آثار و فواید امر به معروف و نهی از منکر

1. معنای معروف و منکر
در احکام دین به تمام واجبات و مستحبات «معروف» و به تمام محرمات و مکروهات «منکر» گفته می‌شود.
امر به معروف و نهی از منکر، واجب کفایی است که اگر افرادی به قدر کفایت به آن اقدام کنند، تکلیف از دیگران ساقط می‌شود و اگر با فراهم بودن شرایط، همه افراد آن را ترک کرده باشند، همه آنها ترک واجب کرده‌اند. (آموزش فقه مطابق با فتاوای مراجع معظم تقلید، ص 224)

2. شرایط امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر دارای شرایطی می‌باشد که برخی از این شرایط واجب هستند. بنابر‌این در صورت وجود شرایط واجب، امر به معروف و نهی از منکر واجب می‌شود و در غیر این صورت تکلیف ساقط است.
2-1. شرط اول
کسی که امر یا نهی می‌کند، بداند آنچه را که دیگری انجام می‌دهد حرام است و آنچه را ترک کرده، واجب است. پس بر کسی که نمی‌داند کاری که دیگری انجام می‌دهد حرام است یا نه، جلوگیری واجب نیست.
2-2. شرط دوم
احتمال بدهد امر یا نهی او تاثیر دارد؛ بنابراین اگر می‌داند تاثیر ندارد، امر و نهی واجب نیست.
2-3. شرط سوم
شخص گناهکار اصرار بر ادامه گناه داشته باشد. پس اگر معلوم شود یا گمان کند یا احتمال صحیح بدهد که گناهکار بنای ترک عمل را دارد و دوباره تکرار نمی‌کند یا موفق به تکرار نمی‌شود، امر و نهی واجب نیست.
2-4. شرط چهارم
امر و نهی، سبب ضرر جانی یا آبرویی یا ضرر مالی قابل توجه، به خودش یا نزدیکان و یاران و همراهانش، یا سایر مؤمنان نشود. (همان، ص 244)

3. فواید امر به معروف و نهی از منکر
بنابر آیات و احادیثی که در مطالب بعدی گفته خواهد شد، معلوم می‌شود که امر به معروف و نهی از منکر از کارهایی است که نزد خداوند متعال از مقام ومرتبه بالایی برخوردار است.
هرکاری که در راه خداوند متعال انجام شود، یقیناً دارای پاداش و اجر و همچنین فواید زیادی است. بنابراین امر به معروف و نهی از منکر نیز دارای فوائد زیادی است که درباره چند مورد آنها مطالب ارائه خواهد شد.
3-1. عدم مرگ ناگهانی
مرگ ناگهانی، مرگی است که به خاطر وجود گناهان گریبان انسان را می‌گیرد.
یکی از ویژگی‌های امر به معروف و نهی از منکر این است که از مرگ ناگهانی و زودرس جلوگیری می‌کند.
امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام) در این باره می‌فرمایند: «اِعْلَمُوا أَنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ لَايُقَرِّبَانِ أَجَلًا» «بدانید که امر به معروف و نهی از منکر مرگ را نزدیک نمی‌کند» (حسین بن سعید کوفی اهوازی، زاهد كيست؟ وظيفه‌اش چيست؟ / ترجمه الزهد ص250)
3-2. عدم تسلط بدخواهان
یکی دیگر از ویژگی‌های عمل کردن به امر به معروف و نهی از منکر این است که دشمنان و بدخواهان نمی‌توانند بر شخصی که امر به معروف و نهی از منکر کرده غالب و چیره شوند ولی اگر امر به معروف و نهی از منکر انجام نشود، خلاف این امر رخ می‌دهد و پیروزی دشمنان و بدخواهان را به دنبال دارد.
امام باقر(علیه السلام) در این باره می‌فرمایند: «هرگاه امر به‏ معروف‏ و نهى‏ از منكر نكنند و پيروى از نيكان خاندان من ننمايند، خدا بدان آنها را بر آنها مسلّط گرداند و نيكان آنها دعا كنند، براى آنها اجابت نشود» (اصول الكافي، ج ‏5، ص375 و محمّد بن مقصود علی مجلسی، لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقيه، ج‏5، ص302)
3-3. عدم قطع شدن رزق
عدم قطع شدن رزق یکی دیگر از ویژگی‌های امر به معروف و نهی از منکر می‌باشد. چنانکه امیر المؤمنین امام علی(علیه السلام) می‌فرمایند: «اعْلَمُوا أَنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ لَايُقَرِّبَانِ أَجَلًا، وَ لَايَقْطَعَانِ رِزْقا» «بدانید که امر به معروف و نهی از منکر مرگ را نزدیک نمی‌کند و رزق را قطع نمی‌گرداند» (زاهد كيست؟ وظيفه‌اش چيست؟ / ترجمه الزهد ص250)
3-4. از نشانه‌های مؤمن است
یکی از ویژگی‌های امر به معروف ونهی از منکر این است که در افراد مؤمن وجود دارد و از نشانه‌های افراد مؤمن و با خدا است. چنانکه در کتاب «اسرار آل محمد عليهم‌السلام‌/ ترجمه كتاب سليم» آمده است که: «امر به‏ معروف‏ و نهى‏ از منكر از نشانه‌های مؤمن است» (سلیم بن قیس هلالی، اسرار آل محمد عليهم‌السلام‌/ ترجمه كتاب سليم، ص542)
3-5. محکم شدن کمر مؤمن و به خاک مالیده شدن بینی فاسق
امر به معروف و نهی از منکر می‌تواند موجب شکست افراد فاسق شود و افراد مومن را در بین سایر افراد سربلند گرداند. این امر یکی از ویژگی‌های بارز امر به معروف ونهی از منکر است.
امیر‌المؤمنین امام علی(علیه السلام) در این باره می‌فرمایند: «هر كس امر به‏ معروف‏ كند كمر مؤمن را محكم مى‏كند، و هر كس نهى از منكر كند بينى فاسق را به خاك مى‏مالد» (همان، 260)
3-6. شریک شدن در ثواب کار امر شده
یکی دیگر از ویژگی‌های چشمگیر و بسیار مهم امر به معروف این است که اگر انسان کسی را به کار نیکی امر کند، با انجام دهنده آن کار در ثواب شریک می‌شود. در همین راستا الخصال/ ترجمه جعفرى؛ ج‏1؛ ص211
سكونى از امام صادق(علیه السلام) و او از پدرانش از على(علیه السلام) نقل مى‏كند كه
پيامبر خدا(ص) فرمود: «هر كس امر به‏ معروف‏ يا نهى از منكر كند و يا به خيرى راهنمايى كند و يا به آن اشاره كند در ثواب آن شريك است و هر كس به چيز بد فرمان دهد يا به آن راهنمايى كند و يا اشاره كند، در گناه آن شريك است» (الخصال/ ترجمه جعفرى، ج‏1، ص211)

4. امر به معروف و نهی از منکر از جهاد و جهاد از ایمان است
جهاد در راه خداوند متعال تنها جنگیدن در جبهه‌ها نیست بلکه موارد مختلفی دارد که حتی ممکن است میان برخی از شعبه‌های جهاد با امر به معروف رابطه چندانی وجود نداشته باشد.
امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) می‌فرمایند: «بدانيد كه ايمان بر چهار پايه بنا شده است: يقين و صبر و عدل و جهاد.
4-1 يقين
یقین یکی از اقسام ایمان بوده و بر چهار شعبه است: بینش هوشمندانه و عمیق، پی بردن به دقایق حکمت، پند گرفتن از عبرت‌ها و اقتدا به روش پیشینیان(صالح)
4-2. صبر
یکی دیگر از اقسام ایمان صبر می‌باشد که بر چهار شعبه است: اشتیاق، ترس، زهد و انتظار
4-3. عدل
قسم سوم از اقسام ایمان عدل می‌باشد که بر چهار شعبه است: فهم دقیق، علم و دانش عمیق، قضاوت صحیح و روشن و حلم و بردباری راسخ.
4-4. جهاد
قسم آخر از اقسام ایمان جهاد بوده و بر چهار شعبه است: امر به‏ معروف‏ و نهى‏ از منكر، و راستگویى در مکان‌های مختلف، و غضب به خاطر خداوند، و بغض و عداوت با فاسقين‏» (نهج‌البلاغه، حکمت 31)

5. امر به معروف و نهی از منکر از افعال ائمه معصوم(علیه السلام) است
امر به معروف و نهی از منکر از موارد فروع دین و از افعال واجب هستند. از آنجایی که ائمه اطهار(علیه السلام) همگی معصوم بودند و شرط عصمت، اجتناب از محرمات و مکروهات و انجام واجبات و مستحبات است، پس تمامی ‌ائمه(علیه السلام) نیز امر به معروف و نهی از منکر که از واجبات دین به شمار می‌آیند، عمل می‌کردند.
سليم مى‏گويد: از امير المؤمنين(علیه السلام) شنيدم كه در روز جمل و روز صفّين مى‏فرمود:
«من نظر كردم و يكى از دو راه را در پيش روى خود ديدم: يا كفر به خداوند و انكار آنچه خداى تعالى نازل كرده است، و يا جهاد در راه خدا و امر به‏ معروف‏ و نهى‏ از منكر. من جهاد در راه خدا و امر به‏ معروف‏ و نهى‏ از منكر را بر كفر به خداوند و انكار آنچه خدا نازل كرده و گرفتارى به زنجيرها در آتش جهنم ترجيح دادم، (البته) آنگاه كه يارانى پيدا كردم. (همان، ص582)

6. مقام امر به معروف و نهی از منکر
حضرت لقمان‌(علیه السلام) به پسرش می‌فرماید: «يا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ اصْبِرْ عَلى‏ ما أَصابَكَ إِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ» «پسرم! نماز را برپا دار، و امر به معروف و نهى از منكر كن، و در برابر مصايبى كه به تو مى‏رسد شكيبا باش كه اين از كارهاى مهمّ است!» (لقمان ـ 17)
با توجه به مضمون این آیه، این مطلب بدست می‌آید که امر به معروف و نهی از منکر از کار‌های مهم بوده و نزد خداوند متعال از امور با ارزش است و از آنجایی که هر کسی توفیق انجام کارهایی که نزد خداوند متعال با ارزش هستند را ندارد، پس هر کسی توفیق انجام امر به معروف و نهی از منکر را نیز ندارد. امام صادق(علیه السلام) می‌فرمایند: «تنها كسى مى‏تواند امر به‏ معروف‏ كند يا نهى از منكر نمايد كه داراى سه صفت باشد: به آنچه امر مى‏كند و از آنچه نهى مى‏نمايد آگاه باشد، عادلانه امر كند و نهى نمايد، با مهربانى امر و نهى كند» (تحف‌العقول‌/ ترجمه حسن‌زاده، ص649)
مقام امر به معروف و نهی از منکر نزد ائمه(علیه السلام) بسیار بالا بوده تا آنجا که امام سجاد(علیه السلام) امر به معروف و نهی از منکر را در کنار انجام کارهای نیک و دوری از کارهای ناپسند و شکر نعمت‌ها و دوری از بدعت‌ها و پاسداشت اسلام و فریادرسی ستمدیدگان قرار داده و می‌فرماید:
«بار خدايا، بر محمد و خاندانش درود بفرست و ما را در اين روز و اين شب و هر روز به انجام دادن كارهاى نيك و دورى از كارهاى ناپسند توفيق ده و به شكر نعمت‌ها و پيروى از سنت‌ها و دورى از بدعت‌ها و امر به‏ معروف‏ و نهى‏ از منكر و پاسداشت اسلام و نكوهش باطل و خوار داشت آن، و نصرت حق و عزيز داشتن آن و راهنمايى گمگشتگان و يارى ناتوانان و فريادرسى ستمديدگان، توفيق ده»
(الصحيفة السجادية/ ترجمه آیتی‌، ص61)

7. امر به معروف و نهی از منکر از دستورات الهی است
خداوند متعال در قرآن کریم صریحاً به انجام و عمل کردن به امر به معروف و نهی از منکر امر فرموده و می‌فرماید: (و هرگاه دو گروه از مؤمنان با هم به نزاع و جنگ پردازند، آنها را آشتى دهيد؛ و اگر يكى از آن دو بر ديگرى تجاوز كند، با گروه متجاوز پيكار كنيد تا به فرمان خدا بازگردد؛ و هر گاه بازگشت (و زمينه صلح فراهم شد)، در ميان آن دو به عدالت صلح برقرار سازيد؛ و عدالت پيشه كنيد كه خداوند عدالت‌پيشگان را دوست مى‏دارد) (حجرات ـ 9)
این آیه که خداوند متعال در آن بر انجام امر به معروف و نهی از منکر امر فرموده است، دلیل روشنی بر واجب بودن امر به معروف و نهی از منکر است.

8. امر به معروف و نهی از منکر از ارکان اساسی اسلام است
همان طور که قبلاً گفته شد ایمان چهار شعبه دارد که یکی از آنها جهاد است و جهاد نیز چهار شعبه دارد و یکی از آنها امر به معروف و نهی از منکر است.
امّا امام پنجم شیعیان امام باقر(علیه السلام) درجه بالاتری برای امر به معروف و نهی از منکر قرار داده است.
سليمان بن‌خالد گويد:
امام باقر(علیه السلام) فرمود: آيا شما را از اساس اسلام، ريشه‏ها، شاخه‏ها، برگ‌ها و ميوه‏هاى آن آگاهتان نمايم؟
عرضه داشتم: بلى، فدايت گردم! فرمود: اساس آن نماز، شاخه‏هاى آن زكات (و خمس)؛ و برگ‌ها و ميوه‏هايش جهاد (امر به‏ معروف‏ و نهى‏ از منكر) است
(زاهد كيست؟ وظيفه‌اش چيست؟‌ / ترجمه الزهد، ص41)

9. نتیجه عدم عمل به امر به معروف و نهی از منکر
در مطالب قبل مقام والا و بزرگ امر به معروف و نهی از منکر در نزد خداوند متعال روشن شد. امّا عدم عمل به این واجب الهی یعنی عدم عمل به انجام کاری که در نزد خداوند متعال بزرگ و با اهمیت است. و چه کاری بد‌تر و ناپسند‌تر از اینکه از انجام کاری که موجب جلب رضای پروردگار می‌شود، سر باز زده شود.
در روایتی آمده است: «وَيْلٌ لِمَنْ لَايَدِينُ اللَّهَ بِالْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ، وَ النَّهْيِ عَنِ الْمُنْكَرِ» «واى بر كسى كه به وسيله امر به‏ معروف‏ و نهى‏ از منكر به خداوند نزديك نمى‏شود» همان، ص 52)
نتیجه‌گیری
پس از ارائه مطالبی درباره چیستی امر به معروف و نهی از منکر، درباره شرایط امر به معروف و نهی از منکر بحث شد و این نتیجه به دست آمد که امر به معروف و نهی از منکر دارای چهار شرط می‌باشد و در صورت نبودن این شروط امر به معروف و نهی از منکر لازم نمی‌باشد. سپس درباره فواید امر به معروف و نهی از منکر بحث شد و این مطلب به دست آمد که مقام امر به معروف و نهی از منکر نزد خداوند متعال بسیار بالاست.
در نهایت نتیجه کلی که از این مقاله به دست می‌آید، این است که بزرگی مقام امر به معروف و نهی از منکر در درگاه الهی تا حدی است که امام سجاد فرمودند: «وای بر کسی که به وسیله امر به معروف و نهی از منکر به خداوند متعال نزدیک نشود» همچنین در قرآن کریم نیز بار‌ها به انجام امر به معروف و نهی از منکر امر شده است.