جایگاه حقوق زن در منظومه فکری رهبر معظم انقلاب

اگر بینش غلطی در مورد زن وجود داشته باشد، بازسازی به معنای حقیقی شدنی نیست. هم خودِ بانوان کشور باید نسبت به موضوع زن از نظر اسلام، دارای آگاهی کافی و لازم باشند، و هم همه‏ ی افراد جامعه باید بدانند که نظر اسلام در مورد زن چیست.  حقوق زنان مفهومی است که اشاره به آزادی و حقوق زنان در تمامی سنین دارد. ممکن است این حقوق توسط قانون یا رسوم سنتی و یا اخلاقی در یک جامعه به رسمیت شناخته‌شوند یا نشوند. حقوق زنان در غرب و مجامع دانشگاهی جهان اسلام که تحت تاثیر اندیشه های غربی قرار دارند، اصطلاحی جدیدی است که از قرن نوزدهم با ورود زنان به عرصه کار موجودیت یافته است. اما واقعیت اساسی این است که حقوق زنان مفهومی است که ریشه طولانی در ادیان الهی و به ویژه آخرین دین الهی، اسلام، دارد.

دو نوع نگاه به مسائل اجتماعی می توان داشت: تکلیف گرا و حقوق گرا.  نگاه تکلیف گرا و حقوق گرا به زنان تکلیف‌گرایی را می توان در اندیشه برده داران مدرن جستجو کرد که برای برده ها بیش از آنکه حقی قائل باشند، تکلیف قائل بودند. (البته مفهوم تکلیف گرایی نباید با آنچه در اندیشه بزرگانی چون امام خمینی (ره) مطرح شده است اشتباه شود، آنجایی که ایشان می فرمودند ما مامور به تکلیفیم اشاره به حق مطلق خداوند بر مومنین و انسانها دارد و منظور ایشان به درستی این بود که انسان در مقابل خداوند صرفا مکلف است و تنها خداوند است صاحب حق است. اما در اینجا منظور ما از تکلیف گرا بودن به روابط اجتماعی بین انسانها اشاره دارد و نه روابط انسانها با خداوند بزرگ.)

در مقابل این اندیشه و طرز فکر هم اندیشه های افراطی قرار دارند که صرفا به حق می‌پردازند که مثلا می‌توان به حقوق زنان در اندیشه های فیمینیست ها اشاره داشت.  نگاه اسلام به زنان:حقوق الهی اما اسلام که دین تعادل است موضعی متفاوت در مقابل دو نوع نگاهاتخاذ می کند آنچنانکه امیرالمونین علی (ع)در خطبه 214 نهج البلاغه می فرمایند «حقوق همواره طرفینی دارد از جمله حقوق الهی، حقی است که برای مردم بر مردم قرار داده است و آنها را چنان وضع کرده که هر حقی در برابر حقی دیگر قرار می گیرد.» رهبر معظم انقلاب هم در مورد حقوق زنان نکاتی را مطرح کرده اند که در ادامه به اندیشه ایشان در مورد حقوق زن اشاره می‌شود. دو نوع ستم مدرن و کهنه علیه زنان در تاریخ ما به دو گونه ستم علیه زنان بر می خوریم که می توان از آن به عنوان ستم کهنه و نو(مدرن) یاد کرد. ستم کهنه اشاره به ستم هایی بود که در گذشته علیه زنان انجام می شد و گاهی به شکلی جدید تر ادامه یافته است. زمانی خداوند وجود نازنین رسول الله(ص) را بر انگیخت که مردم عرب و دیگر نقاط جهانی در گمراهی و سیاهی به سر می بردند. زنهای آن عصر از حقوق اولیه خود بهره مند نبودند.

آنچنانکه خداوند در قرآن کریم در آیات 58-59 سوره نحل به وضع زنان اشاره می کند «هر گاه یکى از آنان را به دختر مژده آورند، چهره‏اش سیاه مى‏شود، در حالى که خشم خود را فرو مى‏خورد، از بدى آنچه به او بشارت داده شده از قبیله (خود) روى مى‏پوشاند، آیا او را با خوارى نگاه دارد یا در خاک پنهانش کند و چه بد داورى مى‏کنند» امیرالمومنین علی(ع) هم در نهج البلاغه به توصیف اعراب جاهلی و شرایط آنها می پردازند«وضع مردم مضطرب و نگران کننده بود و بسیاری داعیه حکومت و سروری داشتند و وحدت مردم به تفرقه تبدیل شده بود و دائما در بلاء و گرفتاری و جهل به سر می بردند به طوری که دختران را زنده به گور می‏کردند و بت ها را می پرستیدند و با ارحام خویش قطع رابطه کرده و همدیگر را غارت می نمودند» (نهج البلاغه، خطبه 94)

البته این ستم کهنه فقط مختص زنان عرب نبود بلکه به درجات و شکل های متفاوت در نقاط دیگر هم وجود داشت. زنان در قرون وسطا نه تنها نقش اجتماعی نداشتند، بلکه خوار و ذلیل و برده‏وار می‏زیستند و حتی او را عامل فساد و منفور خدا می‏پنداشتند و اعتقادشان بر این بود که باعث بیرون راندن آدم از بهشت، زن بود.در آن روزگار (قرون وسطی) مرد‌ها از سایه زنان می‌گریختند و نزدیکی و همنشینی با ایشان را گناه می‌پنداشتند و عقیده داشتند که برخورد با ایشان در کوچه و خیابان و سخن گفتن با ایشان، اگر چه مادران، همسران و یا خواهران باشند، اعمال و ریاضت‌های روحی شخصی را تباه می‌سازد(قطب،1360:237).

در هند باستان زن را پس از مرگ شوهرش می سوزانیدند که به این رسم ساتی (سانسکریت) گفته می شد. در هند باستان این رسم اهمیت فرهنگی و دینی بسیار داشت و نشانه وفاداری زن به شوهر تلقی می شد. اما در همین زمان ستم مدرن هم علیه زنان در جریان است که قابل توجه است. آنچنانکه می توان از «برده داری جنسی»، « آزار جنسی» موجود در غرب سخن گفت.

کاترین بل، متخصص بیماری های مسری در مؤسسه ملی ایمنی شغلی و تندرستی [امریکا] معتقد است:اگر زنی در محیط کار و بر اثر جراحات وارد شده فوت کرد، مطمئن باشید که وی را به قتل رسانده اند. شمار زنان سیاه پوستی که در محیط کار کشته می شوند، دو برابر زنان سفید پوست است. شمار زنان سیاه پوست که هر سال به قتل می رسند، چهار برابر زنان سفید پوست است؛ اما احتمال به قتل رسیدن زنان سفید پوست، در ارتش بیشتر است(هاجری، 1385)

از این جهت رهبر معظم انقلاب به سه بانوی برجسته عالم اشاره می کنند که « تا آفتاب درخشان خدیجه‌ی کبری علیها‌السلام و فاطمه‌زهرا علیهاالسلام و زینب کبری علیهاالسلام می‌درخشد، طرحهای کهنه و نو «ضدّ زن» به نتیجه نخواهد رسید و هزاران زن کربلایی ما نه تنها خطوط سیاه ستم‌های ظاهری را در هم شکسته‌اند بلکه ستم‌های مدرن به زن را نیز رسوا و بی‌آبرو کرده و نشان داده‌اند که حق کرامت الاهی زن، بالاترین حقوق زن است که در جهان باصطلاح مدرن، هرگز شناخته نشده و امروز وقت شناخته شدن آن است.» (پیام‌معظم له به کنگره‌ی هفت هزار زن شهید کشور 16/12/1391)

منظومه تفکری مقام معظم رهبری درباره بانوان 

1. زن و خانواده در تفکر غربی برای پرداختن به حقوق خانواده او را به صورت اتمی و مجزای از خانواده در نظر می گیرد.

اما در اسلام تصویر زن در قاب زیبای خانواده دیده می شود. « زن در داخل خانواده، عزیز و مکرّم و محور مدیریت درونی خانواده است؛ شمع جمع افراد خانواده است؛ مایه‏ی انس و سکینه و آرامش است.

کانون خانواده- که حوضچه‏‌ی آرامش زندگی پُرچالش و پُرتلاش هر انسانی است- به وجود زن آرام می‏گیرد و سکینه و اطمینان پیدا می‏کند. آن وقت نقش او به عنوان همسر، به عنوان مادر، به عنوان دختر خانواده، هرکدام یک‏‌فصل طولانی در تکریم دارد. بنابراین حقیقتاً باید در زمینه‏‌ی ارزش و کرامت زن در نظر اسلام، بازنویسی و بازگویی و بازبینی کرد.» (بیانات‌معظم له در دیدار جمعی از مداحان 05/05/1384)

2. دفاع از حقوق زنان در خانواده ها با امر به معروف و نهی از منکر هر نظام حقوقی و اخلاقی برای رسیدن به مقصود خود ـ در اینجا دفاع از حقوق زنان ـ باید سازوکاری را تعریف کند که با آن به هدف خود برسد. امر به معروف و نهی از منکر یکی از این سازوکارها است. « در محیط خانواده هم می‏شود نهی از منکر کرد. در بعضی از خانواده‌‏ها حقوق زنان رعایت نمی‏شود؛ در بعضی از خانواده‌‏ها حقوق جوانان رعایت نمی‏شود؛ در بعضی از خانواده‏‌ها، بخصوص حقوق کودکان رعایت نمی‏شود. این‏ها را باید به آن‏ها تذکّر داد و از آن‏ها خواست.» (بیانات‌معظم له در خطبه‌های نماز جمعه تهران‌ 25/09/1379)

3. دفاع از حقوق زنان با سازوکارهای حقوقی و فرهنگی همچنین سازوکارهای حقوقی و فرهنگی برای تامین حقوق زنان مد نظر رهبر معظم است.

«شأن دستگاه قضائی، دیوان عدالت اداری و یا هر تشکیلات دیگری که در این کارهاست، صرفاً دیدن و ارائه دادن تخلّف نیست؛ بلکه مبارزه با تخلّف است. اگر مثلًا … به حقوق قشری از اقشار جامعه (مثلًا زنان و کودکان؛ در خانواده یا بیرون از خانواده) تجاوز می‏شد و یا مسائلی از این قبیل رخ می‏داد، چاره آن است که بیندیشیم و دریابیم که بخشهای مسئول در قوّه‏‌ی قضائیه، چه نارسایی‌هایی دارند که نتوانسته‏‌اند مانع از رشد این‌تخلفات شوند؟» (بیانات معظم له در دیدار مسئولان دستگاه قضایی 7/4/1374)

«اگر فضای فرهنگی جامعه در زمینه‏ی مسائل زن، شفّاف شود و احکام اسلامی و نظرات قرآنی در این زمینه روشن گردد، راه هموار خواهد شد، برای اینکه بانوان کشور ما بتوانند به آن نقطه‏ای که براییک زن، آرمانی و غایت مطلوب است، برسند. اگرچه بحث است، سخن است، گفتن است، اما در واقع عمل است؛ زیرا این گفتن، فضای فرهنگی جامعه را شفّاف خواهد کرد و ذهنها را روشن خواهد نمود.» (بیانات معظم له در دیدار جمعی از زنان 30/07/1376)

4. دفاع از حقوق زن در قالب احکام اسلامی امروزه در دفاع از حقوق زن چند گروه را می توان تشخیص داد: دسته ای که تحت تاثیر افکار غربی خواهان حقوقی برآمده از غرب برای زنان اند؛ گروهی که تحت تاثیر افکار سنتی و نه اسلامی زن را موجودی حقیر و پست می شمارند و در نهایت گروهی که اسلام را کافی و راهنما می دانند و ذات و حقیقت زن را به مانند زن به دلیل خلیفه الله بودن کریم و بزرگوار می داند.

رهبر معظم انقلاب که رهبری دسته سوم را به عهده دارند به دفاع از حقوق زنان در چهارچوب اسلام می پردازند. «اگر ما امروز بخواهیم برای زنان کشورمان، یک حرکت حقیقی و اساسی بکنیم، تا زنان بتوانند به وضع مطلوب خودشان برسند، باید به احکام اسلامی نظر داشته باشیم و از آن الهام بگیریم. برای ما، روش را احکام اسلام معین می‏کند. هر روش خردمندانه‏ی عقلایی را هم اسلام می‏پسندد و قبول دارد.» (بیانات‌معظم له در دیدار جمعی از زنان 30/07/1376)

5. دفاع اخلاقی و قانونی از زنان در داخل خانواده برای دفاع از یک گروه باید همه جانبه اقدام کرد، به این صورت که فقط دفاع فرهنگی کافی نیست بلکه این دفاع می بایست در تمامی زمینه ها یعنی فرهنگی، حقوقی و اخلاقی و دینی باشد.

نکته دیگر اینکه در این دفاع نباید زن را به صورت اتم مجزا از خانواده در نظر گرفت و به نام دفاع از حقوق زن به کام تخریب یا آسیب به خانواده گام برداریم بلکه با حفظ استحکام خانواده به دفاع از حقوق زنان بپردازیم. «دفاع اخلاقی و قانونی از زن، بخصوص در داخل خانواده است. دفاع قانونی با اصلاح قوانین همان‏طور که گفته شد و ایجاد قوانین لازم و دفاع اخلاقی با طرح این مسئله و مواجهه با کسانی که این را درست نمی‏فهمند و زن را در خانه، مستخدمِ مورد ستمِ مرد، بدون تمکّن از خودسازی معنوی تلقّی و این‏گونه هم عمل می‏کنند. باید با این فکر با قوّت و شدت مقابله شود؛ البته به شکل کاملًا منطقی و عقلانی.» (بیانات معظم له در دیدار جمعی از زنان 30/07/1376)

«ما به آنها]غربی ها[که نگاه نمیکنیم … ما در محیط خانواده کمبودهای زیادی داریم؛ احتیاج دارد به پشتوانه‌ی قانونی، به تضمین قانونی، به تضمین اجرائی؛ و این باید تحقق پیدا کند.» (بیانات‌معظم له در دیدار جمعی از بانوان نخبه 01/03/1390)

6. الگوگیری مثبت و نه تقلید از تجربیات مفید مکتب شیعه منابع احکام اسلامی را چهارگانه یعنی قرآن، سنّت‌، عقل و اجماع می داند.

البته نکته مهم در اینجا تفاوت بین این عقل با عقل مادی که اسیر شرایط محیطی و فرهنگی می شود و در هر نقطه ممکن است نظرات متفاوتی ارائه دهد فرق می کند. با این اوصاف، عقل با تعریف اسلامی آن روش های درست و منطبق با خواست خدا را از هر نقطه جهان می پذیرد. از این جهت، «برای ما، روش را احکام اسلام معین می‏کند. هر روش خردمندانه‏ی عقلایی را هم اسلام می‏پسندد و قبول دارد… اگر تجربه‌‏ای در جایی باشد، مورد قبول است؛ اما تقلید نه. استفاده‏‌ی خردمندانه از تجربیات دیگران درست؛ اما تقلید، غلط. لذا امروز کسانی که برای حقوق زن و برای رشد و شکوفایی استعدادهای زنان در کشور ما تلاش می‏کنند که البته هم باید این تلاش انجام بگیرد باید بدانند چه هدفی را دنبال می‏کنند و چه شعارهایی را باید مطرح نمایند.» (بیانات‌معظم له در دیدار جمعی از زنان 30/07/76)

7.حجاب و فرهنگ رومی تا آنجا که تاریخ برای ما شناخته شده است می توان به دو نوع نگاه غالب در مورد زنان اشاره داشت: نگاه پوشش که در فرهنگ ایرانی قبل از اسلام در ایران و بعد از اسلام هم مشهود بود و نگاه رومی که درهم آمیختگی و آزادی جنسی زن و مرد معتقد است.

نگاه اول لازمه رشد و حفظ حقوق زن را در پوشش و حجاب می بیند در حالیکه نگاه رومی حقوق زن را در آزادی جنسی او می داند!. «ما که روی حجاب این‌قدر مقیدیم، به خاطر این است که حفظ حجاب به زن کمک می‌کند تا بتواند به آن رتبه‌ی معنوی عالی خود برسد و دچار آن لغزشگاههای بسیار لغزنده‌یی که سر راهش قرار داده‌اند، نشود.

نقطه‌ی مقابل این، درست همان فرهنگ رومی حاکم بر امروز اروپاست.آن‌ها با همه چیز کنار می‌آیند،جز… خویشتن‌داری در مقابل چیزی که به آن آزادی جنسی گفته می‌شود.» (بیانات معظم له در دیدار اعضای شورای فرهنگی، اجتماعی زنان 04/10/1374)

8. ظلم بزرگ در حق زن هر آنچه که انسان را از هدف اصلی خود دور سازد هر چند کوچک باشد بزرگ است. سنگ کوچکی که باعث مرگ شود از سنگ بزرگی که با آن آرامش حاصل می شود، در نظر انسان بزرگتر و عجیب تر می نمایاند.

«چه ستمهایی که در حق زن روا داشته شده و اسمش ستم است، و چه ستمهایی که اسمش هم ستم نیست، اما در حقیقت ستم است؛ مثل همین سوق دادن به تجمل و مصرف‏گرایی و آرایشهای بیهوده و مخارج سنگین و تبدیل شدن به یک وسیله‏‌ی مصرف. این، ستم بزرگی بر زن است. شاید بشود گفت که هیچ ظلمی بالاتر از این نیست؛ زیرا که او را بکلی از آرمان‏ها و اهداف تکاملی خودش غافل و منصرف می‏کند و به چیزهای خیلی کوچک و حقیر سرگرم می‏نماید… که باید نسبت به آن، حسابی برنامه‏‌ریزی کرد.» (بیانات معظم له در دیدار اعضای شورای فرهنگی اجتماعی زنان‌ 16/10/1369)

9. تکریم واقعی زن ها:

فعالیت عمومی زن با مرکزیت خانواده در مورد حقوق زن دو طیف افراطی وجود دارد. در حقوق زنان به معنای غربی روی زن به صورت اتمی تمرکز می شود یعنی حقوق زن را بی عنایت به خانواده در نظر می گیرند.

از طرفی برخی هم که قائل به اجتماع مشارکت زن در اجتماع و فعالیت در کانون خانواده نیستند، مشارکت اجتماعی زنها را رد می کنند و زنها را محصور در خانواده می خواهند اما «اسلام به معنای واقعی زن را تکریم کرده است. اگر روی نقش مادر و حرمت مادر در درون خانواده تکیه می‏کند،یا روی نقش زن و تأثیر زن و حقوق زن و وظایف و محدودیت‏های زن در داخل خانواده تکیه می‏کند، به‏‌هیچ‏وجه به معنای این نیست که زن را از شرکت در مسائل اجتماعی و دخالت در مبارزات و فعالیت‏های عمومی مردم منع کند. عده‏‌یی بد و یا کج‏ فهمیدند؛یک عده‏ی مغرض هم از این کج‏‌فهمی استفاده کردند؛ کأنّه یا باید زن، مادر خوب و همسر خوبی باشد یا باید در تلاش‏ها و فعالیت‏های اجتماعی شرکت کند؛ قضیه این‏طوری نیست؛ هم باید مادرِ خوب و همسر خوبی باشد، هم در فعالیت اجتماعی شرکت کند. فاطمه‏‌ی زهرا (سلام‏الله‏علیها) مظهر چنین جمعی است؛…» (بیانات معظم له در دیدار جمعی از مداحان 05/05/1384)

10. اسلام و حقوق حقیقی زنان تاریخ گواه بسیاری از ستم ها و نادرستی ها است.

بسیاری مدعی اموری می شوند که نه در گذشته داشته اند و نه اکنون به درستی دارند. «در دنیای غرب و همین کشورهای اروپایی که این همه مدّعی دفاع از حقوق زنان هستند که تقریباً همه‏اش هم دروغ است تا دهه‏های اوّل این قرنی که تمام شد، زنان نه فقط حقِّ رأی نداشتند، نه فقط حقِّ گفتن و انتخاب کردن نداشتند، حقِّ مالکیت هم نداشتند. یعنی زن مالک اموال موروثی خودش هم نبود؛ اموال او در اختیار شوهر بود!

در اسلام بیعت زن، مالکیت زن، حضور زن در این عرصه‏های اساسی سیاسی و اجتماعی، تثبیت شده است… زنها می‏آمدند با پیغمبر بیعت می‏کردند. پیغمبر اسلام نفرمود که مردها بیایند بیعت کنند و به تبع آن‏ها، هرچه که آن‏ها رأی دادند، هرچه که آن‏ها پذیرفتند، زنها هم مجبور باشند قبول کنند؛ نه. گفتند زنها هم بیعت می‏کنند؛ آن‏ها هم در قبول این حکومت، در قبول این نظم اجتماعی و سیاسی شرکت می‏کنند.غربی‏ها هزار و سیصد سال در این زمینه از اسلام عقبند و این ادّعاها را می‏کنند! در زمینه‏ی مالکیت نیز همین‏طور؛ و در زمینه‏های دیگری که مربوط به مسائل اجتماعی و سیاسی است.» (بیانات‌معظم له در دیدار جمعی از بانوان‌ به مناسبت میلاد حضرت زهرا(س) 30/06/1379)

11. حاکم نبودن مردها بر زن‌ها تصور برخی از مردم به نادرستی این است که مرد صاحب و مالک زن می باشد.

بلکه تصور درست این است که زن و مرد در چارچوب حدود الهی همراه و همیار هم هستند.«هدف اسلام در دفاع از حقوق زنان – همان‌طور که گفته شد – این است که زن تحت ستم نباشد و مرد خود را حاکم بر زن نداند. در خانواده، حدود و حقوقی هست. مرد حقوقی دارد، زن هم حقوقی دارد و این حقوق به‌شدّت عادلانه و متوازن ترتیب داده شده است.» (بیانات معظم له در دیدار جمعی از زنان 30/07/1376)

12. دفاع کامل زنان از حقوق خود به لحاظ جمعیت شناختی تقریبا جمعیت زنان و مردان به دو نیمه تقسیم می شود.

لذا اگر جامعه ای نیمی از نیروی انسانی خود را از فعالیت در اجتماع منع کند به لحاظ کارکردی دچار آسیب خواهد شد. از طرفی هم این دو نیمه جمعیتی به طور همزمان باید به حقوق خود آگاه بوده و از آن دفاع کنند و از طرفی دیگر حقوق دیگری را بشناسند و از آن دفاع کنند.

«وقتی‏که صحبت از نیروی انسانی است، باید توجّه کنیم که نصف جمعیت کشور و نیمی از نیروی انسانی، بانوان کشورند. اگر بینش غلطی در مورد زن وجود داشته باشد، بازسازی به معنای حقیقی و در سطح وسیع آن، شدنی نیست. هم خودِ بانوان کشور باید نسبت به موضوع زن از نظر اسلام، دارای آگاهی کافی و لازم باشند، تا بتوانند با اتّکا به نظر والای دین مقدس اسلام، از حقوق خود به طور کامل دفع کنند، و هم همه‏ی افراد جامعه و مردان در کشور اسلامی باید بدانند که نظر اسلام در مورد زن، حضور زن در عرصه‏های زندگی، فعّالیت زنان، تحصیل زنان، کار و تلاش اجتماعی و سیاسی و اقتصادی و علمی زنان، نقش زن در خانواده و نقش زن در بیرون از خانواده چیست.» (بیانات معظم له در اجتماع زنان خوزستان 20/12/1375)

جمع بندی‌:همانطور که گفته شد در نظر مقام معظم رهبری دو گونه ستم در حق زنان روا می شود که عبارتند از ستم های کهنه و مدرن است که با هر دو نوع آنها باید مبارزه کرد.از منظر ایشان راه مبارزه با این ستم ها در پیروی از اسوه هایی چون حظرت خدیجه(س)، حضرت زهرا(س) و حضرت زینب (س) است.

در این مقاله سعی شد تا در منظومه فکری مقام معظم رهبری راجع به حقوق زنان به 12 شاخص اشاره شود که عبارتند از زن و خانواده، دفاع از حقوق زنان در خانواده ها با امر به معروف و نهی از منکر، دفاع از حقوق زنان با سازوکارهای حقوقی و فرهنگی، دفاع از حقوق زن در قالب احکام اسلامی، دفاع اخلاقی و قانونی از زنان در داخل خانواده، الگوگیری مثبت و نه تقلید از تجربیات مفید، حجاب و فرهنگ رومی، ظلم بزرگ در حق زن، تکریم واقعی زن ها: فعالیت عمومی زن با مرکزیت خانواده، اسلام و حقوق حقیقی زنان، حاکم نبودن مردها بر زنها، دفاع کامل زنان از حقوق خود می باشد.

منبع: مرکز اسناد انقلاب اسلامی