي اويس قرن و سلمان يا اباذر ميشود. البته جمع بين هر دو نيز ممكن است. علومي كه انسان را به اين درجات ميرساند، از نوع آموزههاي ربّاني است كه نه تنها مشكلي پديد نميآورد، بلكه هر مشكلي را حل ميكند.
عالم ربّاني، فرشتهمنش است؛ نه اهل مريه است و نه با ديگران مراء دارد. صاحبان معرفت معمولاً از علوم سير و سلوك كه انسان با كوشش خود آن را فرا ميگيرد، به «حكمت راجل» ياد ميكنند و به آن بسنده نميكنند و آن دولتي را كه بيخون دل آيد به كنار، ارج مينهند؛ نه آنچه صرفاً با رنج و سعي نصيب انسان ميشود.
^ 1 – ـ توضيح آن قبلاً گذشت كه الفاظ براي مفاهيم عام وضع شده‌اند و از همين معنا گاهي تعبير ميشود كه لفظ براي روح معنا وضع شده يا كاربرد توسّعي و مجازي بر اثر مرور و تكرّر، به حقيقت درآمده به طوري كه رزق معنوي همانند رزق مادي مشمول معناي عام لفظ رزق، اكل و مانند آن خواهد بود.
^ 2 – ـ سوره عبس، آيه 24.
^ 3 – ـ الكافي، ج1، ص50؛ البرهان، ج8، ص214.
71
آري روح اويس يافتن و حارثة بن مالك شدن مهمّ است، زيرا اينگونه انسانها از بالا و پايين روزي ميگيرند و در پوشش نور خدايي هستند كه «الداني في علوّه والعالي في دنوّه» 1 است: ﴿وجَعَلنا لَهُ نورًا يَمشي بِهِ فِي النّاس) 2 ﴿نورُهُم يَسعي بَينَ اَيديهِم وبِاَيمنِهِم) 3 و هماره درخواست تتميم نورشان را دارند: ﴿رَبَّنا اَتمِم لَنا نورَنا) 4
9. وظيفه انسان، هنگام فتنه
هنگام اختلافِ مذموم، كه بعد از علم است و جز بَغي و خونريزي اثر ديگري ندارد، نبايد به فتنه آفرينان كمك كرد و بايد مانند بچه شتري بود كه بار نميكشد و سواري و شير نميدهد: «كن في الفتنة كَابْنِ اللّبون، لا ظهر فيركب، و لا ضرع فيحلب» 5 سواري دادن به فتنهجويان و شعلهور ساختن آتش فتنه، عاقلانه نيست، بلكه با خاموشي فتنه بايد وحدت را در جامعه زنده كرد.
اميرمؤمنان حضرت علي(عليه‌السلام) نيز كه به ابو موسي اشعري فرمود: «و ليس رجل فَاعْلَم أحرص علي جماعة أُمّة محمّدصلي الله عليه و آله و سلم و أُلفتها منّي» 6 براي جلوگيري از بحران و فتنه در ميان امّت، موردي كه لازم بود از حقّ مسلّم خود بگذرد ميگذشت و موردي كه لازم بود سختيهاي مخالفت مارقان و ناكثان و
^ 1 – ـ صحيفه سجاديه، دعاي 47.
^ 2 – ـ سوره انعام، آيه 122.
^ 3 – ـ سوره تحريم، آيه 8.
^ 4 – ـ سوره تحريم، آيه 8.
^ 5 – ـ نهج البلاغه، حكمت 1.
^ 6 – ـ همان، نامه 78.
72
قاسطان را تحمل كند آن را عاقلانه تحمّل ميكرد و….
تذكّر: 1. اختلافهايي كه به دور از فتنه بوده و اصلاح پذيرند حضور مصلحانه در آن لازم است.
2. سخنان امامان معصوم(عليهم‌السلام) مخصوصاً حضرت اميرمؤمنان(عليه‌السلام) همانند كلمات نوراني رسول اكرمصلي الله عليه و آله و سلم در مكه و مدينه است، زيرا شرايط قبل از هجرت با شرايط بعد از هجرت متفاوت بود و برنامههاي متنوع را ميطلبيد.
10. اراده خداوند
از آياتي كه در آنها گاهي از «قول» خدا و گاهي از «امر» او سخن گفته شده است، مانند ﴿اِنَّما اَمرُهُ اِذا اَرادَ شيءاً اَن يَقولَ لَهُ كُن فَيَكون) 1 و ﴿اِنَّما قَولُنا لِشيءٍ اِذا اَرَدنهُ اَن نَقولَ لَهُ كُن فَيَكون) 2 برميآيد كه خداوند هرچه را بخواهد، انجام ميدهد و آن چيز نيز موجود ميشود و براي وقوع مراد خداوند به دستور لفظي نيازي نيست، بلكه اراده خداوند مساوي با تحقّق آن شيء است، چنانكه امام باقر(عليه‌السلام) به اين معنا تصريح كردهاند: «فهي (يعني الأشياء) بمشيّتك دون قولك مؤتمرة و بإرادتك دون وحيك منزجرة» 3
بهترين نشانه براي فهم اين مطلب، نفس و شئون آن است و حديث معروف نبوي «من عرف نفسه فقد عرف ربّه» 4 راهگشاي فهم بسياري از دشواريهاي آيات توحيدي است، زيرا بهترين آيه خداوند خود نفس است و
^ 1 – ـ سوره يس، آيه 82.
^ 2 – ـ سوره نحل، آيه 40.
^ 3 – ـ اقبال الاعمال، ص400؛ بحار الانوار، ج92، ص229.
^ 4 – ـ بحار الانوار، ج2، ص32.
73
همين روحِ انساني اگر اراده كند كه چيزي را ببيند يا چيزي را بردارد، اراده روح همان و ديدن چشم و قبض و بسط دست همان. روح در كنار اراده به قوّه باصره يا لامسه فرمان جداگانهاي نميدهد، بلكه قواي ادراكي و تحريكي انسان پيرو روح اوست و كارها تنها با اراده او انجام ميگيرد. از اين آيت روشنتر اراده روح انساني در حوزه روحاني خويش است كه در آن قلمرو بدون ابزار كار ميكند؛ مثلاً اگر روح بشر اراده كرد درخت بيافريند صرف اراده او كافي است كه صورت درخت در حوزه جان وي پديد آيد و در اينگونه امور هيچ نيازي به حركت، وسيله، ابزار و… نيست. خداوند نيز فاعل بدون ابزار است، پس اراده الهي از مراد تخلف ندارد و «قول» و «امر» خداي سبحان، ايجاد و وجود بخشيدن اوست؛ نه كاربرد لفظ، چنانكه اميرمؤمنان، علي(عليه‌السلام) ميفرمايد: «يقول لمن أراد كونه: ﴿كُن فَيَكون﴾ لا بصوت يُقْرَع و لا بنداء يُسْمَع» 1
يكي ديگر از آياتِ دال بر تخلف ناپذيري اراده خداي سبحان اين است: ﴿اَوَ لَم يَرَوا اَنّا نَأتِي الاَرضَ نَنقُصُها مِن اَطرافِها واللهُ يَحكُمُ لامُعَقِّبَ لِحُكمِهِ وهُوَ سَريعُ الحِساب) 2 پس هيچ چيزي حكم خدا را دنبال نميكند تا جلوي پيشرفت آن را بگيرد و از طرفي، حكم خداي سريعالحساب با سرعت پيش ميرود، پس دو طرفِ راه براي تأثير حتمي اراده باز است و حكم خداوند بيترديد محقّق ميشود.
آيه ﴿اِنِ الحُكمُ اِلاّ لِلّه) 3 نيز شامل تشريع و تكوين است و آيه ﴿اَمَرَ
^ 1 – ـ نهج البلاغه، خطبه 186، بند 17.
^ 2 – ـ سوره رعد، آيه 41.
^ 3 – ـ سوره يوسف، آيه 40.
74
اَلاّتَعبُدوا اِلاّاِيّاه) 1 مخصّص اطلاق آن نيست، پس قوانين تشريعي بايد از طريق وحي الهي باشد و در قوانين تكويني نيز حكم فقط از آنِ خداست.
شاهد ديگر براي موضوع مورد بحث اين است كه سراسر جهان آفرينش ستاد و سپاه خداست: ﴿ولِلّهِ جُنودُ السَّموتِ والاَرض) 2 اضافه در تعبير ﴿جُنودُ السَّموت﴾ از سنخ اضافه صفت به موصوف است و مانند واژه «سپاه ايران» نيست كه مضاف اليه غير از مضاف و ظرف مكان آن باشد، بلكه تمام آسمانها و همه زمين سپاهيان خدايند و تا خدا نخواهد كاري انجام نميدهند. با فرمان الهي است كه زمين دهان ميگشايد و قارون را ميبلعد: ﴿فَخَسَفنا بِهِ وبِدارِهِ الاَرض) 3 و آتش سوزان خنك و سلامتآور ميشود و هرگز نميسوزاند: ﴿ينارُ كوني بَردًا وسَلمًا عَلي اِبرهيم) 4 و آب دريا به موسويان آسيبي نميرساند و فرعونيان را غرق ميكند: ﴿فَغَشِيَهُم مِنَ اليَمِّ ما غَشِيَهُم) 5
اعضا و جوارح انسان نيز سربازان حقّاند: «اعضاؤكم شهودُه و جوارحُكم جنودُه و ضمائرُكم عيونُه و خلواتُكم عِيانُهُ» 6 پس اگر خداي سبحان بخواهد طغيانگري را بگيرد، لازم نيست كه از جاي ديگر سرباز اعزام كند، بلكه خود شخص طاغي را مثلاً با زبان يا دست او ميگيرد و او سخني ميگويد يا كاري ميكند كه رسوا ميشود.
^ 1 – ـ سوره يوسف، آيه 40.
^ 2 – ـ سوره فتح، آيه 4.
^ 3 – ـ سوره قصص، آيه 81.
^ 4 – ـ سوره انبياء، آيه 69.
^ 5 – ـ سوره طه، آيه 78.
^ 6 – ـ نهج البلاغه، خطبه 199، بند 14.
75
افزون بر اعضا و جوارح انسان، رصدخانهاي هست كه نَفَسها را شماره ميكند و همانگونه كه در رصدخانه براي ثبت طلوع و غروبِ خورشيد و ماه و ستارگان ميكوشند، فرشتگاني نيز طلوع و غروب و خسوف و كسوف خاطرهها و انديشههاي انسان را ميدانند و هرگاه نور اراده خير به وسيله شهوت تاريك شود، آنان ميفهمند: «اعلموا عباد الله أنّ عليكم رصداً من أنفسكم» 1
تا خدا نخواهد انسان كاري نميكند: ﴿وما تَشاءونَ اِلاّ اَن يَشاءَ اللهُ رَبُّ العلَمين) 2 خداي سبحان نيز گاه همان خواسته انسانها را ميخواهد يا انسانها مراد او را ميطلبند، به هر حال تا خداوند نخواهد، انسانها چيزي را نميخواهند، زيرا تفويض نيز مانند جبر محال، بلكه ممتنعتر از آن است.
تفويض يعني خدا در دنيا انسان را در كارهايش رها و مستقل گذاشته و جز آنكه ميتواند حيات وي را بگيرد، با او كاري و ارتباطي ندارد و تنها در قيامت به حساب او ميرسد.
قرآن كريم در آيات ﴿ما اَصابَ مِن مُصيبَةٍ اِلاّبِاِذنِ اللهِ ومَن يُؤمِن بِاللهِ يَهدِ قَلبَهُ واللهُ بِكُلِّ شيءٍ عَليم) 3 و ﴿ما اَصابَ مِن مُصيبَةٍ فِي الاَرضِ ولافي اَنفُسِكُم اِلاّفي كِتبٍ مِن قَبلِ اَن نَبرَاَها اِنَّ ذلِكَ عَلَي اللهِ يَسير) 4 ميان حوادث طبيعي و اعمال انسانها جمع كرده و همه را در گرو اذن خداوند دانسته است. از اين آيات برميآيد كه هيچ حادثهاي در زمين كه مربوط به گياهان و معادن و حيوانات باشد و هيچ برخوردي درباره جوامع بشري و انسانها نيست، مگر آنكه
^ 1 – ـ نهج البلاغه، خطبه 157، بند 11.
^ 2 – ـ سوره تكوير، آيه 29.
^ 3 – ـ سوره تغابن، آيه 11.
^ 4 – ـ سوره حديد، آيه 22.
76
از اذن خداوند سرچشمه ميگيرد.
واژه «مصيبت»، در اصطلاح به حوادث دردناك و ناگوار گفته ميشود؛ ولي در لغت هر پيشآمدي را گويند كه اصابت ميكند و ميرسد 1 ، پس شامل همه حوادث ميشود.
معناي «ابراء مصيبت در كتاب»، تنظيم برنامه است؛ يعني خداي سبحان پيش از آنكه صورتساز باشد، نقشهپرداز است (كاتب)؛ سپس كتابت خود را براي تعيين حدود و تصوير، صورتسازي ميكند؛ مانند «برء النّسمة كذا و كذا»، پس هيچ حادثهاي در زمين و درباره انسانها رخ نميدهد، مگر آنكه برنامهاش پيشاپيش از سوي خداي سبحان سامان يافته است.
به ديگر سخن، همه حوادث «من عند الله» است: ﴿واِن تُصِبهُم حَسَنَةٌ يَقولوا هذِهِ مِن عِندِ اللهِ واِن تُصِبهُم سَيِّئَةٌ يَقولوا هذِهِ مِن عِندِكَ قُل كُلٌّ مِن عِندِ اللهِ فَمالِ هؤُلاءِ القَومِ لايَكادونَ يَفقَهونَ حَديثا) 2 و تفاوت حسنه با سيّئه، در اين است كه حسنه هم «من الله» و هم «من عند الله» است و سيئه «من الله» نيست و فقط «من عند الله» است: ﴿ما اَصابَكَ مِن حَسَنَةٍ فَمِنَ اللهِ وما اَصابَكَ مِن سَيِّئَةٍ فَمِن نَفسِكَ واَرسَلنكَ لِلنّاسِ رَسولًا وكَفي بِاللهِ شَهيدا) 3 زيرا خداي سبحان از بديها و نقايص بيزار است: ﴿كُلُّ ذلِكَ كانَ سَيِّئُهُ عِندَ رَبِّكَ مَكروها) 4 و آن را از خود نفي ميكند: ﴿وما اَصابَكَ مِن سَيِّئَةٍ فَمِن نَفسِك﴾.
^ 1 – ـ التحقيق، ج6، ص341، «ص و ب».
^ 2 – ـ سوره نساء، آيه 78.
^ 3 – ـ سوره نساء، آيه 79.
^ 4 – ـ سوره اسراء، آيه 38.
77
تذكّر: تفصيل مطلب درباره حسنه و سيّئه و فرق بين «من الله» و «من عند الله» در تفسير سوره مباركه نساء خواهد آمد.
از مجموع آيات مربوط به اذن تكويني خداوند درباره اشيا برميآيد كه هر چه اتفاق ميافتد، با اذن تكويني خداست و تا خداوند اذن ندهد، هيچ كاري واقع نميشود: ﴿والبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخرُجُ نَباتُهُ بِاِذنِ رَبِّه) 1 ﴿وما كانَ لِنَفسٍ اَن تُؤمِنَ اِلاّبِاِذنِ الله) 2 البته مسبوقيت حوادث به اذن الهي، به معناي اهمال مبادي اختياري فعل، از قبيل تصور و تصديق و اراده و عزم و جزم نيست.
اذن خداي سبحان به گياه براي رشد، با لحاظ مبادي طبيعي رشد گياه است و مايه نابودي علتها و اسبابِ عادي آن نيست، از اينرو خداي سبحان همان كاري را كه به خود نسبت ميدهد، به علل و اسباب طبيعي نيز نسبت ميدهد. گاهي فرستادن باران را به خود: ﴿واَنزَلَ مِنَ السَّماءِ ماء) 3 و گاهي به ابرهاي بارانزا نسبت داده است: ﴿حَتّي اِذا اَقَلَّت سَحابًا ثِقالاً سُقنهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ فَاَنزَلنا بِهِ الماء) 4
اذن الهي نيز در همه جا يكسان نيست، زيرا گياه كه به اذن الله ميرويد مبادي ارادي و اختياري ندارد: ﴿والبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخرُجُ نَباتُهُ بِاِذنِ رَبِّه) 5 ولي ايمان انسانها با مبادي اختياري حاصل ميشود: ﴿وما كانَ لِنَفسٍ اَن تُؤمِنَ اِلاّبِاِذنِ الله﴾، از اينرو در رويش نبات، «فعل» به «بلد» نسبت داده نشده و
^ 1 – ـ سوره اعراف، آيه 58.
^ 2 – ـ سوره يونس، آيه 100.
^ 3 – ـ سوره بقره، آيه 22.
^ 4 – ـ سوره اعراف، آيه 58 ـ 57.
^ 5 – ـ همان.
78
سرزمين فقط ظرف رويش شمرده شده است؛ ولي درباره ايمان مؤمنان، تعبير با فعل اختياري از باب افعال است و از اسناد فعل اختياري به فاعل روشن ميشود كه فعل او با حفظ همه مبادي اختياري به حق ميرسد كه قهراً هم قضا و قدر حقّ است و هم اختيار و آزادي انسانها.
قرآن كريم درباره اعمال اختياري انسانها مراحل بالاتري از معرفت را آورده است، زيرا گاهي كار آنان را ضمن اسناد به آنها به خداي سبحان نسبت ميدهد، چنان كه رمي و پرتاب رسول اكرمصلي الله عليه و آله و سلم را كار خدا ميداند: ﴿وما رَمَيتَ اِذ رَمَيتَ ولكِنَّ اللهَ رَمي) 1 گاهي بالاتر از اين، اصل كار را رأساً از ديگران سلب كرده و تنها از آنِ خداوند ميداند: ﴿فَلَم تَقتُلوهُم ولكِنَّ اللهَ قَتَلَهُم) 2 تعبير دوم قويتر است، زيرا در ﴿وما رَمَيتَ اِذ رَمَيتَ ولكِنَّ اللهَ رَمي﴾ ميان نفي و اثبات جمع شده است؛ ولي در جمله ﴿فَلَم تَقتُلوهُم ولكِنَّ اللهَ قَتَلَهُم﴾ عمل كشتن از رزمندگان سلب شده و به هيچ نوعي براي آنان ثابت نشده است.
مطالب گفته شده به درجات بينش توحيد افعالي نظر دارد كه گاهي گفته ميشود: «كار شما به اذن خداست»، يا «تا خداوند اذن ندهد شما كاري نميكنيد»، يا «كار شما كار خداست» و در مرحله برتر گفته ميشود كه كار، كار خداست كه اين چهار مرحله در طول يكديگر است.
شايان ذكر است كه مطالب اين اشاره، به اراده تكويني خداي سبحان نظر دارد نه اراده تشريعي، پس اسناد شرك مشركان به خداوند: ﴿ولَو شاءَ اللهُ ما اَشرَكوا وما جَعَلنكَ عَلَيهِم حَفيظًا) 3 بر اين پايه است كه ايجاد هر چيزي به
^ 1 – ـ سوره انفال، آيه 17.
^ 2 – ـ همان.
^ 3 – ـ سوره انعام، آيه 107.
79
دست خداست، وگرنه خداي سبحان در نظام تشريع از شرك نهي و آن را حرام كرده است، از اينرو نميتوان شرك را كه كاري قبيح و آلوده است، تشريعاً به خداي سبحان نسبت داد، بلكه خداوند طهارت انسانها از لوث شرك را خواهان است.
مقصود آيه شريفه آن است كه خداي سبحان براساس اراده تكويني خود اگر بخواهد ميتواند مشركان را به ايمان وادارد و آنان شرك نورزند: ﴿ولَو شاءَ اللهُ ما اَشرَكوا) 1 ليكن تكويناً نخواسته است كه به اجبار مشركان را پاك كند: ﴿اُولئِكَ الَّذينَ لَم يُرِدِ اللهُ اَن يُطَهِّرَ قُلوبَهُم) 2 زيرا آنان تمام راههاي طهارت باطني را عمداً برروي خود بسته و همه مجاري فيضيابي را مسدود كردهاند، گرچه تشريعاً اراده كرده است كه هيچ كس با اختيار شرك نورزد و خود را آلوده نسازد.
غلبه نهايي اراده تشريعي خداوند
اصل كلي قرآني، غلبه اراده و مشيت مطلق خداوند بر امور است: ﴿واللهُ غالِبٌ عَلي اَمرِهِ ولكِنَّ اَكثَرَ النّاسِ لايَعلَمون) 3 ﴿وهُوَ القاهِرُ فَوقَ عِبادِه) 4 چنانكه در مسائل تشريعي نيز رأي حاكم در حوزه اخلاق، فقه و حقوق از آن خداست و آراي ديگر كه در تناقض با حكم خداست باطل و رفتني است.
قرآن كريم وعده داده است كه اسلام بر همه اديان و مذاهب غير الهي پيروز
^ 1 – ـ سوره انعام، آيه 107.
^ 2 – ـ سوره مائده، آيه 41.
^ 3 – ـ سوره يوسف، آيه 21.
^ 4 – ـ سوره انعام، آيه 18.
80
ميشود: ﴿لِيُظهِرَهُ عَلَي الدّينِ كُلِّه) 1 دين الهي يكي بيش نيست: ﴿اِنَّ الدّينَ عِندَ اللهِ الاِسلم) 2 و اطلاق اديان به اعتبار دينهاي ساختگي است كه عدّهاي مانند فرعون آنها را دين ميدانند: ﴿اِنّي اَخافُ اَن يُبَدِّلَ دينَكُم اَو اَن يُظهِرَ فِي الاَرضِ الفَساد) 3 پس وقتي به مجموعه اين عقايد اديان گفته شود، بهترين آنها اسلام است.
خداي سبحان اراده كرده تا زمين را با حكومت و دين الهي اداره كند و قهراً جوامع بشري به سمت دين حقّ و اسلام حركت ميكنند، گرچه توطئههاي دور و نزديك از طرف مستكبران طراحي شود: ﴿يُريدونَ اَن يُطفِءوا نورَ اللهِ بِاَفوهِهِم ويَأبَي اللهُ اِلاّ اَن يُتِمَّ نورَهُ ولَو كَرِهَ الكفِرون) 4 ﴿واللهُ مُتِمُّ نورِهِ ولَو كَرِهَ الكفِرون) 5 ﴿هُوَ الَّذي اَرسَلَ رَسُولَهُ بِالهُدي ودينِ الحَقِّ لِيُظهِرَهُ عَلَي الدّينِ كُلِّهِ ولَو كَرِهَ المُشرِكون) 6
آنگاه كه دين اسلام غلبه كند، صالحان و متّقيان وارث زمين ميشوند: ﴿اِنَّ الاَرضَ لِلّهِ يورِثُها مَن يَشاءُ مِن عِبادِهِ والعقِبَةُ لِلمُتَّقين) 7 ﴿اَنَّ الاَرضَ يَرِثُها عِبادِي الصّلِحون) 8 و سرانجام در نظام تشريع، دين حاكم بر زمين
^ 1 – ـ سوره توبه، آيه 33.
^ 2 – ـ سوره آل عمران، آيه 19.
^ 3 – ـ سوره غافر، آيه 26.
^ 4 – ـ سوره توبه، آيه 32.
^ 5 – ـ سوره صفّ، آيه 8.
^ 6 – ـ سوره توبه، آيه 33.
^ 7 – ـ سوره اعراف، آيه 128.
^ 8 – ـ سوره انبياء، آيه 105.
81
اسلام است: ﴿كَتَبَ اللهُ لاَغلِبَنَّ اَنَا ورُسُلي) 1 همانگونه كه در نظام تكوين، غلبه با اراده حق است.
بحث روايي
1. تفاضل انبيا(عليهم‌السلام) بر يكديگر
قال أبو عبدالله(عليه‌السلام): «الأنبياء و المرسلون علي أربع طبقات: فنبيّ منبّأ في نفسه لا يعدو غيرها و نبيّ يري في النوم وَ يَسْمَعُ الصّوت و لا يعاينه في اليقظة و لم يبعث إلي أحد و عليه إمامٌ، مثل ما كان إبراهيم علي لوط(عليهما‌السلام) و نبيٌّ يري في منامه و يسمع الصّوت و يُعاين الملَك و قد أرسل إلي طائفة قلّوا أو كثروا كيونس، قال الله ليونس: ﴿واَرسَلنهُ اِلي مِائَةِ اَلفٍ اَويَزيدون) 2 قال: يزيدون ثلاثين ألفاً و عليه إمامٌ، وَالّذي يري في نومه و يسمع الصوت و يعاين في اليَقَظَة و هو إمامٌ، مثل أُولي العزم و قد كان إبراهيم(عليه‌السلام) نبيّاً و ليس بإمام حتّي قال الله: ﴿اِنّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ اِمامًا قالَ ومِن ذُرِّيَّتي) 3 فقال الله: ﴿لايَنالُ عَهدِي الظّلِمين) 4 من عبد صنماً أو وثناً لا يكون إماماً» 5
اشاره: اين روايت با اغماض از ضعف سند از يكسو و وهن متن بر اثر اشتمال بر برخي از مطالبِ مخالف با ظاهر قرآن كريم از سوي ديگر، نكاتي را دربر دارد كه بعضي از آنها در اين اشاره مطرح ميشود و آن اينكه «امام» كسي است كه شريعت تازه يعني مجموعه قوانيني از عبادات و ديگر بخشهاي فقه
^ 1 – ـ سوره مجادله، آيه 21.
^ 2 – ـ سوره صافّات، آيه 147.
^ 3 – ـ سوره بقره، آيه 124.
^ 4 – ـ سوره بقره، آيه 124.
^ 5 – ـ الكافي، ج1، ص175 ـ 174.
82
اجتماعي و سياسي بياورد، پس معناي امام نبودن حضرت ابراهيم(عليه‌السلام) كه فرمود: «قد كان إبراهيم نبيّاً و ليس بإمام» اين نيست كه ايشان امامت و رهبري نداشت، زيرا برپايه برهان عقلي ضرورت نبوت، مردم در كارهاي عبادي و سياسي خود ناظم ميخواهند، چون از سويي اعمالي مانند هتك عرض و خونريزي و كشتار و سرقت در جامعه يافت ميشود و از سوي ديگر نبايد فاسدان و مفسدان را، به انتظار كيفر اخروي به حال خود رها كرد و نيز بايد مردم را با قانون الهي اداره كرد: ﴿اَفَحُكمَ الجهِلِيَّةِ يَبغون) 1 البته محتمل است مقصود از امامت منفي قبل از ابتلا، همان امامت ملكوتي و هدايت باطني باشد. عصاره اين مطالب در تفسير آيه 124 همين سوره گذشت 2.
گاهي قانون الهي به تدريج نازل يا اجرا ميشود؛ مانند اينكه رسول اكرمصلي الله عليه و آله و سلم در دوران سيزده ساله مكّه، از امامت ملكوتي برخوردار بود: ﴿وجَعَلنهُم اَئِمَّةً يَهدونَ بِاَمرِنا) 3 ولي رهبري ظاهري (ستاد و سپاه) نداشت؛ حتّي اذن دفاع نيز به مسلمانان داده نشده بود و اينان مأمور به صبر و تحمّل شكنجهها بودند؛ ولي در مدينه كه نظامي به وجود آمد فرمان و اجازه جهاد يافتند: ﴿اُذِنَ لِلَّذينَ يُقتَلونَ بِاَنَّهُم ظُلِموا) 4
2. محوريت پيامبران اولواالعزم
عن ابن أبي يعفور قال: سمعت أبا عبدالله(عليه‌السلام) يقول: «سادة النبيين و المرسلين
^ 1 – ـ سوره مائده، آيه 50.
^ 2 – ـ ر.ك: تسنيم، ج6، ص466 ـ 461.
^ 3 – ـ سوره انبياء، آيه 73.
^ 4 – ـ سوره حجّ، آيه 39.
83
خمسة و هم اُولوا العزم من الرسل و عليهم دارت الرحي: نوح و إبراهيم و موسي و عيسي و محمّد (صلّي الله عليه و آله و علي جميع الأنبياء» 1
اشاره: سرّ حركت آسياب وحي و نبوّت بر مدار رسالت انبياي اولواالعزم(عليهم‌السلام) اين است كه اينان پيامبر همگاناند و انبياي ديگر حافظان شريعت ايناناند و در بين انبياي اولواالعزم حضرت ختمي نبوّتصلي الله عليه و آله و سلم ويژگياي دارد كه گذشته از همگاني بودن رسالت آن حضرت، هميشگي نيز هست و از اينرو تا قيامت ادامه دارد.
3. راز برتري مطلق پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله و سلم
عن علي بن أبيطالب(عليه‌السلام) قال: «قال رسول اللهصلي الله عليه و آله و سلم: ما خلق الله خلقاً أفضل منّي و لا أكرم عليه منّي». قال عليّ(عليه‌السلام): «فقلت: يا رسول الله! أفأنت أفضل أم جبرئيل؟ فقالصلي الله عليه و آله و سلم: يا علي إنّ الله تعالي فضّل أنبيائه المرسلين علي ملائكته المقرّبين و فضّلني علي جميع النّبيّين و المرسلين، و الفضل بعدي لك يا عليّ و للأئمّة من بعدك، و انّ الملائكة لخدّامنا و خدّام محبّينا» 2
اشاره: معيار فضيلت در حكمت عملي (بايد و نبايد) تقواست و مدار فضيلت در حكمت نظري (بود و نبود) معرفت است. آنكه صادر يا ظاهر نخست است مظهر همه اسماي الهي (علمي و عملي) در نتيجه مظهر اسم اعظم است.
در جهان امكان، معلّم اول حضرت ختمي نبوّتصلي الله عليه و آله و سلم است كه تعليم يا اِنباي انسانها يا فرشتهها به وسيله آن حضرتصلي الله عليه و آله و سلم است و معلّم ثاني حضرت
^ 1 – ـ الكافي، ج1، ص175.
^ 2 – ـ عيون اخبار الرضا، ج1، ص237؛ تفسير نور الثقلين، ج1، ص254.
84
سيّدالاوصياء و الاولياء، علي بن ابيطالب(عليه‌السلام) است، بنابراين، رَحي و آسياب ولايت بر محور اهل بيت عصمت و طهارت(عليهم‌السلام) كه نور واحدند ميگردد.
4. مراتب و شئون متعدّد روح انبيا
عن أمير المؤمنين(عليه‌السلام): «… فأمّا ما ذكر من أمر السابقين فإنّهم أنبياء مرسلون و غير مرسلين، جعل الله فيهم خمسة أرواح: روح القدس و روح الإيمان و روح القوة و روح الشهوة و روح البدن؛ فبروح القدس بعثوا أنبياء مرسلين و غير مرسلين و بها علموا الأشياء، و بروح الإيمان عبدوا الله و لم يشركوا به شيئاً، و بروح القوة جاهدوا عدوَّهم و عالجوا معاشهم، و بروح الشهوة أصابوا لذيذ الطعام و نكحوا الحلال من شباب النساء، و بروح البدن دبّوا و درجوا؛ فهؤلاء مغفور لهم مصفوح عن ذنوبهم». ثمّ قال: «قال الله (عزّ و جلّ):﴿تِلكَ الرُّسُلُ فَضَّلنا بَعضَهُم عَلي بَعضٍ مِنهُم مَن كَلَّمَ اللهُ ورَفَعَ بَعضَهُم دَرَجتٍ وءاتَينا عيسَي ابنَ مَريَمَ البَيِّنتِ واَيَّدنهُ بِروحِ القُدُس﴾؛ ثمّ قال في جماعتهم: ﴿واَيَّدَهُم بِروحٍ مِنه) 1 يقول: أكرمهم بها ففضّلهم علي من سواهم، فهؤلاء مغفور لهم مصفوح عن ذنوبهم» 2
اشاره: انسان حقيقت واحدي است كه اصل آن را نفس ناطقه و فرع آن را بدن تشكيل ميدهد. نفسِ مجرّد انسان داراي مراتب و شئون متعدد علمي و عملي است و تعدد ارواح به تعدّد درجات حقيقت فارد بازميگردد. كثرت عددي و جداي از هم درباره يك فرد كه داراي حقيقت واحد است راه ندارد. اين روايت با توجيه مزبور، موافق با تعبيرهاي ديگري است كه تفاضل انبيا(عليهم‌السلام) را
^ 1 – ـ سوره مجادله، آيه 22.
^ 2 – ـ الكافي، ج2، ص282 ـ 281.
85
به تفاوت درجات و مراتب ميداند.
5. معيار تفاضل انبيا
عن أبي عمرو الزبيري، عن أبي عبدالله(عليه‌السلام)، قال: «بالزيادة بالإيمان تتفاضل المؤمنون بالدرجات عند الله». قلت: و إنّ للإيمان درجات و منازل يتفاضل بها المؤمنون عند الله؟ قال: «نعم». قلت: صف لي ذلك رحمك الله، حتّي أفهمه. قال: «ما فضل الله به أولياءه بعضهم علي بعض، فقال: ﴿تِلكَ الرُّسُلُ فَضَّلنا بَعضَهُم عَلي بَعضٍ مِنهُم مَن كَلَّمَ اللهُ ورَفَعَ بَعضَهُم دَرَجت﴾ … فهذا ذكر الله درجات الإيمان و منازله عند الله» 1
اشاره: از اين روايت معلوم ميشود تفضيل پيامبران بر اساس ايمانشان بوده است و اين تفضيل به آنان اختصاص ندارد و مؤمنان را نيز شامل است. از اين بيان سرّ تقديم عنوان عبد بودن بر عنوانهاي نبوّت، رسالت، معراج و… روشن خواهد شد، زيرا در پرتو عبوديّت درجات قرب حاصل ميشود. البته مقامهاي انتصابي، نظير نبوّت، رسالت و امامت و رهبري، طبق صلاحديد الهي است: ﴿اَللهُ اَعلَمُ حَيثُ يَجعَلُ رِسالَتَه) 2 و هرگز با كسب حاصل نميشود.
6. اختلاف كفرآور
عن الأصبغ بن نباتة قال: جاء رجل إلي عليّ(عليه‌السلام) بالبصرة فقال: يا أميرالمؤمنين! هؤلاء القوم الذين نقاتلهم، الدعوة واحدة و الرسول واحد و الصلوة واحدة و الحجّ واحد، فبما نسمّيهم؟ فقال له أميرالمؤمنين(عليه‌السلام):
^ 1 – ـ تفسير العياشي، ج1، ص136 ـ 135.
^ 2 – ـ سوره انعام، آيه 124.
86
«سمّهم بما سمّاهم الله تعالي [به] في كتابه أما سمعته الله تعالي يقول: ﴿تِلكَ الرُّسُلُ فَضَّلنا بَعضَهُم عَلي بَعض… فَمِنهُم مَن ءامَنَ ومِنهُم مَن كَفَر﴾. فلمّا وقع الاختلاف كنّا أولي بالله (عزّوجلّ) و بدينه و بالنّبيصلي الله عليه و آله و سلم و بالكتاب و بالحقّ، فنحن الّذين امنوا و هم الّذين كفروا و شاء الله منّا قتالهم فقاتلناهم بمشيّته و أمره و إرادته» 1
عن عمرو بن أبي المقدام، عن أبيه قال: قلت لأبي جعفر(عليه‌السلام): إنّ العامة يزعمون أنّ بيعة أبي بكر حيث اجتمع الناس كانت رضا الله جلّ ذكره و ما كان الله ليفتن أُمّة محمّدصلي الله عليه و آله و سلم من بعده؟ فقال أبوجعفر(عليه‌السلام): «أو ما يقرؤون كتاب الله أو ليس الله يقول: ﴿وما مُحَمَّدٌ اِلاّرَسولٌ قَد خَلَت مِن قَبلِهِ الرُّسُلُ اَفَاِن ماتَ اَو قُتِلَ انقَلَبتُم عَلي اَعقبِكُم ومَن يَنقَلِب عَلي عَقِبَيهِ فَلَن يَضُرَّ اللهَ شيءاً وسَيَجزِي اللهُ الشّكِرين) 2 قال: فقلت له: إنّهم يفسّرون علي وجه آخر. فقال: «أوليس قد أخبر الله (عزّ و جلّ) عن الّذين من قبلهم من الاُمم إنّهم قد اختلفوا من بعد ما جاءتهم البيّنات، حيث قال: ﴿وءاتَينا عيسَي ابنَ مَريَمَ البَيِّنتِ واَيَّدنهُ بِروحِ القُدُسِ ولَو شاءَ اللهُ مَا اقتَتَلَ الَّذينَ مِنبَعدِهِم مِن بَعدِ ما جاءَتهُمُ البَيِّنتُ ولكِنِ اختَلَفوا فَمِنهُم مَن ءامَنَ ومِنهُم مَن كَفَرَ ولَو شاءَ اللهُ مَا اقتَتَلوا ولكِنَّ اللهَ يَفعَلُ ما يُريد﴾ و في هذا ما يستدلّ به علي أنّ أصحاب محمّدصلي الله عليه و آله و سلم قد اختلفوا من بعده فمنهم من امن و منهم من كفر» 3
اشاره: أ. اين روايات از باب جري و تطبيق است.
^ 1 – ـ الامالي، مفيد، ص114 ـ 113؛ البرهان، ج1، ص528 ـ 527. به همين مضمون و با اندكي تفاوت در نقل ر.ك: تفسير العياشي، ج1، ص136؛ البرهان، ج1، ص528.
^ 2 – ـ سوره آل عمران، آيه 144.
^ 3 – ـ الكافي، ج8، ص270.
87
ب. كفر محاربان با اميرمؤمنان(عليه‌السلام) غير از كفر مخالفان آن حضرت است، زيرا كفر محاربان با آن حضرت(عليه‌السلام) ميتواند اعتقادي باشد، چون پيامبر اكرمصلي الله عليه و آله و سلم فرمود: «سلمك سلمي و حربك حربي» 1 و محارب پيامبرصلي الله عليه و آله و سلم كافر است چنانكه ميتواند منافقانه و به ظاهر اسلامي باشد؛ ولي كفر مخالفان حضرت علي(عليه‌السلام) ميتواند كفر عملي باشد نه اعتقادي، از همينرو بر كشتههاي جنگ جمل از مخالفان حضرت علي(عليه‌السلام) نماز ميّت خوانده ميشد.
٭ ٭ ٭
^ 1 – ـ ر.ك: الدر المنثور، ج6، ص606؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، ج2، ص297، ج20، ص221.
88
