تفسير تسنيم (اجمالي)| جلد دوازدهم، سوره بقره، آيه 276

خانه / قرآن و عترت / قرآن / تفاسیر متنی / تفسير تسنيم (اجمالي)| جلد دوازدهم، سوره بقره، آيه 276

خلاف پندار رباخواران، سنّت قطعي خداوند، نابودي تدريجي آثار فردي و اجتماعي ربا و افزايش آثار مفيد صدقات در دنيا و آخرت است.
رباخواري پيامدهاي فراوان ديگري دارد؛ رباخوار در رديف افراد «كَفّار» و «اَثيم» قرار دارد كه از محبّت خداوند محروم‏اند و همين محروميّت، سبب نابودي عمل رباخوار و شخص او مي‏ شود.

يَمحَقُ اللهُ الرِّبوا ويُربِي الصَّدَقتِ واللهُ لايُحِبُّ كُلَّ كَفّارٍ اَثيم (276)
گزيده تفسير
خلاف پندار رباخواران، سنّت قطعي خداوند، نابودي تدريجي آثار فردي و اجتماعي ربا و افزايش آثار مفيد صدقات در دنيا و آخرت است.
رباخواري پيامدهاي فراوان ديگري دارد؛ رباخوار در رديف افراد «كَفّار» و «اَثيم» قرار دارد كه از محبّت خداوند محروم‏اند و همين محروميّت، سبب نابودي عمل رباخوار و شخص او مي‏ شود.

تفسير

مفردات
يَمْحَقُ: «مَحْق» نقصان تدريجي يا دفعي است كه به محو شدن بينجامد. محق در مقابل «ربا» است كه به معناي بالا آمدن همراه فزوني است، به همين جهت در آيه ﴿يَمحَق﴾ در مقابل ﴿يُربِي﴾ آمده است.
يكي از مصاديق مَحْق، كاهش شكل ماه تا ناپديد شدن است كه در شبهاي پاياني ماه رخ مي‏دهد 1.
^ 1 – ـ التحقيق، ج11، ص40 ـ 39، «م ح ق».
549

كَفّار: كفّار مانند كَفور صيغه مبالغه كافر است، با اين تفاوت كه مبالغه در كَفّار از «كفور» بيشتر است. «كفر» در لغت به معناي ستر است و بدين مناسبت در مصاديق گوناگوني به كار مي‏رود.
مراد از كفر در كَفّار، هم مي‏تواند انكار دين و كفر به اصول دين باشد: ﴿اَلقيا في جَهَنَّمَ كُلَّ كَفّارٍ عَنيد) 1 و هم ناسپاسي نعمتها: ﴿واِن تَعُدّوا نِعمَتَ اللهِ لاتُحصوها اِنَّ الاِنسنَ لَظَلومٌ كَفّار) 2 مي‏توان جامع انتزاعي همه اين موارد را بسيار ناسپاس دانست.
أثيم: «اثم»، كارهايي است كه انسان را از ثواب باز مي‏دارد. وجود اثم در شراب و قمار: ﴿يَسَلونَكَ عَنِ الخَمرِ والمَيسِرِ قُل فيهِما اِثمٌ كَبيرٌ ومَنفِعُ لِلنّاس) 3 بدين معناست كه خوردن آنها موجب كندي در كارهاي خير است. آثم، كسي است كه بار اثم و گناه دارد 4. أثيم، صيغه مبالغه «آثم» است 5.

تناسب آيات
آيه پيشين، واقعيت حال رباخواران را كه كژانديشانه بيع را مانند ربا مي‏دانند بيان كرده و با موعظه دلسوزانه، حرمت ربا را به آنان گوشزد كرد، اكنون در اين آيه انگيزه و نقشه افزون‏طلبي و تكاثر رباگيران را نقش بر آب كرده و همگان را به تصدق كه راه واقعي فزوني و كوثر است، رهنمون مي‏سازد.
٭ ٭ ٭
^ 1 – ـ سوره ق، آيه 24.
^ 2 – ـ سوره ابراهيم، آيه 34؛ ر.ك: مفردات، ص716، «ك ف ر».
^ 3 – ـ سوره بقره، آيه 219.
^ 4 – ـ مفردات، ص64 ـ 63، «ا ث م».
^ 5 – ـ المصباح، ج2 ـ 1، ص4، «ا ث م».
550

سنّت الهي درباره ربا و صدقه
از سنّت هاي مستمر و تغيير ناپذير خداوند است كه افزايش كاذبِ ربا را به تدريج، از كاستي به نيستي بكشاند و كاهش ظاهري صدقه و انفاق را به تدريج افزايش واقعي بخشد. اين سنّت، از كاربرد فعل مضارع ﴿يَمحَق﴾ و ﴿يُربِي﴾ به دست مي‏آيد كه نشانِ استمرار است و چون جهان، جاي صدق و حق است و اين دو بايد ظهور كنند، تنزّل صادقِ ربا، ترقّي كاذب آن را نابود مي‏كند و ارتقاي صادقِ صدقات، كاستي كاذبِ صدقه را محو مي‏سازد.
اطلاق ﴿يَمحَقُ اللهُ الرِّبوا ويُربِي الصَّدَقت﴾ دو مطلب را مي‏فهماند:
1. زوال و ظلمت ربا و زيادت و بركت و نورانيت صدقه در امور فردي و اجتماعي: ربا كاري فردي با ربا كاري جمعي در بعضي مسائل مانند تقبيح و تحسين، انزوا و اشتهار و… تفاوت دارد؛ ليكن حكم عام آن، يعني سقوط و محاق، گريبانگير ربا كاري فردي و اجتماعي است. آثار رباي جمعي نسبتاً ديرتر بروز مي‏كند؛ ولي خطرهاي آن گسترده و ويرانگر جامعه است.
2. نابودي تدريجي و تاريكي عمل ربوي در دنيا و آخرت: بركت و نورانيت صدقه در دنيا و آخرت ظهور و بروز دارد؛ ليكن سرّ اشاره ظواهر قرآني به محاق و نابودي دنيايي ربا، بيان ناكامي رباخواران از رسيدن به غرض خود، يعني سود دنيوي است، و راز اينكه در آيه بعد، فقط به اجر اخروي متصدّقان اشاره شده است، آن است كه قصد آنان كسب كمال و مقام ابدي اخروي است: ﴿اِنَّ الَّذينَ ءامَنوا وعَمِلوا الصّلِحتِ واَقاموا الصَّلوةَ وءاتَوُا الزكوةَ لَهُم اَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم ولاخَوفٌ عَلَيهِم ولاهُم يَحزَنون) 1 همچنين ميان قصد
^ 1 – ـ سوره بقره، آيه 277.
551

رباخواران و عقوبتشان يا نيّت صدقه‏دهندگان و اجرشان تناسب لطيفي هست.
تذكّر: 1. مقصود از ربا در ﴿يَمحَقُ اللهُ الرِّبوا﴾ معناي اصطلاحي آن است كه در فقه و حقوق مطرح است و مقصود از ربا در ﴿يُرْبي﴾ معناي لغوي آن است كه برجستگي و افزايش و رويش را نشان مي‏دهد، ازاين‏رو درباره‏معناي اصطلاحي، «محاق» به كار رفته است.
2. برخي مَحْق افزايش مال را مكابره با مشاهده پنداشته‏اند 1 ؛ غافل از آنكه تعبير به ﴿يَمحَق﴾ كه مضارع و مفيد تدريج است نشان آن است كه رويش كاذب حُباب‏گونه مال ربوي، ريزش صادق مغزكوب شده را در پي دارد: ﴿فَيَدمَغُهُ فَاِذا هُوَ زاهِق) 2
3. مفرد آمدن ﴿الرِّبوا﴾ و جمع بودن ﴿الصَّدَقت﴾ به لحاظ تطابق لفظ و معناست؛ يعني قلّت واقعي ربا با لفظ مفرد و كثرت واقعي صدقه با جمعِ آراسته به «ال» هماهنگ است. الف و لام در ﴿الرِّبوا﴾ براي جنس، و الف و لام در ﴿الصَّدَقت﴾ براي استغراق افراد است.

زوال حتمي ربا
زوال و محاق ربا، مصداقي از يك اصل كلي است و آن اينكه خداي سبحان هر باطلي را نيست مي‏كند و حق را پايدار مي‏سازد: ﴿وقُل جاءَ الحَقُّ وزَهَقَ البطِلُ اِنَّ البطِلَ كانَ زَهوقا) 3 و اين حقيقت را در قالب مثال هم بيان كرده
^ 1 – ـ تفسير المنار، ج3، ص100.
^ 2 – ـ سوره انبياء، آيه 18.
^ 3 – ـ سوره اسراء، آيه 81.

552

است: ﴿اَنزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَت اَودِيَةٌ بِقَدَرِها فَاحتَمَلَ السَّيلُ زَبَدًا رابِيًا ومِمّا يوقِدونَ عَلَيهِ فِي النّارِ ابتِغاءَ حِليَةٍ اَو مَتعٍ زَبَدٌ مِثلُهُ كَذلِكَ يَضرِبُ اللهُ الحَقَّ والبطِلَ فَاَمَّا الزَّبَدُ فَيَذهَبُ جُفاءً واَمّا ما يَنفَعُ النّاسَ فَيَمكُثُ فِي الاَرضِ كَذلِكَ يَضرِبُ اللهُ الاَمثال) 1
برپايه آيه اخير، مال ربوي مانند كف ظاهري، چشم پر كن و حجيم، ولي درون تهي و زيانبار و نابود شدني است؛ ليكن صدقه مانند آب زلال به حال مردم سودمند است و همين نفع عمومي صدقه سبب افزايش حقيقي و پايداري آن مي‏گردد: ﴿واَمّا ما يَنفَعُ النّاسَ فَيَمكُثُ فِي الاَرض﴾.
گفتني است كه نابودسازي تدريجي ربا: ﴿يَمحَقُ اللهُ الرِّبوا﴾،قضيّه حقيقي كلّي دائمي است و در مقابل اراده الهي و بدون اذن او هيچ چيزي حقّ مانعيت و وساطت ندارد: ﴿مَن ذَا الَّذي يَشفَعُ عِندَهُ اِلاّبِاِذنِه) 2 پس اگر در مواردي هنوز مال ربوي رباخوار نابود نشده و در حال افزايش است، نقضي بر اصل كلي مِحاق ربا نيست، زيرا مال ربوي بقا ندارد، هر چند با ارث به ديگران منتقل شود، چون ورثه، مالك اموال ربوي ديگران نخواهند شد، پس اشكال، ريشه در توقعِ تعجيلِ محاق دارد نه اصل آن.
سرّ تأخير زوال مال ربوي را بايد در مصلحت كلي يا انجام خيرات آن شخص جست‏وجو كرد، زيرا دنيا دار تزاحم است و تأخير عقوبت مي‏تواند بر اثر مزاحمت پاداش كاري خير باشد، وگرنه به حتم و بدون استثنا، مال ربوي نابود شدني است: ﴿يَمحَقُ اللهُ الرِّبوا﴾.
^ 1 – ـ سوره رعد، آيه 17.
^ 2 – ـ سوره بقره، آيه 255.
553

نكته: صدقه سبب گسترش رحمت، محبّت، حسن تفاهم، تأليف قلوب، فراگير شدن امنيت مال و فراهم‏آور اتّحاد، مساعدت و معاونت و بازدارنده قلوب از غضب، اختلاس، افساد و سرقت است. همين ويژگيهاي صدقه مانع فساد و فناي مال و باعث افزايش بهره‏دهي و بهره‏وري از اموال مي‏شود و ثمرات اموال را چند برابر مي‏سازد.
از ويژگيهاي ربا نيز نابودي تدريجي مال است: ربا قساوت قلب و خسارت را در جامعه نشر مي‏دهد و بغض و كينه و سوء ظن پديد مي‏آورد و امنيت را سلب مي‏كند و بعضي را بر انتقام قولي و فعلي، مباشرتي يا تسبيبي، تحريك و تهييج مي‏كند و به اختلاف دامن مي‏زند و بدين‏سان راه فساد و زوال مال را هموار مي‏سازد. در چنين شرايطي كه از پيامدهاي تلخ رباست، كمتر مالي از اين آفات و بلايا ايمن مي‏ماند.
آثار و ويژگيهاي متفاوت و متقابل صدقه و ربا از جهت تماس با زندگي روزمره نيازمندان است. فقر، احساسات باطني فقيران را مي‏شوراند و آنان را براي دفاع از حقوق از دست رفته اجتماعي خود آماده مي‏سازد، پس اگر با صدقه و قول معروف و مال بدون عوض با آنان برخورد شود، احساسات آنان فرو مي‏نشيند و احساسات ضد اجتماعي آنان با احسان و حسن نيت برخورد تعديلي مي‏شود كه اثر زيباي روحي در فقيران مي‏گذارد و اگر در زمان فقر با روحيه رباخواري، افزون‏طلبي و بي‏مهري با آنان رفتار شود، آنان براي گرفتن انتقام به هر كاري دست مي‏زنند.

راز وصف رباخوار به «كفّار» و «اَثيم»
رباخواري سبب پيدايش معاصي فراوان و بطلان بسياري از عبادات فردي و اجتماعي و فقهي و اخلاقي است، چنان‏كه رباخوار، روزه خود را با مالِ
554

ديگران افطار مي‏كند و نماز او با لباس حرام همراه است و تجارت وي آميخته با حرام است و خانه او از مال مردم ساخته شده است، پس ربا سبب آلودگي هميشگي به معصيت مي‏شود.
از سوي ديگر، بر اساس وظيفه اجتماعي و ديني، رباخوار بايد با مؤمنان برادر باشد: ﴿اِنَّمَا المُؤمِنونَ اِخوَة… ) 1 ليكن رباخواري به جاي ايجاد پيوند برادري، قهرآفرين است. همچنين بايد براي افزايش كمي و كيفي برّ و تقوا همكاري كند: ﴿وتَعاونوا عَلَي البِرِّ والتَّقوي ولاتَعاونوا عَلَي الاِثمِ والعُدون) 2 ولي وي بر اثم و عدوان كمك مي‏كند.
نتيجه آنكه در پي ربا معاصي فراواني پديد مي‏آيد و همين آلودگي گسترده سبب صحت كاربرد واژه‏هاي «كفّار» و «أثيم» درباره رباخوار است كه از مبالغه در كفر و گناه رباخوار حكايت مي‏كند: ﴿واللهُ لايُحِبُّ كُلَّ كَفّارٍ اَثيم﴾ و به همين جهت است كه در پايان آيه گذشته، رباخوار به خلود در آتش تهديد شده است.
در مقابل ربا، صدقه فضايل فراواني مانند افزايش ايمان و عمل صالح و برپا داشتن نماز دارد: ﴿اِنَّ الَّذينَ ءامَنوا وعَمِلوا الصّلِحتِ واَقاموا الصَّلوةَ وءاتَوُا الزَّكوةَ لَهُم اَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم ولاخَوفٌ عَلَيهِم ولاهُم يَحزَنون) 3
خداوند هرگز «كفّار» و «اثيم» را دوست ندارد، از اين‏رو ربا و همچنين شخص كافر را نيست مي‏سازد: ﴿ويَمحَقَ الكفِرين) 4 اين مطلب برگرفته از
^ 1 – ـ سوره حجرات، آيه 10.
^ 2 – ـ سوره مائده، آيه 2.
^ 3 – ـ سوره بقره، آيه 277.
^ 4 – ـ سوره آل عمران، آيه 141.
555

ذيل آيه است كه ضامن مضمون و محتواي آيه و بيان علّت آن است: ﴿واللهُ لايُحِبُّ كُلَّ كَفّارٍ اَثيم﴾. رباخوار محبوب خدا نيست، بلكه مغضوب اوست، چون كفّار اثيم است. در مقابل، صدقه دهنده، محبوب خداست و پاداش دنيوي و اخروي او بي‏شمار است.

اشارات و لطايف

اثر اجتماعي ربا
هر فردي از افراد اجتماع، دو حيثيت فردي و اجتماعي دارد. اگر وجودي براي جامعه ثابت شود، مراد همان ارتباط و گرد هم‏آمدن حيثيت اجتماعي روح افراد است كه با يكديگر جامعه را تشكيل مي‏دهند.
همان‏گونه كه افراد جامعه اجل (عمر محدود) دارند كه تقديم و تأخيري در آن نيست: ﴿ولَن يُؤَخِّرَ اللهُ نَفسًا اِذا جاءَ اَجَلُها… ) 1 جامعه هم اجل دارد: ﴿ما تَسبِقُ مِن اُمَّةٍ اَجَلَها وما يَستَءخِرون) 2 بنابراين عمر جامعه در مقابل عمر فرد است و حيات و ممات فردي در مقابل حيات و زوال جامعه.
رباي فردي و اجتماعي در اصلِ زوال و محاق يكسان، ليكن در آثار ديگر متفاوت‏اند؛ براي نمونه، بسياري از بيماريها كيفري است كه دامنگير شخص رباخوار مي‏شود و او را زمينگير و مطرود جامعه مي‏سازد و مردم كينه او را به دل مي‏گيرند و مي‏كوشند با رفتارهاي منفي او را منزوي سازند.
در رباي بانكها يا شركتهاي دولتي و مردمي، آثار فردي ربا، مانند انزوا، كينه، سرزنش يا لعن نيست، از اين‏رو آنها بيشتر به گرفتن ربا تشويق
^ 1 – ـ سوره منافقون، آيه 11.
^ 2 – ـ سوره مؤمنون، آيه 43.
556

مي‏شوند؛ ولي ديري نمي‏پايد كه جامعه به دو طبقه مرفه و محروم تقسيم مي‏گردد و به تدريج طبقه محرومان در برابر سرمايه‏داران مي‏شورند و زمان زوال جامعه فرا مي‏رسد و عمر جامعه كوتاه مي‏شود.
تذكّر: عمر امّتها با قرنها و عمر انسانها با سالها تناسب دارد. برخي از آيات قرآن كريم، هلاك امتها و قرون متمادي را بدون اختصاص به جريان ربا يادآور شده‏اند، مانند: ﴿اَفَلَم يَهدِ لَهُم كَم اَهلَكنا قَبلَهُم مِنَ القُرونِ يَمشونَ في مَسكِنِهِم اِنَّ في ذلِكَ لاءيتٍ لاُولِي النُّهي) 1

بحث روايي

1. ربا نابود كننده دين
سأل رجلٌ الصادق(عليه‌السلام) عن قول الله (عزّ وجلّ):«يَمحَقُ اللهُ الرِّبوا ويُربِي الصَّدَقت» و قد أري من يأكل الربا يربو ماله؟ فقال: «فأي محق اَمْحَقُ من درهم ربا يمحق الدين؛ فإن تاب منه، ذهب ماله و افتقر» 2
اشاره: أ. گاهي در تحليل جواب امامان معصوم(عليهم‌السلام) بيش از حوزه سؤال مطالبي استنباط مي‏شود.
ب. اموال متراكم و برجسته ربوي از دو صورت خارج نيست: يا مورد بهره‏برداري رباخوار مي‏شود كه در اين حال دين او به محاق رفته است، يا وي توبه مي‏كند و اموال را به صاحبان آنها بازمي‏گرداند كه چيزي در دست او نمي‏ماند. خلاصه اينكه رباخوار اگر توبه نكند دينش از دست رفته و اگر توبه كند مالش.
^ 1 – ـ سوره طه، آيه 128.
^ 2 – ـ من لا يحضره الفقيه، ج3، ص279.
557

ج. در صورت بهره‏برداري از آن اموال، دو محاق دامنگير رباخوار مي‏شود: يكي دفعي و ديگر تدريجي؛ امّا محاق دفعي ناظر به دين است و امّا محاق تدريجي ناظر به مال است كه در طي نصوص قبلي و نيز بعدي بيان شده و روشن مي‏شود.

2. افزايش صدقات
روي عن النبي‏ صلي الله عليه و آله و سلم أنّه قال: «إنّ الله تعالي يقبل الصّدقات و لا يقبل منها إلاّ الطّيّب و يربيها لصاحبها كما يربي أحدكم مُهره أو فصيله، حتّي أنّ اللقمة لتصير مثل أُحد» 1
عن علي بن جعفر عن أخيه موسي عن أبي عبدالله(عليه‌السلام) قال: «قال رسول الله‏صلي الله عليه و آله و سلم إنّه ليس شي‏ء إلاّ و قد وُكّل به ملك غير الصدقة. فإنّ الله يأخذ بيده و يربيه كما يربي أحدكم ولده، حتّي يلقاه يوم القيامة و هي مثل أُحد» 2
اشاره: أ. همان‏گونه كه انسان فرزندان يا كرّه اسب يا بچه شتر خود را مي‏پروراند، خداوند نيز صدقه طيب را خود دريافت مي‏كند و آن را مي‏پروراند، تا روز قيامت كه صدقه دهنده با آن روبه‏رو مي‏شود، به بزرگي كوه احد شده است.
ب. برخي اهل معرفت بر آن‏اند كه:
1. وقتي سائل دست خود را براي دريافت صدقه گشود خداوند دست خود را (در مقام فعل) بر بالاي دست سائل قرار مي‏دهد.
^ 1 – ـ مجمع البيان، ج2 ـ 1، ص671؛ تفسير نور الثقلين، ج1، ص293، ح1172.
^ 2 – ـ تفسير العياشي، ج1، ص153.
558

2. با اعطاي صدقه دهنده، قبل از رسيدن مال به دست سائل مستقيماً به دست خداوند مي‏رسد.
3. اين روش براي حفظ كرامت صدقه دهنده است.
4. مثل آن صدقه (نه عين آن) را خداوند مي‏آفريند و در دست صدقه گيرنده واقع مي‏شود تا از آن بهره ببرد.
5. خداوند عين آن صدقه را مي‏گيرد و مي‏پروراند و آن صدقه رشد مي‏كند تا مانند كوه اُحد مي‏شود.
6. اين كار براي غيرت الهي است، چون عطا براي رضاي اوست و توده مردم بخشش بر اساس هوا را بسيار بزرگ و مهم قرار داده و بخشش براي خدا را از نازل‏ترين اموال قرار مي‏دهند. غيرت الهي مايه چنين تأثيري است.
7. دست بخشنده بالاتر از دست گيرنده است، زيرا تعبير حديث 1 اين است كه «تقع»؛ يعني صدقه واقع مي‏شود و وقوع از بالاست.
8. خداوند (در مقام ظهور و فعل) هم در عرش عالي حضور دارد و هم در فرش داني 2.
تبيين اين مطالب، محتاج به تقرير بعضي از مبادي مطوي است؛ نظير تجدّد امثال و خلق آن. گفته‏هاي مزبور في الجمله قابل تأييد است؛ ليكن بالجمله آن مورد نقاش خواهد بود، زيرا نيازي به تكلّف نيست و آنچه در احاديث رجحان صدقه آمده قابل تحليل علمي است.
٭ ٭ ٭
^ 1 – ـ عوالي اللئالي، ج2، ص70.
^ 2 – ـ رحمة من الرحمن، ج1، ص398، با تحرير.
559

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *