آن چه درباره هیئت باید بدانیم

جوانان یک محله, همکاران یک اداره, دانشجویان یک دانشگاه, سربازان یک پادگان, اعضای یک صنف و همگی با فرا رسیدن محرم دوباره بیرق هیئت خود را علم می کنند و به عزاداری و سوگواری برای امام حسین ع می پردازند

جوانان یک محله، همکاران یک اداره، دانشجویان یک دانشگاه، سربازان یک پادگان، اعضای یک صنف و … همگی با فرا رسیدن محرم دوباره بیرق هیئت خود را علم می‌کنند و به عزاداری و سوگواری برای امام حسین علیه السلام می‌پردازند.گاهی اوقات عمر برخی هیئت‌ها و یا گستردگی آن‌ها زیاد نیست، اما در مقابل بسیاری از هیئت‌های عزاداری سالیان سال است که از زمان تاسیس آن‌ها می‌گذرد به طوری که اکنون نامی آشنا دارند و هر سال هزاران نفر از مردم یک شهر در این هیئت‌ها گرد هم جمع می‌شوند و در مراسم مختلف مذهبی شرکت می‌کنند. بسیاری از شما که این گزارش را می‌خوانید یک «بچه هیئتی» هستید، عده‌ای جزو خادمان هیئت هستند و عده‌ای دیگر جزو شرکت کنندگان در مراسم هیئت. اما فلسفه تشکیل این هیئت‌ها از کجا به وجود آمده است؟! چه چیزی باعث شده است شیعیان و علاقه مندان به اهل بیت علیهم السلام به تشکیل هیئت‌های مذهبی اقدام کنند؟! هدف اصلی و مهم‌ترین کارکرد هیئت چه باید باشد؟! برای دریافت پاسخ این سوالات ادامه این مطلب را بخوانید.

● چی شد که هیئت راه افتاد؟

آنچه بر شیعه در طول تاریخ و به ویژه بعد از واقعه عاشورا گذشته است، به خوبی سابقه فشار، شکنجه، طرد، تکفیر، تبعید، غارت و کشتار شیعیان توسط خلفا و حاکمان اموی، عباسی و بعدها سلجوقیان و غزنویان و حتی عثمانی‌ها، برشیعیان را نشان می‌دهد؛ حوادث پی‌درپی که باعث شد تا یکی از مؤلفه‌های مهم تاریخ اجتماعی شیعیان، به ویژه سادات و وابستگان ائمه اطهار علیهم السلام؛ جابه‌جایی و مهاجرت به مناطق مختلف و مهاجرپذیر شود. کم نیستند بزرگان و امام‌زادگانی که در همین اطراف خودمان بی‌رحمانه توسط ماموران حکومت کشته شده‌اند(۱). به همین دلیل در دوره‌های تاریخی مختلف و در بازه زمانی چند صدساله، شیعه همواره با ظلم و ستم حاکمان و صاحبان قدرت مواجه بوده است به طوری که مجبور بوده است به صورت انجمن‌هایی متحد، مخفیانه به یادگیری و نشر معارف و آموزه‌های خویش بپردازد، به این وسیله افراد بیشتری را با موضوع امامت و حق ضایع شده ائمه آشنا می‌کرد. شیعه در نقاط مختلف سرزمین‌های اسلامی پراکنده شده بود و با محوریت قراردادن ولایت امیرالمومنین علیه السلام و قیام عاشورا با مردم در ارتباط بودند. این گروه‌ها و فعالیت‌هایشان تلاش می‌کردند تا حقایقی که همیشه درخطر فراموشی قرارداشت سینه به سینه و نسل به نسل در جامعه پخش شود. بعد از گذشت مدت کمی آن‌قدر بر تعداد پیروان امامت افزوده شد که به گواه تاریخ در تصمیم‌گیری‌های حکومتی نیز تاثیرگذار شدند(۲). با تشکیل اولین حکومتی که مذهب شیعه را به عنوان مذهب رسمی خود اعلام کرد(۳) دیگر به آن گروه و انجمن‌های مخفی نیازی نبود اما هم‌چنان موضوع حفظ و نشر آموزه‌های دینی در جامعه و انتقال آن به نسل‌های بعد در راس دغدغه‌های مردم قرار داشت. شیعیان انگیزه‌های زیادی برای تشکیل گروه و هیئت‌هایی مذهبی داشتند که بخش مهمی از آن دغدغه‌ها مربوط به حوادث پیچیده تاریخی متعددی است که بر رهبران شیعه گذشته.

● ویژگی‌های یک هیئت

گفتیم یکی از انگیزه‌های تشکیل‌ هیئت‌های مذهبی حوادثی بود که بر امامان گذشت. از اثبات و یادآوری غدیر تا غیبت آخرین حجت خدا و در راس این وقایع، قیام امام حسین علیه السلام آن‌قدر حرف برای گفتن داشت که اهمیت و جایگاه هیئت‌ها را در جامعه شیعی بالا برد. از طرف دیگر باورهای شیعیان به نقش مردم در غربت ائمهعلیه السلام که شامل فریب خوردن مردم توسط حکام و روی آوردن جامعه اسلامی به زندگی دنیوی بود، در کنار محبت و عشق مردم به خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم باعث شد تا حضور و رفت و آمد مردم به هیئت‌ها در طول قرن‌ها تکرار شود به طوری که رفتن به هیئت یک سنت تبدیل شد. تنها دور هم جمع شدن و یادآوری واقعه‌های تاریخی که سال‌ها از وقوعش گذشته است، نمی‌توانست این گروه‌ و هیئت‌ها را در مسیر خودش نگه دارد به همین دلیل اغلب این گروه‌ها از پیران، مرشد و یا همان راه بلدها بهره می‌بردند؛کسانی که تمام یا بخشی از زندگی‌شان را برای یادگیری معارف دینی گذاشته بودند، وارد هیئت‌ها می‌شدند و دریافت‌هایشان را از مذهب به مردم انتقال می‌دادند.

● مردمان بزرگ

گرچه هیئت‌ها اهداف و هویت یکسانی داشته‌اند ولی مراسمی که در هیئت‌ها به اجرا در می‌آمد در تمام نقاط دنیا و در طول قرن‌ها به یک شکل نبوده و دچار تغییرات مختلفی شده است. اما حضور مردم و همکاری ایشان در برپایی مراسمات رکن اساسی هیئت‌ها بوده و حتی در مقاطعی دغدغه‌های دینی مردم، خواسته‌ها و نظرات‌شان از طریق همین هیئت به گوش حاکمان می‌رسید(۴). این حضور آن‌قدر جایگاه ارزشمندی در مذهب شیعه دارد که همواره مورد استقبال بزرگان دین نیز قرار گرفته و شیعه همیشه شاهد حضور علما و مراجع در مراسم سینه‌زنی و دسته‌های عزاداری بوده‌است که جامة سیاه می‌پوشند و در این عزاداری‌ها شرکت می‌کردند. مراجع بزرگواری چون آیت ا… بروجردی، امام خمینی رحمة الله علیه، آیت ا… اراکی، آیت ا… گلپایگانی و آیت ا… مرعشی نجفی، نیز در دسته‌های سینه زنی شرکت می‌کردند. آیت ا… بروجردی بر پیشانی خود گل می‌مالید و سینه می‌زد و حتی برخی علما مثل شیخ عبدالکریم حائری دسته عزاداری را حرکت می‌دادند.

● به چه کسی می‌گویند بچه هیئتی؟

با این‌که پیوند مردم و ائمه علیه السلام از جنس محبت و لطیف است اما آن‌قدر پیچیده است که نمی‌توان با صراحت از علت حضور مردم در هیئت‌ها حرف زد. شناخت دین خدا، نشان دادن عشق و ارادت به ائمه یا احساس وظیفه و یا حتی ادای نذر و طلب حاجت و… هر دلیلی که برای این کار وجود داشته باشد از یک حقیقت ثابت نشأت می‌گیرد. حقیقتی که مردم را به هیئت‌ها می‌کشاند. عده‌ای از جوانان را مفتخر به خادمی هیئت می‌کند و مدال پیرغلامی را به سینه پیرترها می‌چسباند. تلاش برای مثل خوب‌ها زندگی کردن و اصلا خوب شدن و خوب ماندن را هر بچه‌ مسلمانی می‌تواند انجام دهد اما بچه‌ هیئتی بیشتر از بقیه دم خور خوب‌ها می‌شود و از آن مهم‌تر خودش را خادم خوب‌هایی که به هیئت می‌آیند، می‌داند. خیلی بیشتر از هرکسی دیگر باید حواسش به این تلاش باشد. کم کردن از وقت استراحت و حتی مایه گذاشتن از زندگی برای تشکیل و راه‌اندازی هیئتی که می‌خواهد در خدمت خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم باشد، وقتی با اخلاص همراه ‌شود به بچه‌های‌ هیئتی مرامی را می‌دهد که استاد هزار آئین جوانمردی می‌شوند…

۱) بقعه امامزاده یحیی در ۵۰ کیلومتری مشهد که نواده امام زین العابدین علیه السلام است، وی در جنگی نابرابر کشته شد. ۲) «در زمان ناصر خلیفه عباسی بغداد مملو از نیروهای شیعی بوده که هریک در ادب و سیاست نقش فعالی داشتند». تاریخ ابن خلدون ۳) آل بویه در ایران ۴) نمونه‌اش حرکت‌های مردم در دوره رضاشاه پهلوی و مسئله کشف حجاب و مسجد گوهرشاد