تفسير تسنيم (اجمالي)| جلد چهارم،سوره بقره، آیه 43

آیه 43- و اقیموا الصلاه و آتوا الزکاه وارکعوا مع الراکعین 

گزيده تفسير 

خداى سبحان بعد از ترغيب اهل كتاب به حسن فاعلى، يعنى ايمان به معارف الهى و مآثر آسمانى، آنان و نيز ديگر مخاطبان را به حسن فعلى، يعنى تحكيم پيوند عملى با خدا(نماز) و توثيق ارتباط اقتصادى با مستمندان (زكات) و حفظ وحدت و شكوه امّت اسلامى در نماز جماعت و مانند آن تشويق مى كند.

نماز در فرهنگ وحى الهى ستون دين است ؛ از اين رو از صيانت و مراقبت و سلامت آن به اقامه تعبير مى شود؛ زيرا ستون، برپاداشتنى است، نه خواندنى. مراد از اقامه نماز، برپاداشتن و احياى نماز در جامعه و به جا آوردن حقّ نماز با رعايت همه شرايط ظاهرى و باطنى آن و عدم اكتفا به شكل ظاهرى آن است.

امر كردن اهل كتاب به اقامه نماز مسلمانان، نه اصل نماز كه حقيقتى مشترك، واحد و تغييرناپذير در همه اديان است، گواه مكلف بودن كافران به فروع است، آن چنان كه ملزم به پذيرش اصول هستند.

اقامه كننده نماز كه با خداى منعم ارتباط برقرار كرد و به او تقّرب جست از خلق خدا غافل نمى شود. لازم اين عدم غفلت، رفع مشكلات آنان و از جمله برطرف كردن فقر و نيازهاى مادى و اقتصادى با پرداختن زكات و انفاق هاى مالى است. كاربرد عنوان ايتاء و تعبير جمع در امر به پرداخت زكات، براى تذكّر به احياى اين واجب اجتماعى و مرتفع ساختن فقر عمومى در سطح جامعه است. البته مقصود اصيل از ايجاب زكات، تحصيل طهارت روح و اعتلاى جان بشرى است و گرنه تاءمين هزينهئ مستمندان به خوبى مقدور خداست.

ترغيب به ركوع با راكعان، كه تعبير از نماز به هياءتى خاص (:ركوع ) از هياءت هاى آن است، تحضيض به اقامه جماعت و شركت در آن است. به اهل ايمان دستور داده شد كه اولا، هر يك اهل نماز و ركوع باشند و ثانيا، نماز را با هم بخوانند. معيار اين معيّت همان وحدت نماز است. اين وحدت اعتبارى فقطا در جماعت (اعم از جمعه و غيرآن ) متبلور است. با تعبير باركوع كنندگان ركوع كنيد از نماز يهود كه فاقد ركوع بود و فرادا برگزار مى شد احتزار شده است.

تفسير 

تناسب آيات  

پس از امر بنى اسرائيل به اصل ايمان: وامنوا بما أ نزلت و نهى آنان از برخى امور به اصول دين است، در اين آيه آنها را به مهم ترين فروع دينى فرمان مى دهد؛ نخست به نماز كه اولين جلوه عبادى ايمان و بهترين وسيله رابطه عبد و مولاست اشاره مى كند: وأ قيموا الصّلوة و سپس به زكات كه برترين واجب مالى و اجتماعى اسلام و سبب رابطه عبد با خلق خداست امر مى كند: واتوا الزّكوة. آنگاه به برجسته ترين مصداق نماز، يعنى نماز جماعت و پيوستن به نمازگزاران حقيقى كه اوليا و انبياى الهى هستند و برگزارى نماز به همراه مسلمانان (در مقابل فرادا نماز خواندن يهود) فرمان مى دهد: واركعوا مع الرّاكعين.

به بيان ديگر، از آن جا كه قرآن كريم پايه هاى حكومت محرومان و مستضعفان را، برپايى نماز و پرداختن زكات و امربه معروف ونهى ازمنكر مى داند: الّذين إ ن مكّنّاهم فى الا رض أ قاموا الصّلوة وااتوا الزّكوة و أ مروا بالمعروف و نهوا عن المنكر⁽²³¹⁾ و نيز حكومت بنى اسرائيل پس از رهايى از چنگال آل فرعون را مصداق روشن حكومت محرومان مى داند، در موارد مختلف، هم نعمت هاى ارزانى شده بر آنان، به ويژه نعمت رهايى از چنگال آل فرعون را گوشزد مى كند: وإ ذ نجّيناكم من ال فرعون يسومونكم…⁽²³²⁾ و هم پايه هاى حكومت محرومان را در اين آيه و آيه بعد يادآورى كرده، مى فرمايد: شما همان مستضعفان و ستم ديدگانى هستيد كه خداى سبحان شما را به حكومت رسانيد و بدانيد كه اساس حكومت دينى و الهى، نماز و زكات و امربه معروف و نهى از منكر است. پس أقيموا الصلوة و اتوا الزكوة و اركعوا مع الراكعين # أتأمرون الناس بالبّر و تنسون أنفسكم… هم براى بقاى حكومت و دوام موجوديت موحّدان، امر به استعانت از نماز مى كند و مى فرمايد: چنان كه خداى سبحان شما را پيروز كرد و دشمن شمارا از بين برد و شما با قدرت الهى به حكومت رسيديد، اگر دوام حكومت را بخواهيد بايد ارتباط خود با خدا را تحكيم ببخشيد و از نماز ارتباط با خدا (نماز) استعانت بجوييد:

تذكّر:آنچه در آيه مورد بحث مطرح است، راجع به يهود عصر نزول قرآن كريم است، ليكن اساس ‍ حكومت، راز صعود، رمز هبوط، جريان فكرى سالف و آنف امر واحد و مستمرى است كه مصحّح اين گونه از دستورها و محاوره هاست.

برپاداشتن نماز 

كمال واقعى انسان از منظر قرآن كريم در جمع سالم بين حسن فاعلى و حسن فعلى است ؛ يعنى روح معتقد و متخلق به اخلاق و بدن مشتغل به امتثال. از اين جمع سالم گاهى به ايمان و عمل صالح ياد مى شود كه در بسيارى از آيات به صورت شرط لازم براى رهايى از كيفر تلخ و نيل به پاداش شيرين معاد بيان شده است و گاهى بعد از ذكر ايمان، از نماز و زكات كه شاخص ترين نمونه عمل صالح است سخن به ميان مى آيد.

آنچه در آيه مورد بحث مطرح است از همين سنخ است كه پس از ترغيب به حسن فاعلى، يعنى ايمان به معارف الهى و مآثر آسمانى، تشويق به حسن فعلى، يعنى تحكيم پيوند عملى با خدا(نماز) و توثيق ارتباط اقتصادى با مستمندان (زكات ) و حفظ وحدت و شكوه امّت اسلامى در نماز جماعت و مانند آن دارد.

در بين اعمال عبادى، نماز از خصيصه اى برخوردار است كه رسول گرامى صلى الله عليه و آله و اميرالمؤ منين عليه السلام ⁽²³³⁾ از آن به عنوان

عمود دين ياد فرمودند. از اين تعبير نبوى صلى الله عليه و آله و علوى عليه السلام استنباط مى شود كه نماز در فرهنگ وحى الهى ستون دين است، و از آن جا كه سخنان خداى سبحان از صدر تا ساقه هماهنگ است و از صيانت عمود دين و مراقبت و صحّت و سلامت آن تعبير به اقامه مى شود، غالب آياتى قرآنى در قالب اقامه نازل شد، نه در صورت قراءت ؛ زيرا ستون خواندنى نيست، لكه برپاداشتنى است ؛ آن كه فقط نماز مى خواند، در حقيقت نسخه ستون سازى را مى خواند، نه اين كه ستون را برپادارد؛ رسول اكرم صلى الله عليه و آله نيز فرمود: كسى كه نماز او را فحشا و منكر باز ندارد جز دورى از خدا از نماز بهرهاى نمى برد⁽²³⁴⁾. نمازى كه ستون است و برپاداشتنى، نه الفاظ و خواندنى، توان اطفاى آتش گناه را دارد؛ از طرف خداوند فرشته اى است كه هنگام نماز ندا مى دهد: اى فرزندان آدم، برخيزيد به طرف آتش هايى كه بر جانتان افروختيد، آن را با نماز خاموش كنيد؛ أ يّها النّاس قوموا إ لى نيرانكم الّتى أ وقدتموها على ظهوركم…⁽²³⁵⁾.

از آن جهت كه نماز كوثر و چشمه اى است كه در مدخل ورودى منزل نمازگزار روان است و او شبانه روز پنج بار در آن شستشو مى كند، نمازگزار يا آلوده نمى شود يا اگر آلوده شد زود ظاهر مى شود⁽²³⁶⁾. نماز از يك سو سهم وافرى در حراست از عقيده صحيح دارد و از سوى ديگر تاءثير فراوانى در نزاهت نمازگزار از رفتار سوء؛ هم وجود آن علامت فلاح است و هم فقد آن نشانه طلاح. درباره فلاح، آيات فراوانى در قرآن كريم يافت مى شود كه نيازى به ذكر آنها نيست و درباره طلاح، آيه فخلف من بعدهم خلفٌ أ ضاعوا الصّلوة واتّبعوا الشّهوات ⁽²³⁷⁾ شاهد گويايى است ؛ يعنى مهم ترين عامل هبوط نسل عاقّ و خاطى از اضاعه نماز آغاز مى شود.

تعبير به أ قيموا الصّلوة به جاى صلّوا، يعنى تعبير به نماز را برپا داريد به جاى نماز بگزاريد ممكن است اشاره اى باشد به برپاداشتن و احياى نماز در جامعه و به جا آوردن حقّ نماز از طريق رعايت شرايط ظاهرى و باطنى آن، به ويژه حضور قلب و خشوع دل كه روح نماز است.

راغب اصفهانى به اين نكته تنبّه يافته، مى گويد:اين كه قرآن تعبير به اقامه تورات و انجيل مى كند و مى فرمايد: قل يا أ هل الكتاب لستم على شى ء حتّى تقيموا التّورية و الا نجيل ⁽²³⁸⁾ يا مى فرمايد: و لو أ نّهم أ قاموا التّورية و الا نجيل⁽²³⁹⁾ مقصود، ادا كردن حق تورات و انجيل با علم و عمل به آن است. برهمين اساس، هرجا سخن از فرمان سخن از فرمان به نماز و مدح و ستايش آن است تعبير به اقامه مى شود؛ نظير وأ قيموا الصّلوة ⁽²⁴⁰⁾، والمقيمين الصّلوة ⁽²⁴¹⁾، ربّ اجعلنى مقيم الصّلوة ⁽²⁴²⁾و فإ ن تابوا و أ قاموا الصّلوة ⁽²⁴³⁾، كه مراد، برپاداشتن نماز با همه شرايط و عدم اكتفا به شكل ظاهرى آن است و آن جا كه در مقام مذمّت است تعبير به قيام مى شود: وإ ذا قاموا إ لى الصّلوة قاموا كسالى⁽²⁴⁴⁾، نه اقامه ⁽²⁴⁵⁾؛ يعنى منافقان و بيماردلان به سوى نماز مى ايستند، نه آن كه بخواهند نماز را برپادارند و چون قيام آنان با كاهلى وسستى همراه است، خود قدرت ايستادن ندارد، چه رسد به اين كه بخواهند يا بتوانند عامل ايستادگى نماز شوند.

مراد از الصلوة 

در اين كه مراد از الصلوة آيا نماز مسلمانان است يا اصل نماز كه مشترك بين همه اديان الهى است، دو قول است. بيشتر مفسّران وجه اول را اختيار كرده اند؛ زيرا اوّلا، نماز اهل كتاب منسوخ شده بود⁽²⁴⁶⁾. ثانيا، نماز آنان نماز واقعى نبود⁽²⁴⁷⁾ و به اصطلاح صحّت سلب داشت. ثالثا، به قرينه وقوع آن پس از آنچه در آيات قبل آمده، يعنى امر به قبول اسلام و نهى از كتمان حق. پس مقتضاى وحدت سياق اين است كه مقصود از نماز، نماز پس از ايمان و اسلام باشد كه همان نماز مسلمانان است. رابعا، به قرينه ذيل آيه: واركعوا مع الراكعين كه مقصود، به جا آوردن ركوع، به همراه ركوع كنندگان حقيقى است و آن تنها با نماز مسلمانان تحقق مى پذيرد؛ زيرا نماز اهل كتاب، فاقد ركوع بود.

براساس همين وجه، گروهى از مفسّران ⁽²⁴⁸⁾ اين آيه را دليلى بر مكلّف بودن كافران به فروع گرفته اند. البته چنين استنتاجى قابل توجيه است ؛ زيرا اوامرى كه در اين آيه وارد شده، به دنبال امر به اصل ايمان: امنوا بما نزلت و درخواست اصل اسلام است و در حقيقت گويا به اهل كتاب اين گونه خطاب مى شود: به پيامبر و كتاب او ايمان بياوريد و پس از پذيرش اسلام، نماز را برپا داريد و زكات بپردازيد و در نمازهاى جماعت شركت كنيد. روشن است كه:

1- ترتب فروع بر اصول و شرط بودن اصول براى پذيرش فروع به لحاظ مكلّف به است.

2- اصول و فروع، هر دو مقدور اهل كتاب است، گرچه اصول بى واسطه و فروع باواسطه.

3- تكليف به مقدور با واسطه معقول است.

4- اطلاق لفظ و ظهور آيه بايى از شمول نسبت به هر دو را ندارد.

5- مقتضاى بحث هاى عقلى نيز تاءييد مفاد آيه است. بنابراين، استدلال به آيه براى مكلف بودن كافر به فروع مكلف بودن وى به اصول محذورى ندارد.

قول دوم در مساءله اين است كه اساسا اين جمله در مقام فرمان به نماز مسلمانان در مقابل نماز اهل كتاب نيست، بلكه در مقام اين است كه آنها را به حقيقت و روح نماز توجّه دهد؛ حقيقتى كه در همه اديان واحد و تغييرناپذير است ؛ يعنى توجه قلبى و خشوع و اخلاص در اثناى نماز⁽²⁴⁹⁾. آنچه در بحث برپاداشتن نماز از مفردات راغب نقل شده، ممكن است تاءييدى بر اين قول باشد.

شايان ذكر است كه، الف و لام در الصلوة و نيز در الزكوة مطابق قول اوّل، براى عهد است ⁽²⁵⁰⁾ و مطابق قول دوم هم مى تواند عهد باشد و هم جنس.

پرداخت زكات  

دو نكته اى كه درباره أ قيموا الصلوة گذشت ممكن است درباره اتوا الزكوة نيز جارى باشد؛ نكته اوّل، يعنى وجه تعبير به اقامه به جاى قيام، اگر چه به بيانى كه گذشت نسبت به زكات جارى نيست، زيرا در اين باره به أ قيموا الزكوة تعبير نشده، ليكن از تعبير به اتواالزكوة نه زكّوا كه هم به عنوان ايتاء امر شده و هم به صورت جمع آمده و آحاد اهل كتاب را در بردارد ممكن است استفاده شود كه مقصود، احياى اين واجب اجتماعى و مرتفع ساختن فقر عمومى در سطح جامعه است.

نكته دوم اين كه، مراد از زكات در آيه، زكات مسلمانان است، كه با توجه به مدنى بودن آيه ⁽²⁵¹⁾ و نزول آن پس از تشكيل حكومت اسلامى، همان زكات مالى واجب و مستحب است و همچنين زكات هايى كه پرداخت آن واجب كفايى است (نظير انفاقى كه سبب نجات انسانى ازخطرمرگ مى شود) و چون زكات عملى قربى و عبادى است، بايد با قصد قربت و توجّه قلبى و خشوع درونى آن را به جا آورد كه تنها در اين صورت سبب پيوند ميان انسان ها مى شود، نه بامنّت و آزار بعدى (منّو أ ذى ) كه در اين حال از تاءثير معنوى آن، كاسته مى گردد.

تذكّر1- فرمان به اداى زكات پس از فرمان به نماز از اين روست كه نمازگزارى كه با برپايى نماز با خداى منعم ارتباط برقرار كرد و به او تقّرب جست،از خلق خدا كه عيال اللّه هستند⁽²⁵²⁾ غافل نمى شود؛ لازم عدم غفلت از خلق، رفع مشكلات آنان و از جمله برطرف كردن فقر و نيازهاى مادّى و اقتصادى است، كه با پرداخت زكات و انفاق هاى مالى رفع مى شود.

2- گرچه زكات واجب مالى، محدود است، ولى زكات غيرمالى محدود نيست ؛ چنان كه رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله فرمود: براى هر چيزى زكات است و زكات خانه اتاق پذيرايى از مهمان است ؛ لكل شى ء زكاة و زكاة الدار بيت الضيافة ؛⁽²⁵³⁾ يعنى مهمان نوازى وظيفه زكوى كسى است كه خداوند به او نعمت داشتن خانه داده است. از اين رو صاحب دلان برآنند كه زكات همّت را چون زكات نعمت بپردازند. توضيح اين كه، نعمت گاهى به معناى خاص است، نظير نعمت مال و گاهى به معناى عام است كه از آيه مباركه أ سبغ عليكم نعمه ظاهرةً و باطنةً⁽²⁵⁴⁾ استنباط مى شود. نعمت به معناى خاص در برابر همّت است و نعمت به معناى عام شامل همت مى شود. پس زكات نعمت به معناى عام مستلزم پرداخت زكات همت خواهد بود.

ترغيب به نماز جماعت  

ترغيب به ركوع با راكعان تحضيض به اقامه جماعت و شركت در آن است، تا جامعه نمازگزار در هر دو جبهه جهاد اصغر واوسط پيروز شود و زمينه ورود در صحنه جهاد اكبر فراهم شود و اميد ظفرمندى در آن ساحت ظهور كند. از اين جهت به مخاطبان اصلى اين آيات، يعنى بنى اسرائيل و به ساير كسانى كه صلاحيت خطاب الهى را دارند دستور داده شده كه اولا، هركدان اهل نماز و ركوع باشند و برابر آيه بعدى هيچ كس چنين نباشد كه ديگرى را به نيكى دعوت و خود را فراموش كند؛ چنان كه به بعضى از سران اسرائيلى نسبت داده شده كه گرچه توده مردم را به امتثال اوامر دينى تشويق مى كردند، ولى خود از توفيق اطاعت محروم بودند و ثانيا، نماز را با هم بخوانند و معيار اين معيّت همان وحدت نماز است كه فقط در جماعت (اعم از جمعه و غيرآن ) متبلور است.

از آن جهت كه نماز جنگ با هوا و جهاد با هوس است، جايگاه آن را محراب گويند، و در جنگ هر چه عدد رزمنده بيشتر و منسجم و هماهنگ و هم آواتر باشند پيروزى آسان تر است. از اين رو به جماعت دستور اكيد داده شد. همان وحدت اعتبارى است كه غير از نمازهاى پراكنده جميع افراد است ؛ يعنى همه نمازگزاران گذشته از اشتراك در اصل نماز در يك امر جامع شريكند و آن معيّت در نماز است كه آن ويژگى در نمازهاى فرادا نيست.

از اين نكته نبايد غفلت شود كه چون ركوع در عين جزئيت براى نماز، به تنهايى عمود دين نيست به اقامه آن امر نشده، بكله به خود آن دستور داده شده است. نماز داراى چهار هياءت و شش ذكر است ⁽²⁵⁵⁾: هيات هاى چهارگانه عبارت است از: قيام، قعود، ركوع، سجود. اذكار شش گانه عبارت است از: تلاوت، تسبيح، حمد، استغفار، دعا و صلوات برمحمد و آل اوصلى الله عليه و آله.

تذكّر:اذكار ديگر، مانند تهليل و تكبير مندرج در يكى از عناوين شش گانه است وگرنه حصر مزبور ناتمام خواهد بود.

گاهى از نماز به هياءتى از هياءت ها يا به ذكرى از اذكار آن تعبير مى شود؛ تعبير از نماز به ركوع مانند: واركعوا مع الراكعين ⁽²⁵⁶⁾ و به قيام مانند: قومواللّه قانتين ⁽²⁵⁷⁾ و به سجود مانند: و تقلّبك فى الساجدين ⁽²⁵⁸⁾ و به قرائت مانند: وقرآن الفجر إ نّ الفجر كان مشهوداً⁽²⁵⁹⁾. تعبير از نماز به ركوع از تعبير به ركعات استظهار مى شود. وقتى گفته مى شود: دو ركعت، يعنى نمازى كه در آن دو ركوع است و از طرف ديگر بهترين مشخص نماز همان حالت ركوع است و گرنه قيام يا سجود و قعود كه هياءت هاى ديگر نماز است اختصاصى به حالت نماز ندارد و در حالت ديگر اعم از نيايش، شكر و مانند آن يافت مى شود.

حاصل اين كه، تعبيربه واركعوا مع الراكعين به منزله صلّوا مع المصلّين است. خداى سبحان گاهى از نماز به اشرف اجزاى آن، يعنى ركوع و سجود ياد مى كند و مى فرمايد: ياأ يها الذين امنوا اركعوا و اسجدوا⁽²⁶⁰⁾؛ چنان كه از نمازگزاران به راكعان و ساجدان تعبير مى كند: تريهم ركّعاً سجّداً يبتغون فضلاً من اللّه و رضواناً…⁽²⁶¹⁾.

تذكّر:اهميت فوق العاده نماز جماعت به حدّى است كه رسول مكرّم صلى الله عليه و آله به نابينايى فرمودند: بين منزل خود و مسجد طنابى نصب كن و با گرفتن آن ريسمان خود را به مسجد برسان و از فضيلت جماعت محروم نشو⁽²⁶²⁾. بنابراين، جمله أ قيموا الصلوة، به اصل اقامه نماز و جمله واركعوا مع الراكعين به مصداق برتبر از مصاديق نماز امر مى كند؛ در نتيجه از دو جهت مراد از الصلوة مطلق نماز نيست، بلكه نماز مسلمانان مقصود است و از نماز يهود احتراز مى شود: نخست اين كه نماز آنان فاقد ركوع بود⁽²⁶³⁾ و ديگر اين كه آنان فرادا نماز مى گذارند.⁽²⁶⁴⁾

لطايف و اشارات  

1- دو فرمان فراگير 

قرآن كريم پايه هاى حكومت محرومان و مستضعفان را چهار فريضه نماز، زكات، امربه معروف و نهى ازمنكر مى داند و مى فرمايد: ذن للذين يقاتلون بأ نّهم ظلموا… # الذين أ خرجوا من ديارهم بغير حق…# الذين إ ن مّكّنّاهم فى الا رض أ قاموا الصلوة واتوا الزكوة و أ مروا بالمعروف و نهوا عن المنكر وللّه عاقبة الا مور⁽²⁶⁵⁾.

بر همين اساس، اين چهار فرضيه در صدر سفارش هاى خداوند به انبيا و توصيه انبيا به مردم قرار دارد؛ اين مطلب درباره امربه معروف و نهى ازمنكر روشت است ؛ زيرا همه پى گيرى ها و امرونهى هاى انبياى عظام در حقيقت از قبيل امر به معروف ونهى از منكر بوده، نيازى به ذكر آيات آن نيست. درباره نماز و زكات از قول عيساى مسيح عليه السلام مى فرمايد: وجعلنى مباركاً أ ين ما كنت أ وصانى بالصلوة و الزكوة ⁽²⁶⁶⁾ ودرباره حضرت اسماعيل عليه السلام مى فرمايد: و كان يأ مر أ هله بالصلوة والزكوة و كان عند ربّه مرضيّاً⁽²⁶⁷⁾ و درباره انبياى ابراهيمى عليه السلام مى فرمايد: وجعلناهم أ ئمّةً يهدون بأ مرنا و أ وحينا إ ليهم فعل الخيرات وإ قام الصلوة وإ يتاء الزكوة و كانوا لنا عابدين ⁽²⁶⁸⁾ و در ضمن ميثاقى كه خدا از بنى اسرائيل گرفت آمده است:… لئن أ قمتم الصلوة واتيتم الزكوة… لا كفرنّ عنكم سيئاتكم…⁽²⁶⁹⁾.

2- مهم ترين هدف از دستور زكات  

مال سهم فراوانى در جذب دل ها دارد و توده مردم نه تنها به جمع مال علاقمندند، بلكه به اصل مال علاقه جمّ و حبّ انبوه دارند، هر چند مال اندك باشد. وفور علاقه به مال اگر مايه درآمد حرام نشود پايه نگه دارى و احتكار حلال خواهدبود و از اين رو در انفاق آن در راه خدا پرهيز مى شود. امساك مال و اغماض از هزينه آن در راه هاى لازم دينى كه از آنها به مصارف زكات ياد مى شود مايه پديد آمده رين دل و غبار قلب است.

دستور زكات براى تحصيل بركات فراوانى است كه به سه نمونه آنها بسنده مى شود؛ يكى تعديل ثروت و تاءمين نياز تهى دستان و ديگر بركت مالى، كه خداوند مالى را كه زكات آن پرداخت شد نمو مى دهد و از اين لحاظ آن را زكات، به معناى نمو، ناميده اند و سومى بركت روحى كه خداوند روح زكات دهنده را پاك مى كند و او را از هر رين و ريب و عيبى طاهر مى كند و از اين جهت آن را زكات، به معناى طهارت، گفته اند. اراده معناى جامع هر دو نكته اخير مانند مطلق رشد از عنوان زكات محذورى ندارد؛ زيرا پيرايش از نقص و عيب همانند هرس كردن درخت سبب بالندگى آن مى گردد.

تذكّر دو نكته در اين جا سودمند است:

الف: گرچه تاءثير زكات در رفع نيازمندى جامعه فراوان است، ليكن مقصود اصيل از ايجاب زكات همان حصول طهارت روح است وگرنه تاءمين هزينه افراد يك ملّت نسبت به قدرت بى كران الهى دشوار نيست. اين مطلب را مى توان به عنوان يك قانون جامع از قرآن كريم استنباط كرد؛ زيرا خداوند براى دفاع از دين و حمايت از حريم امّت اسلامى جهاد را لازم كرد. البته آثار فراوانى برجهاد مترتب است كه استقلال، آزادى، رهايى از استعباد، استثمار، استبداد، استعمار و مانند آن از بركات مبارزه عليه طاغيان به شمار مى آيد، ولى در تحليل راز نهايى دفاع اشاره مى كند مبارزه عليه طاغيان به شمار مى آيد، ولى در تحليل راز نهايى دفاع اشاره مى كند كه هدف اصيل از جهاد، آزمودن مؤ منان است تا روح ايثار و نثار و روحيّه ستم ستيزى و ظلم سوزى را در آنان تقويت كند و گرنه تنبيه متجاوزان و تاءديب حريم شكنان و انتقام از مهاجمان نسبت به قدرت نامحدود الهى عملى است:… ولو يشاء اللّه لانتصر منهم ولكن ليبلوا بعضكم ببعضٍ والذين قتلوا فى سبيل اللّه فلن يضلّ أ عمالهم ⁽²⁷⁰⁾.

اصل كلّى قابل استظهار از آيه كريمه ايناست كه پرورش روح و اعتلاى جان بشرى از مهم ترين اهداف نزول دستورهاى خداست و گرنه تاءمين هزينه مستمندان نظير تنبيه متجاوزان به خوبى مقدور خداست، ولى راز و رمز چنين دستور دشوارى همانا شكوفايى استعدادى نهفته است.

بنابراين، گرچه مشكل اقتصادى نيازمندان با زكات قابل حلّ نسبى است و نيز خداوند مال به جا مانده را(پس ‍ از اخراج سهم بيت المال كه به حسب ظاهر از اصل مال كم شده ) نموّ مى دهد و بيش از اصل مى كند، ولى هدف اصيل از ايجاب زكات دست يابى به طهارت روح است. بنابراين، آنچه در علل تشريع زكات آمده كه به برخى از آنها در بحث روايى اشاره مى شود، در طول هم است، نه در عرض يكديگر؛ مثلا فايده تطهير و تزكيه كه در آيه خذ من أ موالهم صدقة تطهرهم و تزكيهم بها⁽²⁷¹⁾ آمده مهم تر از ثمر نموّ مال و افزايش كمّى آن است كه در آيه يمحق اللّه الربا و يربى الصدقات ⁽²⁷²⁾ آمده و والاتر از تاءمين نياز محتاجان اقتصادى است كه در بعضى از نصوص به آن پرداخته شده است ⁽²⁷³⁾.

ب: از اطلاق عنوان زكات با كمك احاديثى كه مصاديق آن را بيان كرده مى توان همه اقسام زكات اعم از مالى و بدنى، يعنى زكات فطره را مشمول اين گونه از اطلاق ها دانست. برخى مفسران با تاءمل و تكلّف براى زكات فطره به آيه قد أ فلح من تزكّى # و ذكر اسم ربّه فصلّى ⁽²⁷⁴⁾ استشهاد كرده اند.

3- دو ركن مهم نماز  

ركوع و سجده به طور عام در ميان عبادات اسلامى و به طور خاص در ميان اركان نماز از ويژگى برخوردار است ؛ قرآن كريم در معرفى پيروان رسول مكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد: پيوسته آنها را در ركوع و سجود مى بينى، در حالى كه همواره فضل خدا و رضاى او را مى طلبند؛ تريهم ركّعاً سجّداً يبتغون فضلاً من اللّه و رضواناً⁽²⁷⁵⁾ و چون سجود برتر از ركوع است درباره خصوص آن مى فرمايد: نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمايان است ؛ سيماهم فى وجوههم من أ ثر السجود⁽²⁷⁶⁾.

در آيه مورد بحث نيز از مسلمانان راستين و از اولياى الهى به راكعين تعبير شده است ؛ چنان كه ابن عباس مى گويد:اين جمله درباره رسول اللّه و على عليه السلام نازل شده و آنان اولين كسانى بودند كه ركوع و سجده كردند؛ نزلت فى رسول اللّه صلى الله عليه و آله و على عليه السلام و هما اءوّل من ركع و سجد⁽²⁷⁷⁾.

با مراجعه به آيات وروايات فراوانى كه درباره اين دو ركن عبادى وارد شده، اهميت اين دو به ويژه سجده به دست مى آيد؛ روايات فراوانى درباره آثار و بركات سجده هاى طولانى و ساير جزئيات آن رسيده است و در برخى روايات، اميرالمؤ منين عليه السلام به شاگردانش عتاب مى كند كه چرا پيشانى شما صاف است و اثر سجود برآن نيست ؟! إ نّى لا كراه للرجل أ ن ترى جبهته جلحاء ليس فيها شى ء من أ ثر السّجود ⁽²⁷⁸⁾.

بحث روايى 

1- مراد از الصلوة 

– عن العسكرى عليه السلام فى قوله: وأ قيموا الصلوة…: المكتوبات التى جاء بها محمدصلى الله عليه و آله و أ قيموا أ يضاً الصلاة على محمّد وآله الطيبين الطاهرين الذين علىّ سيّدهم و فاضلهم… ⁽²⁷⁹⁾.

اشاره الف: با غمض نظر از سند پيام اين گونه احاديث اين است كه مقصود از اقامه نماز و ساير اوامر الهى كه در اين آيات بعد از امر به ايمان به قرآن و نيز پذيرش نبوت رسول گرامى صلى الله عليه و آله آمده، همانا اقامه نماز بر مكتب اسلام و بر منهاج اهل بيت عليه السلام است، كه از ديگران به ره آورد وحى آگاه ترند، نه بر مكتب اهل كتاب و نه بر منهاج غيراهل بيت عصمت عليه السلام.

ب: روشن است كه نماز بر منهاج اهل بيت وحى عليه السلام مشتمل بر صلوات بر محمد و آل طيبين اوست ؛ زيرا جزو واجب تشهد نماز است. البته صلوات برحضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله و اهل بيت عصمت و طهارت اوعليه السلام نه تنها فضيلت دارد، بلكه بسيارى از بركات و فيض الهى برآن مترتب است كه تفصيل آن از رسالت اين بحث فراتر است.

2- راز تشريع نماز 

– عن الرضاعليه السلام:فإ ن قال: فلم أ مروا الصلاة ؟ قيل: لا نّ الصلاة ؟ قيل: لا نّ الصلاة الا قرار بالربوبية و هو صلاح عام لا نّ فيه خلع الا نداد و القيام بين يدى الجبّار بالذلّ و الاستكانة و الخضوع و الاعتراف و طلب الا قامة من سالف الزمان و وضع الجبهة على الا رض كل يوم و ليلة و يكون العبد ذاكراًللّه تعالى غيرناسٍ له و يكون خاشعاً وجلاً متذلّلاً طالباً راغباً فى الزيادة للدّين و الدنيا، مع ما فيه من الانزجار عن الفساد و صار ذلك عليه فى كل يوم و ليلة، لئلاّ ينسى العبد مدبّره و خالقه فيبطر و يطغى و ليكون فى ذكر خالقه و القيام بين يدى ربّه زجراً له عن المعاصى و حاجزاً و مانعاً عن أ نواع الفساد⁽²⁸⁰⁾.

اشاره:آنچه در اين حديث مورد عنايت واقع شده به منزله تحرير معانى اذكار شش گانه و هياءت هاى چهارگانه نماز است ؛ نمازگزار از آن جهت كه با معبود خود نجوا دارد: المصلّى يناجى ربّه ⁽²⁸¹⁾ مطالب فراوانى را در اين رازگويى در ميان مى گذارد كه مدار اصلى آن ربوبيت محض خدا و عبوديت صرف نمازگزار است. چنين نمازگزارى طبق بيان رسول گرامى از نور برخوردار است:الصلاة نور المؤ من ⁽²⁸²⁾ و اين گونه نماز را اقامه كردن مصداق سخن حضرت خاتم الانبياءصلى الله عليه و آله است كه فرمود: موضع الصلاة من الدين كموضع الرأس من الجسد⁽²⁸³⁾؛ نماز نسبت به ساير فروع دين همانند سرنسبت به ساير اعضاى بدن است ؛ يعنى نماز در راءس امور عبادى است.

3- اهميت زكات  

– عن الرضاعليه السلام:إ نّ اللّه عزّوجلّ أ مر بثلاثة يقرن بها ثلاثة: أ مر بالصلاة و الزكاة. فمن صلّى و لم يزك لم تقبل صلاته…⁽²⁸⁴⁾.

اشاره: گرچه از لحاظ بحث هاى جزئى و موردى هركدام از نماز و زكات واجب مستقل است و هيچ ارتباط وضعى به لحاظ صحّت و فساد بين آنها برقرار نيست، ولى از منظر جامع نگرى و وحدت مكتب اسلام و پيوند ناگسستنى بين عناصر محورى دين، بين نماز و زكات و نيز ساير اركان اصيل اسلامى ارتباط عميق و عريق برقرار است ؛ زيرا رسول اكرم صلى الله عليه و آله اسلام را همچون بنيان مرصوصى دانست كه داراى پايه هاى متعدد است و يكى از آن اركان نماز و ديگرى زكات است: بنى الا سلام على خمسٍ: شهادة أ ن لاإ له إ لّا اللّه وأ نّ محمداً رسول اللّه صلى الله عليه و آله و إ قام الصلاة و إ يتاء الزكاة و حجّ البيت وصوم رمضان ⁽²⁸⁵⁾.

بنابراين، ترك زكات به مثابه ويران كردن يكى از پايه هاى اسلام است. در نتيجه تارك زكات، اسلام راستين را از دست داده و نماز چنين كسى مقبول كامل نيست.

تذكّرالف: در بيان مبانى و اركان اسلام روايات متعددى است كه ولايت را مهم ترين ركن اسلام معرفى كرده است.

ب: آنچه در اين حديث آمده شش چيز است كه برخى از آنها جنبه ركنى ندارد. بنابراين، منافى با مضمون احاديثى كه اركان اسلام را پنج پايه مى داند نخواهد بود.

4- راز تشريع زكات  

– عن الرضاعليه السلام فى جواب مسائل محمد بن سنان:إ نّ علة الزكاة من أ جل قوت الفقراء و تحصين أ موال الا غنياء. لا نّ اللّه عزّوجلّ كلّف أ هل الصحة القيام بشأ ن أ هل الزمانة و البلوى كما قال اللّه: لتبونّ فى أ موالكم و أ نفسكم ⁽²⁸⁶⁾ فى أ موالكم إ خراج الزكاة و فى أ نفسكم توطين النفس على الصبر مع ما فى ذلك من أ داء شكر نعم اللّه عزّوجلّ و الطمع فى الزيادة مع ما فيه من الزيادة…⁽²⁸⁷⁾.

اشاره الف: گرچه زكات و ساير انفاق هاى مالى منافع وافرى دارد، ولى مهم ترين بركت آن تقرب الهى است. از اين رو زكات قربان هر فرد پرهيزكار است ؛ چنان كه نماز چنين است.

ب: شمارش فوايد يك عمل به معناى تساوى رتبه آنها نيست ؛ چنان كه قبلا بازگوشد. پس نمى توان از ظهور لفظى براى تساوى درجه آثار زكات استظهار كرد.

ج: آثار مثبت اقتصادى انفاق مالى، خواه زكات و خواه عنوان ديگر، رفع محروميت اقتصادى است، نه طبيعى ؛ لازم منطقه طبيعت است و رفع اصل آن نه ممكن است و نه صحيح ؛ زيرا خردسالى،سالمندى، بيمارى، ناتوانى و ساير اعمال برچيده شود نظام ملكى به نظام ملكوتى تبديل مى شود و ديگر احكام فقهى و حقوقى را به همراه نخواهد داشت، هرچند تقليل آن ممكن بلكه مطلوب است.

د: گرچه منافع زكات فراوان است، ولى ايجاب آن نسبت به طيف مال دوست اسرائيلى به عنوان يك دستور واجب قطعى الهى آثار خوبى خواهد داشت ؛ زيرا اينان نه از سحت خوارى هراسى به دل راه مى دادند: وأ كلهم السحت ⁽²⁸⁸⁾ و نه از رواج ربا باكى داشتند: وأ خذهم الربا و نه از باطل خوارى پرهيز مى كردند: وأ كلهم أ موال الناس بالباطل ⁽²⁸⁹⁾ و…

بنابراين، ايجاب زكات برچنين طيف متكاثر زردوست محتكر، موجب اميدوارى جامعه انسانى است ؛ زيرا تعديل دوستى دنيا و محبّت دينار مايه رهايى از هر خطا و خطيئه است و برخى حديث معروف حبّ الدنيا، رأ س كل خطيئةٍ ⁽²⁹⁰⁾ را حبّ الدينار رأ س كل خطيئة قرائت كرده اند.⁽²⁹¹⁾

5- مصاديق زكات و حكم آن  

– عن اسحاق بن مبارك: قال: سأ لت أ با إ براهيم عليه السلام عن صدقة الفطرة، أ هى ممّا قال اللّه: أ قيموا الصلوة و اتواالزكوة ؟ فقال: نعم ⁽²⁹²⁾.

– عم اسحاق بن عمار قال: سأ لت أ باعبداللّه عليه السلام عن قول اللّه: وأ قيموا الصلوة واتوا الزكوة قال: هى الفطرة التى افترض اللّه على المؤ منين ⁽²⁹³⁾.

– عن زرارة قال: سأ لت أ با جعفرعليه السلام و ليس عنده غير ابنه جعفرعليه السلام، عن زكاة الفطرة، فقال:يؤ دّى الرجل عن نفسه و عياله و عن رقيقه الذكر منهم والا نثى و الصغير منهم و الكبير، صاعاً من تمر عن كل انسان أ و نصف صاع من حنطة، هى الزكاة التى فرضهااللّه على المؤ منين مع الصلاة، على الغنى و الفقير منهم و هم جلّ الناس و أ صحاب الا موال جلّ الناس. قال: قلت: و على الفقير الذى يتصدق عليه ؟ قال:نعم، يعطى ما يتصدق به عليه ⁽²⁹⁴⁾.

– عن أبى عبداللّه عليه السلام: نزلت الزكاة و ليس للنّاس الا موال وإ نّما كانت الفطرة ⁽²⁹⁵⁾.

– أعط الفطرة قبل الصلاة و هو قول اللّه وأ قيموا الصلوة واتوا الزكوة و الذى يأ خذ الفطرة، عليه أ ن يؤ دّى عن نفسه و عن عياله وإ ن لم يعطها حتى ينصرف من صلاته فلا يعدّ له فطرة ⁽²⁹⁶⁾.

اشاره الف: خداوند رسول گرامى صلى الله عليه و آله را مبيّن معانى و معارف و احكام و حكم قرآن معرّفى كرد: وأ نزلنا إ ليك الذّكر لتبيّن للناس ما نزّل إ ليهم ⁽²⁹⁷⁾ و مردم را به پذيرش دستورهاى آن حضرت فراخواند: ما اتاكم الرسول فخذوه و ما نهاكم عنه فانتهوا⁽²⁹⁸⁾.

ب: آنچه از آيه مورد بحث استفاده مى شود به نحو اطلاق، وجوب اصل نماز و اصل زكات است. همان طور كه اقسام نماز و شرايط و شطور و آداب و موانع آن با بيان رسول گرامى صلى الله عليه و آله و اهل بيت آن حضرت عليه السلام معلوم مى شود، اقسام زكات و شرايط و موانع صحت و قبول آن نيز در سنت معصومين عليه السلام بازگو مى گردد.

ج: زكات فطر با خصوصيت هاى فقهى كه دارد با سنّت اهل عصمت بيان شده و از اين جهت اندارج آن تحت اطلاق آيه و انطباق اطلاق مزبور برزكات فطر محرز مى شود و حجّت بودن آن ثابت خواهد شد.

6- يهود و لزوم همراهى با مؤ منان  

– عن مقاتل فى قوله واركعوا مع الراكعين قال: أمرهم أن يركعوا مع أمّة محمد صلى الله عليه و آله يقول: كونوا منهم و معهم ⁽²⁹⁹⁾.

اشاره الف: اسلام دين حاضر و بادى از يك سو و حاضر وغابر از سوى ديگر است ؛ يعنى همگانى و هميشگى است. از اين رو بنى اسرائيل ماءمور شدند اولا، ركوع داشته باشند و ثانيا، ركوع آنها همسان ركوع مسلمانان باشد؛ يعنى اسلام را با همه احكام آن بپذيرند و ثالثا، با امّت اسلامى ركوع كنند؛ يعنى در نماز جماعت شركت كنند.

ب: ركوع از آن جهت كه بى سابقه بود و تعظيم انحنايى براى برخى از معتادان به رسوم جاهلى دشوار بود، بعضى (احتمالا عمران به حصين ) به رسول گرامى صلى الله عليه و آله پيشنهاد دادند: على أ لاّ أ خرّ إ لّا قائماً ⁽³⁰⁰⁾؛ نماز مى گزارم به اين شرط كه از حالت ايستادن به سجده بروم و ركوع نكنم. البته چنين درخواست برخاسته از خوى جاهلى مردود است.

ج: حفظ انسجام در جماعت به قدرى مهم است كه رسول گرامى صلى الله عليه و آله شخصا شانه هاى نمازگزاران را بادست تنظيم و تنضيد مى فرمود و چنين مى گفت:استووا و لاتختلفوا فتختلف قلوبكم… ⁽³⁰¹⁾؛ زيرا معيّت، همسانى و همتايى ظاهرى در صفوف نماز، زمينه گسترش عدل، مواسات و مساوات اجتماعى را فراهم مى كند و اختلاف ظاهرى حقد و حسد و قهر و بى مهرى را به همراه دارد.

7- نخستين ركوع كنندگان 

– عن ابن عباس فى قوله: واركعوا مع الراكعين: نزلت فى رسول اللّه صلى الله عليه و آله و علىّ بن أ بى طالب و هما أ وّل من صلّى و ركع ⁽³⁰²⁾.

اشاره الف: گرچه اطلاق الراكعين، شامل همه راكعان در نماز از صدر تا آستان مى شود، ليكن فرد كامل آن اولين راكع است.

ب: اولين راكع همان اولين مسلمان، يعنى رسول اكرمى صلى الله عليه و آله است: لاشريك له و بذلك مرت و أنا أول المسلمين ⁽³⁰³⁾.

ج: چون على بن ابى طالب عليه السلام به مثابه نفس پيامبر است و غير از آن حضرت صلى الله عليه و آله كسى بر اميرالمؤ منين در نماز پيشى نگرفت: لم يسبقنى إلّا رسول اللّه بالصلاة ⁽³⁰⁴⁾. از اين رو على بن ابى طالب عليه السلام نيز اولى راكع محسوب مى شود. در نتيجه هر كس خضوعش در نماز و حضور قلبش در ركوع بيش از ديگران بود، معيّت او با اهل بيت عليه السلام نيز بيش و پيش از ديگران است.

د:اميرالمؤ منين عليه السلام جامع همه احكام است ؛ زيرا در حال ركوع نماز، زكات داده است.