پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام هیات رزمندگان اسلام , سایت هیات رزمندگان اسلام , پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام , هیات , سایت هیات , هیئت رزمندگان , هیئت رزمندگان اسلام
سلسله مباحث مقتل شناسی | بخش اول
به گزارش هیات؛ یکی از نیازهای مهم برای مبلغان در بحث تبلیغ، نیاز به مرثیهخوانی و توجه دادن شنوندگان به توسل به اولیای خدا و ذکر مصائب اهلبیت است. این امر از یکسو عمل به توصیه اهلبیت و یک وظیفه مذهبی است و از سوی دیگر زمینهای برای شنیده شدن معارف اهلبیت شده و جذابیت معارف دینی را بالا میبرد. مهمترین محور مرثیه، بحث پیرامون مقتل شناسی و مقتل خوانی در رثای اهلبیت است. نشریه هیئت بنا بر پیشنهاد جمعی از مخاطبین خود در نظر دارد تا ازاین‌پس در بخشی تحت عنوان «سلسله مباحث مقتل شناسی» به‌صورت سلسله وار به این موضوع بپردازد. قبل از ورود به بحث، لازم است چهار مقدمه گفته شود: 1 ـ جایگاه توسّل و مقتل در قرآن، 2 ـ جایگاه توسّل و مقتل در روایات، 3 ـ اهمیت عزاداری و مقتل خوانی بر امام حسین علیه‌السلام، 4 ـ پیشینه و تاریخچه عزاداری و مقتل خوانی. اکنون در این شماره، بخش اول با موضوع «جایگاه توسل و مقتل خوانی در قرآن کریم» موردبحث و بررسی قرار می‌گیرد. ابراهیم پورهمت
جایگاه توسل و مقتل خوانی در قرآن کریم
آیات قرآن در این موضوع به دو دسته تقسیم میشوند:
الف) آیات دال بر جواز یا رجحان توسّل و عزاداری
- آیه شریفه: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَابْتَغُواْ إِلَيهِ الْوَسِيلَه وَجَاهِدُواْ فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ؛ اى كسانى كه ايمان آوردهايد! از خدا بترسيد و [براى تقرب] به‌سوی او وسيله بجوييد و در راه او جهاد كنيد، باشد كه رستگار شويد.»[1]
خداوند در این آیه خطاب به بندگان خود میفرماید: ای مؤمنان اگر میخواهید رستگار شوید باید سه عمل داشته باشید؛ اول تقوای الهی، دوم یافتن وسیلهای برای تقرب به خداوند و سوم مجاهدت و تلاش در راه او. در اینجا وسیله به معنای رابط و واسطه است؛ البته معانی دیگری مانند مقام، منزلت و درجه نیز برای آن ذکر کرده‌اند. بنا بر روایات همه تکالیف الهی، همه خیرات و همه معارف میتوانند واسطه باشند. حضرت علی علیه‌السلام دراین‌باره می‌فرمایند: «إِنَّ أَفْضَلَ مَا تَوَسَّلَ بِهِ الْمُتَوَسِّلُونَ إِلَى اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى، الْإِيمَانُ بِهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ الْجِهَادُ فِي سَبِيلِهِ؛ بهترین چیزی که به‌وسیله آن می‌توان به خدا نزدیک شد ایمان به خدا و پیامبر اوست.»[2]
ازجمله چیزهایی که میتواند وسیله باشد، عزاداری بر ائمه اطهار علیهم‌السلام است؛ چون معمولاً انگیزه هرکسی که به نحوی به عزاداری می‌پردازد و در مجالس اهلبیت شرکت می‌کند، تقرب به خداوند است و این نیت و انگیزه نمی‌تواند دلیلی بر ممنوعیت و حرمت عزاداری باشد. پس این کار میتواند مصداق آیه شریفه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَابْتَغُواْ إِلَيهِ الْوَسِيلَه» باشد.
- آیه شریفه: «ذَلِكَ وَمَن يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ؛ اين است [فرايض خدا] و هر كس شعاير خدا را بزرگ دارد در حقيقت، آن [حاكى] از پاكى دلهاست.» [3]
این آیه پیرامون بعضی از اعمال حج مانند قربانی کردن نازل شده است. خداوند متعال در سوره حج اشاره می‌کند که قربانی هرقدر بیشتر، بزرگتر و گرانقیمتتر باشد بهتر است، چون این قربانی از مصادیق شعائر الهی است؛ البته مراد حقیقی قرآن کریم از قربانی کردن به معنای ذبح کردن نفس و قربانی کردن منیّت و خودخواهی انسان است. عزاداری برای اهلبیت نیز یکی از شعائر الله بوده که مردم برای تعظیم آن به برگزاری مجالس و محافل میپردازند.
- آیه شریفه: «قُل لَّا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّه فِي الْقُرْبَى؛ بگو: بر اين رسالت مزدی از شما، جز دوست داشتن خويشاوندان، نمیخواهم.»[4]
نمونه این آیه شریف و مضمون آن چندین بار در قرآن کریم تکرار و از زبان پیامبران مختلف ذکر شده است که پروردگار عالم به همه انبیای الهی دستور داده که به مردم اعلام کنید ما از شما هیچ مال و ثروت و مقامی در این دنیا نمیخواهیم؛ چراکه پاداش ما را خداوند خود به عهده گرفته است: «إِنْ أَجْرِیَ إِلاَّ عَلَى اللَّهِ.»[5] چنانکه پیغمبر اسلام هم به مردم اعلام کرد که من از شما هیچ مزد و اجری برای رسالتم نمیخواهم جز مودت نسبت به نزدیکان و عترتم، که این مودت هم به نفع خودتان است.
مفهوم مودت
واژه “مودّت” به معنای دوستی و علاقه است و از جهت استعمال قرآنی، حُسن و قبح مودّت به اعتبار متعلّق آن است. مثلاً در آیه شریفه: «إِلَّا الْمَوَدَّه فِي الْقُرْبَى» متعلق دوستی و علاقه، اهلبیت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله بوده به همین خاطر کاری حسن است؛ و در آیات دیگر در تفاسیر قرآن کریم بحث‌هایی وجود دارد، که از جهت زوایای مصداقی و متعلّق و چگونگی مودّت و محبت به آن پرداخته شده است.
مشابه واژه «مودّت» از جهت معنا واژه «محبت» است که در لغت به معنای اظهار علاقه است ولی شدت و مرتبه آن کمتر از مودت است؛ به‌عنوان‌مثال وقتی کسی میگوییم: تو را دوست دارم، اگر به او بگوییم: پس در قبال این محبت فلان مبلغ یا کالای گران‌قیمت را به من بده! در جواب میگوید: درست است که تو را دوست دارم ولی نه در این حد که در قبالش مبلغی را بپردازم. در مقابل وقتی کسی میگوید: خیلی شما را دوست دارم و به شما ارادت قلبی دارم، اگر کاری از دستم برمی‌آید حاضرم برایتان انجام دهم؛ در اینجا این شخص آماده است همه نوع فداکاری در راه مراد و دوست خود انجام دهد مانند همه یاران راستین اهلبیت نظیر زهیر، وهب و حبیب. این محبت شدید همراه با فداکاری و ایثار همان مودت است و مودت یعنی اظهار علاقه شدیدی که همراه با تسلیم است.
بنابراین در آیه بالا نفرمود: «الا المَحَبَّة» بلکه فرمود: «الا المَوَدَّة»؛ پس لازم است مسلمین نسبت به «ذَوِی القُربَی» اظهار علاقه شدید همراه با تسلیم داشته باشند؛ اما اینکه مصادیق ذوی القربی چه کسانی هستند بین علما بحث‌های زیادی مطرح است. باید گفت گرچه طبق اصطلاح لغوی «قربی» به معنای نزدیکان است و در نظر عرف مردم، قربی شامل تمام نزدیکان مانند پدر، مادر، زن، فرزند، برادر و خواهر می‌شود ولی با توجه به روایتی که بین علمای شیعه و اهل سنت درباره آن اتفاق‌نظر است مراد از قربی مشخص می‌گردد. هنگامی‌که آیۀ مودت نازل شد مسلمانان از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله در این مورد سؤال کردند که: «يَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ وَجَبَتْ عَلَيْنَا مَوَدَّتُهُمْ قَالَ عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ ابْنَاهُمَا علیهم‌السلام. قَالَهَا ثَلاثاً؛ اهلبیت و نزدیکان تو چه کسانی هستند که مودت آن‌ها بر ما واجب شده است؟ پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمودند: آن‌ها علی علیه‌السلام و فاطمه سلام‌الله‌علیها و دو فرزندشان حسن و حسین علیهم‌السلام هستند و این جمله را سه مرتبه تکرار فرمودند.» [6]
بنابراین طبق این روایت، قربی در این آیه شریفه شامل پدر، مادر و همسران پیامبر نمیشود. از سوی دیگر قرآن کریم میفرماید: «شما نسبت به قربی مطیع محض باشید.» ازاین‌رو ما با توسل و عزاداری، نسبت به اهلبیت پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله اظهار علاقه میکنیم، گرچه این اظهار علاقه حداقل مودت است و کافی نیست.
ب)
آیات دال بر مقتل خوانی
برخی از آیات قرآن کریم نوعی مرثیه خوانی و مقتل خوانی به شمار میرود، گویا خداوند خود مقتل خوانده است. این دسته از آیات به دو قسم تقسیم میشوند:
1. آیات دال بر اصل مقتل خوانی
نظیر آیه: «وَيَقْتُلُونَ الأَنبِيَاء بِغَيْرِ حَقٍّ؛ و پيامبران را به‌ناحق کشتند.» [7] مشابه آن را امام سجاد علیه‌السلام در خصوص پدر بزرگوارشان میفرماید: «قُتِلَ أبِی …»[8] و یا آیه: «فَفَرِيقاً كَذَّبْتُمْ وَ فَرِيقاً تَقْتُلُونَ؛ و گروهی را دروغ‌گو خوانديد و گروهی را کشتيد.» [9]
2. آیات دال بر بخشی از ابعاد مقتل و مرثیه
نظیر آیه: «قُتِلَ أَصْحَابُ الْأُخْدُودِ* النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ* إِذْ هُمْ عَلَيْهَا قُعُودٌ* وَهُمْ عَلَى مَا يَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِينَ شُهُودٌ؛ مرگ بر شكنجهگران صاحب گودال (آتش)* آتشى عظيم و شعلهور!* هنگامىكه در كنار آن نشسته بودند* و آنچه را با مؤمنان انجام مىدادند (با خونسردى و قساوت) تماشا مىكردند!» [10]
قرآن در این آیات به داستان یکی از پادشاهان یمن به نام «ذونواس» اشاره می‌کند که بعد از ظهور حضرت عیسی علیه‌السلام به پادشاهی رسید. گرچه آئین مردم مملکت تحت حکومتش مسیحیت بود، اما یهودیها پس از مذاکره با او، دین رسمی کشورش را از مسیحیت به یهودیت برگرداندند که این کار موجب مخالفت اهل ایمان شد، زیرا که معتقد بودند دوران دین یهودیت به پایان رسیده و با آمدن حضرت عیسی علیه‌السلام اکنون مسیحیت دین حق است. ذونواس مخالفان را به دو دسته تقسیم کرد و دستور داد خندقهایی آماده کرده و داخل آن را پر از چوب نموده و آتش بزنند و در اطراف خندقها نشسته و نظارهگر بودند تا دستهای را میکشتند و جنازه را در آتش میانداختند و برخی را هم زنده‌زنده میسوزاندند.
این داستان انسان را به یاد جملاتی که عقیله بنیهاشم سلام‌الله‌علیها در کنار بدن اباعبدالله علیه‌السلام بیان کرده است میاندازد: «تُنَادِي بِصَوْتٍ حَزِينٍ وَ قَلْبٍ كَئِيب وَا مُحَمَّدَاهْ صَلَّى عَلَيْكَ مَلِيكُ السَّمَاءِ هَذَا حُسَيْنٌ مُرَمَّلٌ بِالدِّمَاء؛ زینب سلام‌الله‌علیها با صداى غمناك و دل پر درد صدا ميزد: وا محمداه! ای آنكه فرشتگان آسمان بر تو درود فرستادند! [بنگر] اين [کشته] بخون آغشته حسين است.»[11]
[1] . مائده، 35.
[2]. خطبه ۱۰۹ نهج‌البلاغه.
[3]. حج، 32.
[4]. شوری، 23.
[5]. سبا، 47.
[6]. احمد بن حنبل، مسند، باب فضائل الصحابه؛ احقاق الحق، ج 3، ص 2؛ و تفسير نمونه، ج 20، ص 410.
[7]. آل‌عمران، 112.
[8]. مثیر الاحزان، ص89، خطبة الامام زینالعابدین (علیه‌السلام).
[9]. بقره،87.
[10]. بروج، 4-7.
[11]. اللهوف علی قتلی الطفوف (ترجمه فهری)، ص133.
