جلسه پنجم آموزش مداحی ، مجمع الذاکرین هیات رزمندگان اسلام ،استاد میهمان سیدمهدی حسینی

بسم الله الرحمن الرحیم

• لزوم تسلط بر شعر

…معاشران گره از زلف یار باز کنید

یا این شعر

ای ابر درس گریه ز چشم ترم بگیر

اینها را باید در هنگام خواندن مکث هایش را تعریف کنید . اگر بتوانید اشعار را حفظ کنید که خیلی خوب است اما در کنار حفظ بودن باید بر شعر مسلط باشید . ممکن است فردی شعر را حفظ باشد اما بر آن مسلط نباشد. جلسه قبل هم اصطلاحی داشتیم به نام مهندسی اجرا ، یکی این است که کجا باید مکث کنم. در برگه ای که می نویسید و همراه خود برای اطمینان قلب می برید قرار است یک نیم نگاه به آن بکنید ، آنجا باید این نکات را بنویسید که کجا مکث کنم . وقتی نگاه می کنید یادتان بیاید که چه برنامه ای برای خواندن داشته اید.

• دقت در تلفظ دقیق واژه ها

نکته بعد : گاهی بعضی از واژه ها اگر دقیق و درست تلفظ نشوند مخاطب ابهام پیدا می کند و ما اگر مسلط نباشیم ممکن است اشتباه بخوانیم.

مثل اینجا که می گویید : ای مرگ همتی

اگر بخوانید ای مرگ همتی که به جانان

آن حس التماس یا خواهش یا نیاز نشان داده نمی شود باید حتما مکث کنید.

گاهی بعضی از واژه ها کنار هم اگر خوب خوانده نشوند مخاطب نمی فهمد مثلا

تو را دادند از پیکان به جای شیر آب اصغر

عطش طی شد تلذی کن تبسم کن بخواب اصغر

مصراع اول را یک نفر با لحن مداحی بخواند . اینجا مشکل است سه تا ساکن داریم اگر اینها رعایت نشود مخاطب نمی فهمد. شیر ، آب ، اصغر.

گاهی خواندن های خود را گوش بدهید ببینید واژه ها را واضح می خوانید یا نه . بحث واضح خوانی مطرح شد.

مثلا حسین را برخی حُسِن می گویند . برخی شعرا هم به جای اینکه بگویند حسین می گویند حُسِن :

این حُسِن کیست که عالم همه دیوانه اوست.

هر وقت خواستید ببینید شاعر حسین را درست به کار برده یا نه ، به جای حسین بگذارید حَسَن . این حَسَن کیست که عالم همه دیوانه اوست. الآن این شعر ایراد وزنی دارد . غلط مصطح است اینقدر ما گفته ایم که در عموم جا افتاده است . ما رسانه ایم باید سالم حرف بزنیم. واضح خوانی این است که شما واژه را خوب ادا کنید .

یکی هم این است که شما واژه ها را جوری تلفظ نکنید که فکر کنند یک واژه جدید ساخته شده .

• انواع واو

نکته بعد : گاهی بین جمله ها واو می آید. در ادبیات ما حدود 7-8 نوع واو به کار می بریم ولی نمی شناسیم. این واوها با هم فرق می کنند.

گه ز حق مرگ طلب می کنم و می گویم

کاش می بودم و غمخوار علی می بودم

این واو ها با هم فرق می کند . برای خواندنش هم باید برنامه ی جدا داشته باشیم. یا مثلا :

لب بابا به لب خشک علی بود و علی

اشک از دیده و خون بود روان از دهنش

این شعر آقای انسانی، فنی است ولی خواندنش خیلی سخت است لذا حاج آقای حدادیان می گویند شما فقط شعر آقای سازگار را بخوانید.  قواعد مکث و پیوند را اگر در آن رعایت نکنید مخاطب نمی فهمد و برای مخاطب عام هم باید مکث کنی بین آن حرف بزنی . شما هم که فعلا مجاز به حرف زدن در لابلای خواندن نیستید .

لب بابا به لب خشک علی بود

این جمله اول . این واو یعنی در حالی که

علی اشک از دیده و خون بود روان از دهنش

یعنی اشک از دیده اش روان بود و خون از دهنش روان بود.

یعنی شما دو نوع واو دارید باید دو لحن متفاوت در خواندن داشته باشید . برای اینکه از این لحن به لحن دوم بروید حتما باید قانون مکث را رعایت کنید .

گه ز حق مرگ طلب می کنم و گه گویم

یعنی دو تا کار می کنم . اما جمله دوم :

کاش می بودم و غمخوار علی می بودم

این واو دوم با واو اول تفاوت ظریفی دارد . باز هم همان معنای درحالی که است.

• تکنیک های زبانی

مورد بعدی : چون تکنیک های زبانی در شعر آقای انسانی زیاد است من مثال ها را از شعر ایشان می زنم. یک بیت معروف است :

زیر این چرخ علی دوست تر از فاطمه نیست

سند مستندم بازوی خون آلودم

این جمله را می توانید خبری بخوانید ، اما به نظرم منظور آقای انسانی این نیست. قسمت اول مصرع دوم را سؤالی بخوانید. سند مستندم؟ بازوی خون آلودم

ما گفتیم خواندن ، آموزش است بعد تأمل بعد تمرین . اینقدر باید تمرین کنید که به آنِ خواندن برسید.

سؤالی خواندن این مصراع خیلی سخت است بروید روی آن فکر کنید. من کد دادم که یکبار ساده بخوانید بعد برگردید سؤالی بخوانید.

هرچند خبری هم بخوانید درست است اما لذت شعر به این لحنش است به این مکثش است.

• رعایت مکث در شعر

مورد بعدی : گاهی شعر شرایط موسیقایی و وزنی دارد که باید مکث را در آن رعایت کنیم .

اگر شما وزن را بلد باشید هیچوقت در مورد مکث خطا نخواهید کرد. گاهی فقط بر اساس شناخت وزن می توانید شعر را درست بخوانید. بعضی جاها الف و راء در کنار هم ممکن است ادغام شوند یا الف با واژه ای دیگر . بیتی از حافظ :

ای صبا نَکهتی (بو و شمیم) از کوی فلانی به من آر

زار و بیمار غمم راحت جانی به من آر

اینجا ای صبا (مکث اول) می توانید بگویید نکهتی –از  می توانید بگویید نکهتی … از ، فرقی نمی کند.

من آر بخوانید غلط است باید بگویید به منآر. یکجا پیوند است یکجا مکث . وزن را که بدل باشید نمی گویید به من آر .وزن هم این است : فاعلات فعلات فعلات فعلات

به جایش می توانید بگویید : علوی ام علوی ام علوی ام علوی  یا رضوی ام رضوی ام رضوی ام رضوی

در این وزن هم شعر های حماسی خوبی سروده شده هم شعرهای روایی قشنگی . این وزن از وزن های بسیار پرکاربرد است . شما باید بر آن مسلط شوید.

• کلمات کنار هم چیده شده

نکته بعد : بعضی از کلمات در کنار هم چیده شده و مشترک هستند برای فضا سازی . مثال :

کعبه ای یا کربلا یا در نجف یا کاظمینی

یا کنار قبر زهرایی نمی دانم کجایی

یا مثلا این بیت :

نه نغمه ای نه نوایی نه بال پروازی

چه روی داده که امروز مرغ این چمنم

ظاهر این بیت خیلی ساده است . در بیت اول هم سؤال است هم در آن یک مکثی باید باشد . کعبه ای به معنای این نیست که تو کعبه هستی بلکه کنار کعبه هستی . شما باید در لحنتان این را برسانید . گاهی اوقات شعر اجازه نمی دهد به شاعر که شما مقصودتان را برسانید . تو کنار کعبه ای (مکث) کنار کربلایی (مکث) یا در نجف هستی …

اینجا سؤال معلوم می شود . در هرکدام از این قسمت ها باید یک مکث باشد تا لحن سؤالی را نشان دهد . این اشکالات در خواندن های آقایان دیده شده که بد خوانده شده . تمام این مثال ها مثال هایی است که بد خوانده شده و من دارم شکل صحیحش را می گویم.

در بیت بعدی تناظر آوایی کنار هم چیده شده ما باید در خواندنمان این تناظر را ایجاد  کنیم .

 مصرع اول مقدمه است برای مصراع دوم لذا نه باید مصراع رها شود و نه باید کامل بچسبد.باید به گونه ای مکث کنید که مخاطب بداند این مصراع ادامه دارد .  بدانند که با این مصراع زمینه ای ایجاد کرده اید برای یک حرف بزرگتر. یکی از مصادیق پیوند اینجاست که شما وقتی این حرف را می زنید یعنی دارید فضا سازی می کنید فضا آماده شود برای این سؤال بعد هم دوباره مکث . نه نغمه ای نه نوایی نه بال پروازی – چه روی داده

در بحث اجرای برتر یا زیبا خوانی الآن بحثی ندارم .این جور بیت ها کار کاملا فنی است و در بحث زیباخوانی مطرح می شود.  در این نوع اجراها آقای خلج و آقای انسانی خیلی خوب با این شعرها بازی می کنند  حداقل مستمع خوبی برای اجراهای این عزیزان باشید به صورت دقیق . بعضی از اوقات به عنوان یک مستمع بعضی از اجراهای آقای انسانی یا آقای خلج را مثلا یک اجرای یک ربعی را شاید من چهار ساعت وقت بگذارم گوش بدهم. چون در آنها خیلی نکته است و ما باید این نکات را کشف کنیم. بعضی از اجراها بعضی از تکرار ها بعضی از حرف زدن ها بسیار هوشیارانه و دقیق انتخاب می شود. آقای میرداماد با احتیاط بیشتری لابلای شعرها حرف  می زند چون تجربه اش نسبت به این عزیزان کمتر است چون قانون حرف زدن خاص است باید تلگرافی باشد باید مکمل ساز باشد و… اینجا در خواندن ها باید مواظب باشید در کجا می شود حرف زد . همچنین مثلا جایی که در مکث موفق نبودید با تکرار لحن را کامل کنید.

از این نمونه شعرها باز هم هست :

حق و باطل از دو سو بستند صف

این طرف تیغ این طرف سرها به کف

(تناظراست بین (این طرف و این طرف) اینجا باید مکث کرد.)

آن طرف آغاز راه نار بود

این طرف پایان هجر یار بود

آن طرف فرمانده شر الناس بود

این طرف صاحب علم عباس بود

اینها بیت هایی است که خیلی خوب در آنها فضاسازی شده اگر این نوع شعرها را انتخاب کنید مخاطب واقعا لذت می برد. چون موسیقی در این شعر مکث ها پیوندها مدیریت شده مستمع از خواندن شما آزار موسیقایی نمی بیند. یک جاهایی می توانید با مستمعتان بازی فنی کنید از او جواب بگیرید . مثلا قافیه را از او بگیرید. اینها با مهندسی اجرا و تمرین می شود خیلی راحت بدست می آید. البته برمی گردد به تأمل و تمرین و آموزش .

• وزن دوری

مورد بعدی : بعضی از شعرها با وزن دوری سروده شده . وزن دوری یعنی  وزنی که وسط مصراعش یک مکث دارد .

آقای سازگار می گویند :

حُلّه ام احرام خون تلبیه ام زمزمه

بین مصراع مکث شده . یا مثلا این شعر معروف سعدی :

ای ساربان آهسته رو کارام جانم می رود

وان دل که با خود داشتم با دلستانم می رود

بین هرکدام یک مکث است .

وزن های دوری در مداحی خیلی کمک کار است . یک کمک این است که شما بعضی از این وزن های دوری را می توانید به عنوان زمزمه انتخاب کنید . یک گوشواره برایش بیاورید بعد اجرا کنید .

یکی از فایده هایش این است که شما بین آن که مکث می کنید مخاطب با مکث شما تنوع اجرا را می بیند . یکی از جاهایی که در مکث ما باید حتما رعایت کنیم بین این وزن های دوری است . بعد در معیار انتخاب شعر اگر شعری انتخاب کردید با وزن دوری ، اگر دیدید بین مصراع شاعر مکث ایجاد نکرده ترجیحا آن را استفاده نکنید .

سه نکته شد : 1/ وزن دوری برای زمزمه خیلی خوب است.

2/تنوع موسیقایی ایجاد می کند. چون مصراع کوتاه است خیلی زود به مدیریت نفس و مکث می رسید.

3/ اگر وزنی دیدید دوری اما بین مصراع مکث نبود یعنی بخشی از واژه شکسته بود رفته بود در بخش دوم بدانید این برای خواندن خوب نیست.

ای صاحب کرامت شکرانه سلامت

روزی تفقدی کن درویش بی نوا را

شعر حافظ است.

دل می رود ز دستم صاحبدلان خدا را

دردا که راز پنهان خواهد شد آشکارا

این مکث ها خیلی ارزشمند است.

نکته دیگر در مورد وزن دوری : خوب است بین وزن های دوری قافیه بیاید. این قافیه تنوع موسیقایی ایجاد می کند لذت بیشتری دارد.

شعر معروف آقای سازگار :

ای که شجاعت آورد چهره به خاک پای تو

بسته به خانه تا به کی دست گره گشای تو

این مکث ها هم باید در خواندن رعایت شود.