تفسیر تسنیم ( اجمالی)| جلد1،سوره حمد؛ پیشگفتار

سوره حمد 

پيشگفتار سوره 

سوره حمد از ديدگاه قرآن و عترت (ع)

سوره مباركه حمد كه فاتحه كتاب و سرآغاز كلام خداى سبحان است، در مقال الهى به گونه اى تكريم آميز، همتاى قرآن عظيم قرار گرفته است: و لقد اتيناك سبعا من المثانى و القران العظيم ⁽⁴³¹⁾ و در اخبار نبوى صلى الله عليه و آله و سلم و سخنان عترت طاهرين (عليهم السلام ) نيز با نامها و اوصافى چون: جامعترين حكمت ، گنج عرشى ، شريفترين ذخيره در گنجينه هاى عرش الهى ، سوره شفابخش ، نعمت بزرگ و سنگين و برترين سوره قرآن از آن ياد شده است: ليس شى ء من القرآن و الكلام جمع فيه من جوامع الخير و الحكمة، ما جمع فى سورة الحمد ⁽⁴³²⁾، ان فاتحة الكتاب اءشرف ما فى كنوز العرش ⁽⁴³³⁾، فاتحة الكتاب شفاء من كل داء ⁽⁴³⁴⁾،فاءفرد الامتنان على بفاتحة الكتاب ⁽⁴³⁵⁾

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم هنگام پيشنهاد آموزش اين سوره به جابر بن عبدالله انصارى، آن را برترين سوره كتاب خدا معرفى كرد: الا اعلمك اءفضل سورة انزلها الله فى كتابه ؟ قال: فقال له جابر: بلى بابى انت و امى يا رسول الله علمنيها. فعلمه الحمد، ام الكتاب ⁽⁴³⁶⁾ چنانكه در حديثى ديگر ميزان اين برترى را نيز مشخص كرده، فرمود: لو اءن فاتحة الكتاب وضعت فى كفة الميزان و وضع القرآن فى كفة لرجحت فاتحة الكتاب سبع مرات ⁽⁴³⁷⁾نيز آن حضرت سوره حمد را با كتابهاى آسمانى سنجيده، فرمود: و الذى نفسى بيده ما اءنزل الله فى التوراة و لا فى الانجيل و لا فى الزبور و لا فى القرآن مثلها هى اءم الكتاب ⁽⁴³⁸⁾

اين سوره كه با تعظيم نام خداى رحمان و رحيم آغاز مى شود و با ستايش و برشمارى صفات جمال و جلال خداى سبحان و حصر عبادت و استعانت در او تداوم مى يابد و با مسئلت هدايت از ساحت كبريايى اش پايان مى گيرد، با همه ايجاز و اختصارى كه دارد، مشتمل بر عصاره معارف گسترده قرآن كريم است ؛ زيرا خطوط كلى و اصول سه گانه معارف دينى، مبداءشناسى، معادشناسى و رسالت شناسى است كه مايه هدايت سالكان به صلاح دنيا و آخرت است و سوره حمد با موجزترين الفاظ و روشنترين معانى، آن اصول سه گانه را بيان كرده، راه سلوك آدمى به سوى پروردگارش ‍ را نشان مى دهد.

سوره مباركه فاتحة الكتاب، كلام خداى سبحان است، ولى به نيابت از عبد سالكى كه چهره جان خويش را متوجه ذات اقدس خداوند كرده، به رازگويى محبانه و عاشقانه با او مى پردازد.

خداى سبحان در اين سوره، ادب تحميد، شيوه اظهار بندگى و راه سخن گفتن عبد سالك با رب مالك را به سالكان كويش آموخته است و آن را پايه عمود دين قرار داده: لا صلاة الا بفاتحة الكتاب ⁽⁴³⁹⁾، ده بار تلاوت آن را در هر شبانه روز، بر متقربان به فرايض، فرض و چندين برابر آن را به شائقان قرب نوافل سفارش كرده است.

اگر سوره مباركه حمد، مشتمل بر عصاره معرفتهاى قرآنى، كه همان اسرار مبداء و معاد و دانش سلوك انسان به سوى پروردگار است، نمى بود، اين گونه در كتاب خدا همتاى قرآن عظيم ⁽⁴⁴⁰⁾ قرار نمى گرفت و در كلام اسوه هاى سلوك الى الله (اهل بيت عليهم السلام ) با عظمت از آن ياد نمى شد.

نامهاى سوره  

قرآن كريم اسماء و صفات فراوانى دارد و سوره حمد نيز كه ام القرآن و مشتمل بر عصاره معارف قرآنى است، به همين مناسبت داراى نامها و القاب بسيارى است. نامهاى معروف اين سوره عبارت است از:ام الكتاب، فاتحة الكتاب، السبع المثانى و حمد، و نامهاى غير مشهور آن، فاتحة القرآن، القرآن العظيم، الوافية، الكافية الشافية، الشفاء، الصلاة، الدعاء، الاءساس، الشكر، الكنز، النور، السؤ ال، تعليم المساءلة، المناجاة، التفويض، (سورة ) الحمد الاولى و الحمد القصرى است.

1- ام الكتاب، ام القرآن:

نامگذارى سوره حمد به اين دو نام، كه در روايات فراوانى به نقل فريقين آمده است، از اين روست كه مشتمل بر عصاره معارف قرآن كريم است.

معارف قرآنى داراى سه بخش مبداءشناسى، معادشناسى و رسالت شناسى است و كلام منسوب به حضرت اميرالمؤ منين (عليه السلام ) نيز كه فرمودند: رحم الله امراء علم من اءين و فى اءين و الى اءين ناظر به شناخت همين اصول سه گانه است. سوره مباركه فاتحة الكتاب نيز مشتمل بر معرفتهاى ياد شده است ؛ زيرا بخش آغازين آن مربوط به مبداء و ربوبيت مطلق او بر عوالم هستى و همچنين صفات جمالى او مانند رحمت مطلق و رحمت خاص است و بخش ميانى آن (مالك يوم الدين ) ناظر به معاد و ظهور مالكيت مطلقه خداى سبحان در قيامت است و بخش پايانى آن كه سخن از حصر عبادت و استعانت در خداى سبحان و طلب هدايت به صراط مستقيم دارد (اياك نعبد… و لا الضالين )، مربوط به هدايت و ضلالت در سير از مبداء تا معاد است و مدار و محور آن مسئله وحى و رسالت است. پس اصول معارف قرآنى در اين سوره ترسيم شده است.

حكيم متاءله و مفسر ژرف انديش، صدر المتاءلهين شيرازى درباره اين سوره مباركه مى گويد:

نسبت سوره فاتحه به قرآن، همانند نسبت انسان (جهان كوچك ) به جهان ( انسان بزرگ است و هيچ يك از سور قرآنى در جامعيت، همتاى اين سوره نيست. كسى كه نتواند از سوره مباركه فاتحه بخش عمده اى از اسرار علوم الهى و معالم ربانى (مبداءشناسى، معادشناسى، علم النفس و…) را استنباط كند، عالم ربانى نيست و به تفسير اين سوره، آن گونه كه بايد، راه نيافته است. ⁽⁴⁴¹⁾

2- فاتحة الكتاب، فاتحة القرآن: 

اين سوره مباركه كه به عقيده بسيارى از مفسران و پژوهشگران علوم قرآنى اولين سوره اى است كه به طور كامل بر قلب مطهر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نازل شده است ⁽⁴⁴²⁾ و در تنظيم سوره هاى قرآن نيز سرآغاز كتاب الهى است و قرآن به آن آغاز مى گردد و از همين رو فاتحة الكتاب يا فاتحة القرآن نام گرفته است.

از سوره مباركه حمد در روايات فراوانى با نام فاتحة الكتاب ياد شده است مانند: (لا صلاة الا بفاتحة الكتاب ) ⁽⁴⁴³⁾، لا صلاة لمن لم يقراء بفاتحة الكتاب ⁽⁴⁴⁴⁾. از اين روايات بر مى آيد كه سوره مباركه حمد از عصر رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم با نام فاتحة الكتاب شناخته شده بود و مسلمانان با همين نام از آن ياد مى كردند.

3- السبع المثانى: 

اين نام را خداى سبحان در مقام اظهار امتنان بر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم بر اين سوره نهاده است: و لقد اتيناك سبعا من المثانى و القران العظيم ⁽⁴⁴⁵⁾. مراد از (سبعا من المثانى ) در اين آيه، بر اساس ‍ روايات وارده از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و امامان (عليهم السلام )، هماهن سوره مباركه حمد است. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايد: فاءفرد الامتنان على بفاتحة الكتاب و جعلها بازاء القرآن العظيم ⁽⁴⁴⁶⁾

كلممه السبع در اين تركيب، ناظر به شمار آيات اين سوره و كلمه المثانى نشانه وصفى است كه سراسر قرآن كريم و از جمله سوره مباركه حمد به آن موصوف شده است: ( كتابا متشابها مثانى ) ⁽⁴⁴⁷⁾ و آن انثناء، انعطاف و گرايش خاصى است كه آيات قرآن نسبت به يكديگر دارد و هر يك از آيات آن با ساير آياتش تفسير مى شود:... ينطق بعضه ببعض و يشهد بعضه على بعض ⁽⁴⁴⁸⁾

سوره مباركه حمد از مواهب معنوى عظيمى است كه در اين حديث از اعطاى آن به پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و سلم، با تعبير منت (نعمت بزرگ و سنگين ) و امتنان ياد شده است ؛ همان گونه كه اصل رسالت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم در قرآن كريم با اين تعبير آمده است لقد من الله على المؤ منين اذ بعث فيهم رسولا من اءنفسهم ⁽⁴⁴⁹⁾

آيه 87 سوره مباركه حجر، از قرآن كريم به عنوان كتابى عظيم كه از كانون و  مبداءعظمت تنزل يافته است ياد مى كند: ( و القرآن العظيم ) و براى تبيين جلالت شاءن ورفعت جايگاه سوره مباركه حمد نيز آن را معادل و همتاى هه قرآن قرار داده، با تعبيرىتكريم آميز (نكره عير موصوفه سبعا ) آن را بزرگ مى شمارد.

4- الشفاء، الشافية: 

قرآن كريم براى شفاى دردهاى درونى بيماريهاى قلبى، يعنى جهل و رذايل اخلاقى، از سوى شافى مطلق، خداى سبحان، نازل شده است: و ننزل من القران ما هو شفاء و رحمة ⁽⁴⁵⁰⁾ ( و شفاء لما فى الصدور ) ⁽⁴⁵¹⁾ و سوره مباركه حمد نيز كه برترين سوره قرآنى و عصاره معارف آن است، در روايات سوره شفابخش نام گرفته است: فاتحة الكتاب شفاء من كل داء ⁽⁴⁵²⁾، من لم يبراءه الحمد لم يبراءه شى ء ⁽⁴⁵³⁾.

گرچه تلاوت سوره حمد شفابخش بيماريهاى تن نيز هست و در اين امر مجرب، هيچ ترديدى نيست، اما مهم، بيماريهاى جان است كه قرآن كريم عهده دار درمان آنهاست و سوره حمد نيز چون عصاره قرآن است، عصاره درمانهاى قرآن نيز خواهد بود. بنابراين، كلام امام باقر (عليه السلام ) ( من لم يبراءه الحمد…) نيز بدين معناست كه اگر جهل و رذايل اخلاقى كسى با معارف سوره حمد درمان نشود، ديگر سوره هاى قرآن نيز براى او سودمند نخواهد بود.

5- الاساس: 

از ابن عباس نقل شده است كه هر چيزى اساسى دارد و اساس قرآن سوره مباركه حمد است: ان لكل شى ء اساسا… و اساس القرآن الفاتحة و اساس الفاتحة بسم الله الرحمن الرحيم ⁽⁴⁵⁴⁾

6- الصلاة: 

اين نام نيز مستفاد از اين حديث قدسى است: قسمت الصلاة بينى و بين عبدى نصفين ؛ فنصفها لى و نصفها لعبدى… ⁽⁴⁵⁵⁾؛ زيرا قراين موجود در حديث به روشنى گواه بر آن است كه منظور از الصلاة ، سوره حمد است. برخى مفسران نيز سر نامگذارى سوره حمد بدين نام را وابستگى قوام نماز به سوره حمد ( لا صلاة الا بفاتحة الكتاب ) ذكر كرده اند ⁽⁴⁵⁶⁾

7- الكافية، الوافية: 

عبادة بن صامت از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى كند كه: اءم القرآن عوض من غيرها و ليس غيرها منها عوضا ⁽⁴⁵⁷⁾ و برخى از تفاسير اهل سنت راز تسميه سوره حمد بدين نامها را كفايت آن در صحت نماز دانسته اند؛ زيرا هيچ سوره اى جز حمد مقوم نماز نيست. ⁽⁴⁵⁸⁾

8- المناجاة، التفويض: 

نامگذارى سوره حمد به اين دو نام به دليل اشتمال آن بر آيه كريمه (اياك نعبد و اياك نستعين ) است، كه بخش نخست آن مناجات عبد با خداست و با بخش دوم آن، تفويض ممدوح حاصل مى شود. ⁽⁴⁵⁹⁾

9- الكنز: 

سوره مباركه فاتحه در روايات فريقين، گنج عرشى نام گرفته است:… و اءعطيت اءمتك كنزا من كنوز عرشى ؛ فاتحة الكتاب ⁽⁴⁶⁰⁾،... و ان فاتحة الكتاب اءشرف ما فى كنوز العرش ⁽⁴⁶¹⁾، نزلت فاتحة الكتاب بمكة من كنز تحت العرش ⁽⁴⁶²⁾

10- النور: 

قرآن كريم از كتب آسمانى با تعبير نور ياد مى كند: انا اءنزلنا التوراة فيها هدى و نور ⁽⁴⁶³⁾ ( و اتيناه الانجيل فيه هدى و نور ) ⁽⁴⁶⁴⁾ فامنوا بالله و رسوله و النور الذى اءنزلنا ⁽⁴⁶⁵⁾ و هدف آنها را نورانى كردن انسانها مى داند: كتاب اءنزلناه اليك لتخرج الناس من الظلمات الى النور… ⁽⁴⁶⁶⁾ بنابراين، سوره اى كه عصاره كتاب نور است، خود نيز نورى باهر و نورانى كننده انسانهاست.

11- تعليم المسالة، السؤ ال:

گرچه طلب و مسئلت عبد سالك از خداى سبحان به صورت صريح، تنها در آيه كريمه (اهدنا الصراط المستقيم ) آمده است، اما همان گونه كه در تفسير همين سوره بيان خواهد شد، تحميد و تمجيد عبد در آغاز سوره نيز تحميدى بى طلب و تمجيدى بى طمع نيست، بلكه ستايش سابق زمينه خواهش لاحق است و گويا همه آيات اين سوره مباركه، در پى آموزش ادب مسئلت از خداى سبحان و طلب از ساحت آن بى نياز مطلق است.

12- الحمد الاءولى، الحمد القصرى: 

نام گرفتن سوره به اين دو نام به اين جهت است كه در ميان سور حامدات ⁽⁴⁶⁷⁾، اولين و كوتاهترين سوره، حمد است.

13- الحمد، الدعاء، الشكر: 

تسميه سوره حمد بدين نامها، به دليل اشتمال سوره بر حمد و دعا و شكر است.

مكان نزول  

مكى يا مدنى بودن سوره مباركه حمد، مورد اختلاف است ؛ بيشتر مفسران بر آنند كه در مكه نازل شده است. ⁽⁴⁶⁸⁾ برخى نيز آن را مدنى مى دانند ⁽⁴⁶⁹⁾ و بعضى نيز قائلند كه خداى سبحان براى تشريف اين سوره و تاءكيد بر اهميت آن، دوبار ( يك بار در مكه و بار ديگر در مدينه ) آن را فرو فرستاده است. ⁽⁴⁷⁰⁾

اختلاف درباره مكى يا مدنى بودن سوره حمد ثمره تفسيرى ندارد؛ زيرا مشتمل بر آيه اى نيست كه معنايش به اختلاف نزول، مختلف و متفاوت شود، ليكن براى مكى بودن آن، دلايل چندى بيان داشته اند:

1 خداى سبحان در سوره مباركه حجر به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايد: و لقد اتيناك سبعا من المثانى و القران العظيم ⁽⁴⁷¹⁾. با توجه به اين كه سوره مباركه حجر از سوره هاى مكى است و مراد از (سبعا من المثانى ) در آن، به شهادت روايات معصومين (عليهم السلام ) سوره حمد است ⁽⁴⁷²⁾ و از طرفى اعطاى السبع المثانى به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم با لفظ ماضى (اتيناك ) بيان شده است، پس ‍ سوره حمد نيز مكى است و قبل از سوره حجر نازل شده است.

2 در روايات فريقين آمده است كه قوام نماز به سوره مباركه فاتحة الكتاب است: لا صلاة الا بفاتحة الكتاب ⁽⁴⁷³⁾ و نماز، پيش از هجرت در مكه تشريع شده است. استاد علامه طباطبايى (قدس سره ) مى فرمايد:

گرچه نماز با هيئت و ويژگيهاى كنونى آن در شب معراج.تشريع شد، اما از آيات فراوانى در سوره هاى مكى از جمله آيه كريمه ارايت الذى ينهىَ عبدا اذا صلى ⁽⁴⁷⁴⁾ بر مى آيد كه در اوايل بعثت نيز اصل نماز، دست كم به صورت سجده و تلاوت بخشى از قرآن، تشريع شده بود. ⁽⁴⁷⁵⁾

3 در برخى از تفاسير اهل سنت براى اثبات مكى بودن سوره مباركه حمد به رواياتى از حضرت اميرالمؤ منين (عليه السلام )، استناد شده است ؛ مانند: نزلت فاتحة الكتاب بمكة من كنز تحت العرش ⁽⁴⁷⁶⁾ در جوامع روايى شيعى نيز حديثى به اين صورت از آن حضرت (عليه السلام ) نقل شده است: فاءول ما نزل عليه بمكة فاتحة الكتاب… ⁽⁴⁷⁷⁾. همچنين حضرت امام صادق (عليه السلام ) مى فرمايد: فاءول ما نزل على رسول الله بمكة بعد اءن نبى ء الحمد⁽⁴⁷⁸⁾

ترتيب نزول  

در بحث پيش برخى اقوال و قراين درباره اين كه سوره مباركه حمد اولين سوره نازله بر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم است مطرح شد. برخى از پژوهشگران علوم قرآنى نيز بر اساس روايت جابر بن زيد و مانند آن و برخى نصوص تاريخى، آن را پنجمين سوره نازله دانسته اند كه پس از سوره هاى علق، قلم، مزمل و مدثر و پيش از سوره مسد نازل شده است. ⁽⁴⁷⁹⁾

تعداد آيات  

سوره مباركه حمد، به اتفاق مسلمانان ⁽⁴⁸⁰⁾، هفت آيه دارد و بر اساس ‍ روايات اهل بيت عصمت و طهارت (عليهم السلام ) آيه كريمه (بسم الله الرحمن الرحيم ) اولين آيه آن است: قيل لاءميرالمؤ منين (عليه السلام ): يا اءميرالمؤ منين اءخبرنا عن (بسم الله الرحمن الرحيم ) اءهى من فاتحة الكتاب ؟ فقال: نعم كان رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم يقراءها و يعدها آية منها…. ⁽⁴⁸¹⁾

بنابراين، قرائت (بسم الله…) در ابتداى سوره حمد تنها براى تبرك جستن به آن نيست، بلكه جزئى از سوره است و از اين رو در صورت وجوب تلاوت سوره حمد، در نماز يا غير آن، اگر بدون بسم الله تلاوت شود، امر خداوند متعال امتثال نشده است.

گوياترين شاهد بر تعداد آيات سوره حمد، آيه كريمه و لقد اتيناك سبعا من المثانى و القران العظيم ⁽⁴⁸²⁾ است كه به شهادت روايات معصومين ( عليهم السلام ) مراد از آن فاتحة الكتاب است. ⁽⁴⁸³⁾ روايات فريقين نيز بى هيچ گونه اختلافى، همين عدد را تاءييد مى كند. ⁽⁴⁸⁴⁾ تنها اختلافى كه در آيات اين سوره است درباره تقطيع و مرزبندى آيات آن است، نه اصل عدد هفت ؛ زيرا كسانى كه (بسم الله الرحمن الرحيم ) را اولين آيه سوره حمد دانسته اند از (صراط الذين…) تا آخر سوره را يك آيه و ديگران كه بسم الله را آيه اى از اين سوره نمى دانند (غيرالمغضوب…) را آيه اى مستقل به شمار آورده اند.

غرر آيات  

در برخى روايات از (بسم الله…) به عنوان برترين آيه قرآن ياد شده است: و اءى آية اءعظم فى كتاب الله ؟ فقال: (بسم الله الرحمن الرحيم ) ⁽⁴⁸⁵⁾ همچنين محمد بن مسلم از امام صادق (عليه السلام ) نقل مى كند كه (بسم الله…) بهترين آيه سوره حمد است: ساءلت اءبا عبدالله (عليه السلام ) عن السبع المثانى… هى الفاتحة ؟ قال: نعم. قلت: (بسم الله الرحمن الرحيم ) من السبع المثانى ؟ قال: نعم هى اءفضلهن ⁽⁴⁸⁶⁾

اگر چه (بسم الله…) از غرر آيات محسوب مى شود، ليكن چون اختصاصى به سوره حمد ندارد، نمى توان آن را تنها در اين سوره از غرر محسوب داشت.چنين به نظر مى رسد كه از جهت حكمت نظرى، مضمون خبرى آيه مباركه (الحمد لله رب العالمين ) و از جهت حكمت عملى، مضمون خبرى آيه كريمه (اياك نعبد و اياك نستعين ) از غرر آيات سوره حمد محسوب مى شود.

خطوط كلى معارف سوره  

همان گونه كه در آغاز پيشگفتار بيان شد، سوره مباركه حمد مشتمل بر عصاره معارف قرآن كريم است و از اين رو اءم الكتاب و اءم القرآن نام گرفته است. معارف اين سوره از ديدگاههاى مختلف تقسيمهايى چند مى پذيرد كه به برخى از آنها اشاره مى شود:

1- معارف قرآن كريم داراى سه بخش اصيل و محورى است ؛ بخشى مربوط به مبداء و توحيد ذاتى، صفاتى، افعالى و عبادى اوست ؛ بخش ديگر مربوط به معاد، و سومين بخش كه تاءمين كننده نياز بشر بين مبداء و معاد است، ناظر به هدايت و ضلالت، يعنى مبين وحى، رسالت و دين است. سوره حمد نيز، چنانكه گذشت، مشتمل بر عصاره بخشهاى ياد شده است.

2- محورهاى اصلى معارف سوره حمد در برخى روايات تحميد ، اخلاص و دعا معرفى شده است كه به ترتيب اشاره به سه بخش ‍ اين سوره دارد: السورة التى اولها تحميد و اوسطها اخلاص و آخرها دعاء: سورة الحمد ⁽⁴⁸⁷⁾

3- مرحوم شيخ بهائى ( رحمة الله ) مراتب چهارگانه حمد را بدين شرح از اين سوره استفاده كرده است:

الف: حمد محبانه و عاشقانه كه حمد ذات و ناظر به شايستگى ذات حق براى تحميد است. براى چنين حمدى تعبير (الحمدالله ) كافى است.

ب: حمد شاكرانه ؛ در اين مرتبه، حامد خداى سبحان را در برابر ربوبيت مطلق و احسانش حمد و شكر مى كند و تعبير (رب العالمين ) ناظر به آن است.

ج: حمد تاجرانه كه تحميدى از سر رجاء، طمع و شوق ثواب است و (الرحمن الرحيم ) بدان اشارت دارد.

د: حمد بردگانه كه حمد خدا بر اثر خوف از عذاب اوست و با آيه كريمه (مالك يوم الدين ) ادا مى شود. ⁽⁴⁸⁸⁾

اين لطيفه مستفاد از برخى احاديث است كه مراتب حمد را بازگو مى كند؛ مانند العبادة ثلاثة: قوم عبدوالله عزوجل خوفا، فتلك عبادة العبيد و قوم عبدوا الله تبارك و تعالى طلبا للثواب، فتلك عبادة الاجراء و قوم عبدوا الله حبا له، فتلك عبادة الاءحرار و هى افضل العبادة ⁽⁴⁸⁹⁾ ان قوما عبدوا الله رغبة، فتلك عبادة التجار و ان قوما عبدوا الله رهبة، فتلك عبادة العبيد و ان قوما عبدوا الله شكرا، فتلك عبادة الاءحرار ⁽⁴⁹⁰⁾

4- بر اساس حديثى قدسى، سوره مباركه حمد، كه در مقام تعليم ادب تحميد و شيوه اظهار بندگى است، بين خداى سبحان و عبد سالك تقسيم شده است ؛ بخش اول آن كه پنج آيه دارد و مشتمل بر حمد و ثناى الهى و خشوع و خضوع در برابر اوست، از آن خداست و بخش پايانى سوره كه دو آيه دارد و مشتمل بر دعاو طلب است، سهم عبد سالك است: قسمت فاتحة الكتاب بينى و بين عبدى فنصفهالى و نصفها لعبدى… ⁽⁴⁹¹⁾

5- عصاره سوره حمد، سپاسگزارى نسبت به نعمتهاى دريافت شده در زمان گذشته و مددجويى و كمك خواهى نسبت به رحمتهاى آينده در زمان حال و آتى است ؛ چنانكه حضرت اميرالمؤ منين (عليه السلام ) در برخى خطابه هاى خويش حمد و استعانت را قرين كرده، مى فرمايد: نحمده على ما كان و نستعينه من اءمرنا على ما يكون و نساءله المعافاة فى الاءديان كما نساله المعافاة فى الاءبدان ⁽⁴⁹²⁾ همچنين مى فرمايد: اءحمده استتماما لنعمته… و اءستعينه فاقة الى كفايته ⁽⁴⁹³⁾، نحمده على آلائه كما نحمده على بلائه و نستعينه على هذه النفوس البطاء عما اءمرت به السراع الى ما نهيت عنه ⁽⁴⁹⁴⁾

6- مرحوم صدرالمتاءلهين مى گويد:

سوره مباركه حمد با مقدمه اى كه در نماز بدان افزوده مى شود بر روى هم هشت بخش را تشكيل مى دهد كه با درهاى هشتگانه بهشت مرتبط است و نمازگزارى كه سوره حمد را با آداب ويژه آن در نماز قرائت كند، از همه درهاى هشتگانه بهشت بدان راه يافته است. درهاى مزبور عبارت است از:

يكم: در معرفت كه نمازگزار با گفتن وجهت وجهى للذى فطر السموات و الاءرض ⁽⁴⁹⁵⁾ از آن وارد بهشت مى شود.

دوم: در ذكر با تلاوت آيه (بسم الله الرحمن الرحيم ).

سوم: در شكر با آيه كريمه (الحمد لله رب العالمين ).

چهارم: در رجاء با قرائت آيه (الرحمن الرحيم ).

پنجم: در خوف با ذكر آيه (مالك يوم الدين )

ششم: در اخلاص با گفتن (اياك نعبد و اياك نستعين )

هفتم: در دعا و تضرع با تلاوت آيه (اهدنا الصراط المستقيم ).

هشتم: در اقتدا به ارواح پاك ) با قرائت آيه (صراط الذين اءنعمت عليهم… ) ⁽⁴⁹⁶⁾

تذكر: با بررسى خطوط كلى معارف سوره حمد و مباحث محورى آن، روشن شد كه هدف اين سوره تعليم و آموزش ادب تحميد و شيوه اظهار بندگى در برابر خداى سبحان است. تعليم شيوه استعانت و طلب هدايت از خداوند و آشنايى به كيفيت پيمون راه نيز هدف ديگر اين سوره است.

انسجام سوره  

مرحوم امين الاسلام طبرسى درباره نظم و انسجام سوره حمد مى گويد:

انسان با مشاهده نعمتهاى الهى، كه نقص و نياز آدمى خود شاهد گويايى بر آن است، با نام منعم سخن را گشوده، مى گويد: (بسم الله الرحمن الرحيم ) و پس از اعتراف به وجود منعم يگانه، به حمد و شكر او مى پردازد: (الحمد لله ) و چون همگانى بودن انعام الهى را مى فهمد مى گويد: (رب العالمين ) و چون دريافت كه خداى سبحان علاوه بر پروراندن همه موجودات، روزى آنها را نيز بر عهده مى گيرد، به رحمت مطلق حق اعتراف مى كند: (الرحمن ) و هنگامى كه عصيان تبهكاران و امهال و غفران الهى را مشاهده كرد، به ذكر رحمت مخصوص او زبان مى گشايد: (الرحيم ) و چون تجاوز انسانها به حريم يكديگر را مى نگرد، به روز حساب كه زمام آن تنها به دست خداست اعتراف مى كند: (مالك يوم الدين ) و پس از پيمودن اين مراتب و مراحل معرفتى و مشاهده اسماى حسناى خداى سبحان، تنها او را شايسته عبادت يافته، خود را در محضر او مى يابد و آنگاه از خبر به خطاب گراييده، مى گويد: (اياك نعبد ) و چون پيمودن راه عبادت را بدون كمك خداى سبحان ناممكن مى يابد، اظهار مى دارد: ( و اياك نستعين ) و چون مى بيند راهها فراوان و پويندگان آنها گوناگونند، بهترين راه را از خداى سبحان مسئلت مى كند: (اهدنا الصراط المستقيم ) و سرانجام، چون پيمودن صراط مستقيم را به تنهايى دشوار مى يابد و نياز به همسفرانى راه بلد را احساس ‍ مى كند. مى گويد: (صراط الذين اءنعمت عليهم ) و براى آن كه در اين راه، بيگانه با او رفاقت نكند مى گويد: (غيرالمغضوب عليهم و لا الضالين ) و اين گونه بين تولى اولياى الهى و تبرى از دشمنان او جمع مى كند. ⁽⁴⁹⁷⁾

ثواب تلاوت  

در برخى از روايات اهل بيت (عليهم السلام ) با تاءكيدى ويژه، به تلاوت سوره حمد ترغيب شده است. سر تاءكيد فراوان روايات بر تلاوت اين سوره، از مباحثى كه تاكنون درباره اهميت و اسرار نامگذارى آن بيان شد روشن مى شود. برخى از اين روايات به قرار زير است:

1 پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم پس از تبيين فضايل اين سوره و اجر فراوان تلاوت و استماع آن مى فرمايد: فليستكثر احدكم من هذا الخير المعرض لكم ؛ فانه غنيمة. لا يذهبن اءوانه فيبقى فى قلوبكم الحسرة ⁽⁴⁹⁸⁾

2 نيز آن حضرت مى فرمايد: كسى كه سوره فاتحة الكتاب را تلاوت كند، خداى سبحان ثواب تلاوت هه آيات نازله از آسمان را بدو خواهد داد: من قراء فاتحة الكتاب اءعطاه الله بعد كل آية نزل من السماء ثواب تلاوتها ⁽⁴⁹⁹⁾

3 در برخى احاديث ثواب تلاوت سوره حمد معادل ثواب تلاوت دو سوم قرآن و انفاق به همه مؤ منان ذكر شده است ؛ مانند اءيما مسلم قراء فاتحة الكتاب اءعطى من الاءجر كاءنما قراء ثلثى القرآن و اءعطى من الاجر كانما تصدق على كل مؤمن و مؤمنة ⁽⁵⁰⁰⁾