اخلاق در تولید از منظر قرآن و روایات

مقدمه:

در هر نظام اقتصادی برای ایجاد کار و اشتغال زائی و افزایش تولید و حمایتاز سرمایه های ملی و اسـتفاده از امـکانات الهـی در طبیعت و همچنین فرهنگ سازی در جهت استقلال اقتصادی که همان نداشتن وابستگی است،تلاشهای متعددی صورت می گیرد. در واقع با اسـتفاده از مـنابع طـبیعی (زمین، مواد معدنی، آب های طبیعی،سایر ثروت های طبیعی)کـه هـمراه با مدیریت و برنامه ریزی از سوی دولت مردان و توسط افراد متخصص صورت می گیرد، زمینه برای افزایش تولید و اشتغال زائی فراهم می گردد. در این مقاله بـه سـوالات ذیـل پاسخمی دهیم؟

پایبندی به اخلاق در تولید تا چه اندازه ای مناسب و مفید است؟ بـازتاب و دستاوردهای رعایت ارزش ها و اخلاقیات در تولید کدامند؟ آشنائی بیشتر با نظر قرآن و حضرات معصومین (علیهم السلام)به تولید و اهمیت کـار در اسـلام و چـگونگی استفاده ی بهینه از منابع طبیعی الهی در زمین، و ارائه راه کارهای بهتر برای افزایش تـولید و قـطع وابستگی (استقلال اقتصادی) بهره گیری بیشتر از متخصصان رشته های مختلف تولیدی، و تشویق بیشتر جوانان به فراگیری دانش های تولیدی تـوأم بـا آشـنائی با نظام اخلاقی اسلام در تولید و…مرا واداشت تا موضوع مقاله ام را اخلاق در تـولید از مـنظر قـرآن و روایات انتخاب کنم. به امید آنکه مورد رضای الهی و تمامی علاقه مندان به استقلال اقتصادی کـشور عـزیزمان قـرار گیرد.

رعایت ارزش ها در تولید:

از قرآن کریم استفاده می شود که بعضی از مسائل ارزشی،مثل ایـمان،تـقوا،انفاق،شکر نعمت و استغفار در نزول برکات الهی،ازدیاد نعمت و افزایش بهره وری موثر هستند.

1-رعـایت بـعضی مـسائل ارزشی در تولید کالاها و خدمات الزام یا سفارش شدهاست.قرآن کریم ذکر نام خداوند هنگام ذبـح حـیوان ها و در جریان تولید فرآورده های گوشتی قربانی های بت ها،به این عمل ارزشی بیش تر توجه نموده،و توجه بـه مـشیت الهـی در فرآیند تولید را سفارش کرده است.

2-و گروهی از باغداران را که در فرآیند (هنگام چیدن محصول) به آن وقعی نـنهاده بـودند، سبب از بین رفتن محصول هایشان دانسته است. خداوند در آیات87 و 88 سوره مائده می فرماید: (ای کـسانی کـه ایمان آورده اید،اشیای پاکیزهای را که خداوند بر شما حلال کرده،بر خود حرام نکنید و از آن چـه حـلال کرده نـیز تجاوز ننمائید. همانا خداوند تجاوز کنندگان را دوست ندارد و از آنچه خداوند به شـما روزی دادهـ است در حالی که حلال و نیکو است، بخورید و تقوای الهی (خدائی) را که به او معتقدید پیشه سازید). تـصرف در نـعمت های الهی مشروط بر آنکه رعایت اعتدال و تقوا و پرهیزکاری در بهره گیری از این مواهب را فـراموش نـکنید، بدین جهت می گوید: و اتقوا الله الذی انتمبه مومنون یـعنی ایـمان شـما به خدا ایجاب می کند که همه دسـتورهای او رامـحترم بشمارید،هم بهره گرفتن و هم رعایت اعتدال و تقوا (عباس نژاد، قرآن و اقتصاد، ص 259 و 260) با تـوجه بـه آنچه از منظر قرآن گفته شـد، تـولید کنندگان در صـنوف مـختلف بایستی پایـبند به ارزش های اخلاقی در امر تولید بـه شـرح ذیل باشند.

1)پیوسته نام و یاد خدا را در مراحل مختلف تولید مد نظر قـرار دهـند.

شایان ذکر است رعایت اخلاق ارزشی در تـولید که سر لوحه آن نـام و یـاد خداست، زمینه را برای افزایش تـولید، و دقـت توأم با استحکام و ظرافت های ویژه آن را مهیا می نماید.

2)با استنادت به آیات قرآن رعـایت بـیشتر نکات اخلاقی در تولید برای مـامشخص مـی گردد از جـمله رعایت تقوای الهـی در مـحوریت امور تولیدی برای مـامشخص و مـترتب می گردد. خداوند در آیه ی 88 سوره مائده می فرماید: (و از نعمت های حلال و طیبی که خداوند به شما روزی داده اسـت بـخورید (در این نعمت ها تصرف کنید) و از مخالفت خداوندی کـه بـه او ایمان داریـد، بـپرهیزید) رعـایت تقوای الهی در امر تـولید آثار بسیار ارزنده ای در بردارد،از یک سو پایبندی به رعایت حدود الهی را مستحکم می سازد و از دوم سو رعایت حـقوق مصرف کـنندگان را محترم می شمرد و از سوم سو جلوی انـواع و اقـسام تـقلب کاری ها و حـیله گری ها و نـیرنگ بازی ها گرفته مـی شود و از چـهارم سو تولید کننده با استفاده از مواد و مصالح عالی بهترین، مرغوب ترین و با صرفه ترین کالاها را در اختیار مصرف کننده قـرار مـی دهد. و از پنـجم سو نشاط و شادابی توأم بارضایت تولید کـننده و مـصرف کـننده مـهیا گـردیده و از شـشم سو که مهم تر از همه عوامل فوق الذکر است، رضایت و خشنودی الهی، حاصل گریده است.

3)نگرش تولید کننده به امر تولید به عنوان یک عمل صالح:

خداوند در آیه 51 سـوره مومنون می فرماید: (ای پیامبران از طیبات بخورید و (در طیبات تصرف کنید) و (همراه با آن)عمل صالح انجام دهید که من به آنچه انجام می دهید، آگاهم) با توجه به اهمیت خدمت به خلق خدا، که هـم در قـرآن و هم در روایات حضرات معصومین (علیهم السّلام)، فراوان به آن اشاره شده، اگر تولید کنندگان در حوزه های مختلف، که تأمین کننده ی نیازهای مردم هستند، به کار و تولیدبه عنوان یک عمل صالح توجه نـمایند، تـولیدات آنها مطلوب تر، دقت و ظرافت و استحکام آن بیشتر می گردد.

4)نگرش تولید کننده در جریان عمل تولید، باید توأم با شکر الهی باشد:

خداوند در آیه 175 سوره بـقره مـی فرماید: (ای کسانی که ایمان آورده اید، ازنـعمت های طـیبی که به شما روزی داده ایم، بخورید و شکر خدا را به جا آورید،اگر او را می پرستید)یکی از زیباترین حالات انسانی در امور زندگی،شکرگزاریاز خداوند در مراتب مختلف و در جریان های گـوناگون مـی باشد. پر واضح استکه اگر روحـیه شـکرگزاری از خداوند، در تولید کنندگان صنوف مختلف به طورگسترده و مستمر تداوم یابد، برکات سرشاری الهی بر جامعه باریدن خواهدگرفت.

شکر نعمت، نعمتت افزون کند کفر،؛ نعمت از کفت بیرون کند. در واقع تولید کـنندگان بـاید از یک سو شاکر خداوندی باشند که دانش و ابزارتولید و امکانات طبیعی که در عالم طبیعت قرار داده، را به آنها عنایت کرده و از دوم سو با ارائه تولیدات خود، در تأمین نیازهای مردم که از بزرگ ترین خدمت ها محسوب می گردد، توفیق یـافته اند.

5)نـگرش تولید کـننده،برای تولیدات مثبت و ارزشمند و مورد تأکید اسلام باشد:

خداوند در آیه 168 سوره بقره می فرماید: (ای مردم، از آن چه در زمین است،حلال و طـیب بخورید،ولی از پی گام های شیطان مروید که او برای شمادشمنی آشکار است. همچنین در آیـه 168 سـوره بـقره می فرماید: (و به یاد آورید زمانی که موسی برای قوم خویش،آب طلبید…و گفتیم از روزی های الهیبخورید و بیاشامید و در زمین فساد نـکنید). تـولیدات، تولید کنندگان نباید زمینه ساز ترویج فساد و مفاسد اخلاقی و تبعات منفی آن در سطح جامعه قـرار گـیرد. پر مـسلم است،چنین تولید کننده ای عملکردش بر اساس رضای الهی نبوده و پیروی از شیطان کرده، که خـداوند آن را دشمن آشکار انسان یاد کرده است. به عنوان مثال تولید لباس های زنـنده و جلف و پرزرق و برق و برگرفته از فـرهنگ بیگانه…بـه هیچ وجه مورد رضایت خداوند و حضرات معصومین (علیهم السلام) نیست و در واقع زمینه را برای تخریب شخصیت انسان و ترویج فرهنگ ابتذال و بی هویّتی را در جامعه گسترش داده است.

6)تولیدات نباید اسباب سرکشی و طغیان انسان را فراهم کـند:

خداوند در سوره طه،آیه 81 می فرماید: (از طیباتی که روزی تان کردیم، بخورید و در آن طغیان نکنید که غضب من بر شما وارد شود و هر کس غضبمبر او وارد شود، سقوط می کند) تولیدات تولید کنندگان،بایستی در جهت تکمیل شخصیت انـسان و بـر اساس رضای الهی و پیروی از دستورات او باشد نه بر اساس اینکه انسان را به طغیان و سرکشی در پیشگاه خداوند وادار سازد.

7)تولید برای تأمین سعادت بشر

هدف قوانین اقتصادی از نظر اصول سرمایه داری و کمونیستی افزایش تـولید و سـود می باشد و طرفداران هر دو نظام تنها به افزایش تولید فکر می کنند وهدفشان این است که از چه راهی و به چه وسیله ای تولید خود را بالا ببرند و در این باره هیچ قید و بندی از ناحیه قـانون در مـیان نیست. به این معنی تأسیسات اقتصادی آنان و بطور کلی هر نوع فعالیت شان برای جلب منفعت است و لذا تمام ارزش ها را فدای سود می کنند. (سبحانی، مبانی حکومت اسلامی، ص 566) ولی در نظام اقتصادی اسلام، اصل اشـتغال بـه کـارهای مورد نیاز جامعه وقتی ارزش دارد، کـه مـوجب رفـاه و سعادت عمومی باشد و با رعایت درستی و انصاف و چهارچوب اصول اخلاقی انجام گیرد،و لذا اقتصاد اسلامی با روح سود پرستی که بر اقتصاد سرمایه داری و کـمونیستی حـکومت مـی کند، مخالفت آشتی ناپذیری دارد.حتی اسلحه و وسائل جنگی که اسـلام بـه ساختن آنها اجازه داده است، تنها به خاطر دفاع از حریم انسان و انسانیت است و برای این است که بشر از شّر خـود در امـان بـاشد و به این حقیقت در قرآن کریم اشاره شده، آنجا که مـی فرماید: (و ما به او صنعت زره ساختن آموختیم،تا شما را از زخم شمشیر و آزار یکدیگر محفوظ دارد، آیا شکر(نعمت های بی حساب الهی را بجا مـی آورید) (سـوره انـبیاء/آیه 80)

در سیستم اقتصادی اسلام، اشتغال به کار، تنها به منظور کـسب و تـهیه مال از هر راهی که باشد، نیست و لذا در میان کارهای اقتصادی، آنچه در روابطمردم تأثیر منفی می گذارد و موجب ایـجاد سـلطه و اسـتثمار طبقاتی می گردد، از نظر اسلام ممنوع است. که نمونه آن معاملات ربوی است کـه از عـوامل مـوثردر تمرکز شدید ثروت و بهم خوردن توازن اقتصادی و عدل اجتماعی است. وهمچنین کارهائی که بـه مـنظور جـلب منافع شخصی انجام بگیرد ولو به قیمت تعدی و تجاوز و کلاه برداری باشد، در اسلام غیر مجاز شمرده شـده و در فـقه اسلامی،تحت عنوان (مکاسب محرمه)مورد بحث قرار گرفته است). (همان،ص 566 )

 این حقیقت بـه خـوبی از آیات قرآن بدست می آید که اسلام در هیچ موردی روی«کثرت مقدار عمل«تکیه نـکرده،بـلکه هـمه جا اهمیت به»کیفیت عمل«داده است. و برای اخلاص و نیت پاک ارزش فوق العاده ای قائل شده است. (تـفسیر نـمونه، ج 8،ص 58 )

9)تولید کنندگان بایستی سفارشات و توصیه های حضرات معصومین (علیهمالسلام)، به ویژه پیامبر اکـرم صـلّی اللّه عـلیه و اله در امر کسب و تولید را نصب العین خود قرار داده و برای اینکه بتوانند رضای الهی، کیفیت بخشی در تـولیدات، رضـایت و رغـبت بیشتر مصرف کنندگان و…را تأمین نمایند، بکار گرفتن و عمل نمودن سخنان پیشوایان دینی، ضـرورتی اجـتناب ناپذیر برای آنان است. در ذیل به برخی از سخنان حکیمانه حضرات معصومین (علیهم السلام) می پردازیم. پیامبر صلّی اللّه علیه و اله فرمود: (هـر کـه در معامله با مردم تقلب کند،مسلمان نیست) (وسائل الشیعه،ج 12،ص 210) از امیر المومنین علی عـلیه السـّلام روایت شده که فرمود: (خدا پیشه ور درسـتکاررا دوسـت دارد) (هـمان،ج 12،ص 96) از امام صادق علیه السّلام روایت شده کـه فرمود: (رسـول خدا صلّی اللّه علیه و اله جلو این کار را گرفت که شیر را برای فروش با آبـمخلوط کـنند) وسائل الشیعه،ج 12،ص 208) از پیامبر صلّی اللّه عـلیه و اله نـقل شده کـه فـرمودند: (از جـمله بندگان آن کس پیش خدا محبوبتر اسـت کـه برای بندگان خدا سودمندتر است) (نهج الفصاحه،حدیث شماره 1476،ص 211) و نیز فرمودند: هـر کس کـاری می کند باید آن را خوب انجام دهـد) (همان منبع، حدیث شـماره2861،ص 395 ) و نـیز فرمودند: (اعتبار کار به سـرانجام آنـست) (همان منبع،حدیثشماره 2868،396)و همچنین فرمودند: (بهترین کسب ها معامله ای است که نادرستی در آن نباشد و کاری اسـت کـه مرد با دست خود انـجام دهـد ) (هـمان منبع، حدیث شماره 2879) و نـیز فـرمودند: (هر که به مـومنی زیـان رساند یا بااو حیله کند، ملعون است) (همان منبع، حدیث شماره 2124،ص 295) و نیز فرمودند: (هر کـه بـا مسلمانی تقلب کند یا به او ضـرر رسـاند، یا بـه او حـیله کـند، از ما نیست) (همان مـنبع، حدیث شماره 1382،ص 198) پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله در مورد پاداش کسب حلال می فرماید: (عبادت هفتاد بخش است کـه فـضیلت مندترین آن کسب حلال است) (شیخ صدوق، ثـواب الاعـمال و عـقاب الاعـمال، ص 413) امـام صادق علیه السـّلام در مـورد پاداش آن کس که نیاز مسلمانی را برآورد چنین فرمود: (هیچ مسلمانی نیاز بردار مسلمانش را برآورده نسازد جز آنـکه خـدا او را نـدا دهد: پاداش تو بر عهده من است و بـه کـمتر از بـهشت بـرای تـو راضـی نمی شوم) (همان منبع،ص 431)

اهمیت کار و تلاش از منظر قرآن و حدیث

جدّیت، کار و تلاش از یک سو فرمان الهی است و از دوم سو مورد تأکید نبی مکرم اسلام صلّی اللّه علیه و اله و ائمه طاهرین (عـلیهم السلام) است و از سوم سو باعث نشاط و شادابی و ارتزاق روزی حلال می گردد، افزون بر اینها، اوقات انسان بیهوده هدرنمی رود و زمینه خدمت رسانی به دیگران نیز مهیا می گردد. سیصد و شصت آیه در قرآن کریم مربوط بـه (کـار) و صد و نود آیه راجع به فعل وارد شده است و آن آیات متضمن احکام کار و سنجش آن و مسئولیت کارگر و پاداش و کیفرآن است. (شریف قریشی، کار و حقوق کارگر،ص 113) کار و کوشش یگانه گمشده نیکان و بزرگان و مصلحین و تـربیت یـافتگان مکتب قرآن است. یگانه امتیاز مردم از نظر اسلام کار و کوشش است.در مکتب اسلام کثرت مال و خودکامگی و خوش گذرانی،ملاک برتری نیست،بلکه ملاک تـفوق و بـرتری، تقوی و کار نیک است کـه مـی فرماید: (گرامی ترین شما نزد خدا با تقوا ترین شما است) برخی از آیاتی که مردم را به کار نیک تشویق کرده و نیکوکاران را برتری داده نقل می کنیم: خداوند می فرماید: (و کـسانی کـه ایمان آورده و کارهای شـایسته کرده اند مـنزل شان باغ های بهشت است) (سوره کهف/آیه 107) و باز می فرماید: (هر کس از زن و مرد عمل شایسته کند و مومن باشد او را زندگی نیکو داده و پاداش شان را بهتر از آنچه عمل کرده اند می دهیم) (سوره نحل،ایه 97) و همچنین فـرمود: (هـر کس از زن و مرد کارهای شایسته کند و مومن باشد بهبهشت روند و به اندازه نخ هسته خرما ستم نخواهد دید) (سوره نساء/آیه 142) از خداوند روزی بجوئید و خدا را بسیار یاد کنید، شاید رستگار شوید) (سـوره جمعه، آیـه 10) قرآن کـریم مردم را به کار و کوشش دعوت کرده و آنها را جدابدان تشویق کرده و بر بشر لازم فرموده تا جنبه های مثبت زنـدگی را گرفته و با کمال جدّیت از مزایای آن بهره برداری نمایند و به دیگران استفاده بـرسانند،و از جـنبه ی مـنفی زندگی، یعنی از گوشه گیری و تنبلی و سستی جلوگیری کرده است. (شریف قریشی، کار و حقوق کارگر، ص 116 )

پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله فـرمود: (اجـر کسی که برای زندگی خود و عائله اش زحمتمی کشد مانند اجر سربازی مجاهد است) (مـستدرک الوسـائل،ج 13،ص 55) مـقام و منزلت کارگر به اندازه ای والا و ارزشمند است که رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله دستسعد انصاری که بـا طناب و بیل کار می کرد و مخارج خانواده اش را تأمین می نمود را بوسید و فرمود این دستی است کـه آتش با آن تـماس پیـدا نمی کند. (ابن اثیر، اسد الغابه فی معرفه الصحابه،ج 2،ص 269)

امام صادق علیه السّلام فرمود: امیر مومنان علی علیه السّلام در زمین بیل می زد(کشاورزی می کرد) و مواهب زمین را خارج می نمود و هزار برده را از مال شخصی و ازمـحصول دسترنج خود خرید و آزاد کرد. (کلینی؛ الفروع من الکافی،ج 5،ص 74)اسلام نه تنها مردم را در انجام کارهای مشروع، آزاد می گذارد و به هر کس اجازه می دهد، طبق ذوق و سلیقه شخصی به هر کاری که دلش خواست اقدامنماید،بلکه دولت اسـلامی را موظف می داند که در پیشرفت امور کارگران و بهبود شرایط کار و پیشه، اقدامات لازم را به عمل آورد. (قربانی، اسلام و حقوق بشر،ص 292) قسمتی از نامه ی امام علی علیه السّلام به مالک اشتر، هنگامی که او را به فرمانداری مصر بـرگزید چـنین است: (سپس سفارش مرا به بازرگانان و صاحبان صنایع بپذیر، و آنها را به نیکوکاری سفارش کن، بازرگانانی که در شهر ساکنند، یا آنان که همواره در سیر و کوچ کردن می باشند، و بازرگانانی که با نیروی جـسمانی کـار می کنند، چرا که آنان منابع اصلی منفعت و پدید آورندگان وسایل زندگی و آسایش و آورندگن وسایل زندگی از نقاط دور دست و دشوار می باشند…در کار آنها بیندیش چه در شهری باشند که تو به به سـر مـی بری یـا در شهرهای دیگر، با توجه بـه آنـچه کـه تذکر دادم) (نهج البلاغه، نامه شماره 53، ص 423)

اثر وجودی صنعت گران این است که کار مردم را کفایت می کنند، زیرا به یاری فکر و بازوی خود، مـصنوعاتی (کـالاها و سـرمایه ای و مصرفی) می سازند که دیگران توان ساخت آن را ندارند. فـلسفه وجـودی بازرگانان آن است که این مصنوعات را به بازارهای مصرف رسانند و چرخه تولید را استمرار بخشند. اگر مصنوعات صاحبان صنعت به یاری تـجارت بـه بـازارهای مصرف روانه نگردد، تولید صنایع ادامه نمی یابد و طبقاتی چون کـشاورزان، نظامیان،قضات و کارمندان به کالاهای ابزاری و مصرفی مورد نیاز دست نمی یابند در نتیجه ادامه کار آن ها ممکن نیست. بـدین سـبب امـام علی علیه السّلام استواری، دیگر طبقات را به دوطبقه، بازرگان و صنعتگر وابـسته مـی داند، به دیگر تعبیر،در هر دوره از حیاتاجتماعی انسان، طبقه کشاورز به صنایع و ابزار کشت نیاز دارد، نظامیان و سـپاهیان نـیازمند سـلاح و ساز و برگ نظامی اند و قضات و دیگر کارگزاران دولتبه درآمد مالیات (خراج) وابسته اند. اگـر صـاحبان صـنعت نیازهای فوق را تولیدنکنند و بازرگانان آنها را به بازارهای مصرف نرسانند، بی شک روابط اجتماعی دچار اختلال مـی گردد. البـته صـنعت گران و کشاورزان نیز از جهت ایجاد امنیتبه نظامیان و قضات و از جهت نظم اجتماعی و زمینه سازی و اجرای قراردادها به کـارگزاران و دولتـ مردان وابسته اند. (نظری، کار و تولید، ص 34 و 35)

وسائل رشد تولید:

اسلام تمام امکانات و شرایط لازم جهت تـحقق اصـل رشـد، و بهره برداری کامل از طبیعت را در نظر گرفته است.این امکانات و وسائل را به دو دسته تقسیم کرده، بعضی ریشه تـربیتی داشـته و مکتب اجتماعی باید آنها را درایجاد و تضمین کند و برخی دیگر که وسائل اجراست، تـوسط دولت و بـا رعـایتمقررات عمومی مکتب، به مرحله عمل در می آید، اسلام به عنوان یک تمدن بزرگ و سیستم اجتماعی حداکثر بـیش بینی را در ایـن زمینه به کار برده است. (صدر، اقتصاد ما، ص 261 و 262 (اسلام، حکومت اسلامی را مـلزم نـموده تـا نهایت تلاش و کوشش خود را در راه تهیه ابزار و بالا بردن سطح تولید و توزیع آن مبذول و نظارت کامل بر آن داشـته بـاشد. و روشـن است نظارت در این دو زمینهکه نقش بسیار مهمی در اصلاح جامعه دارد، به دستگاه های اداری نـیرومند کـهاین کارهای مهم و حساس را انجام دهند نیاز دارد.(حسینی، اقتصاد در فقه اسلامی،ص 90)

نتیجه:

با بهره وری از مواهب طبیعی الهی و رعـایت اخـلاق و ارزشهای اسلامی درتولید و استفاده از ابزار و وسائل تولید و حمایت های حکومت اسلامی، همرابا بـرنامه ریزی و مـدیریت عالی و بهره گیری از اساتید و متخصصان ما هر دودلسـوز و گـسترش فـرهنگ تولید در جامعه و تربیت و آموزش نیروی انسانی مـاهر،زمـینه را برای ارتقای کیفیت کالاها و مصنوعات و صنایع ایرانی و اشتغالزائی بیشتر و موجبات قطع وابستگی بـه بـیگانگان و استقلال اقتصادی کشورمان را فراهم مـی نمائیم.

مـنابع و مآخذ:

قـرآن کـریم

-ابـن اثیر، اسد الغابه فی معرفه الصـحابه،تـهران،المکتبه الاسلامیه

-جمعی از نویسندگان،تفسیر نمونه،قم،دارالکتب الاسلامیه، 1371

-سبحانی،جعفر،مـبانی حـکومت اسلامی،ترجمه داود الهامی،قم انتشارات تـوحید، 1370

-حسینی،سید جعفر، اقـتصاد در فـقه اسلامی،تهران،دارالکتب الاسلامیه،1370

-شـیخ صـدوق،ثواب الاعمال و عقاب الاعمال،برگردان صادق حسن زاده،تهران،انتشارات ارمغان طوبی،1382

-شیخ حـر عـاملی،وسائل الشیعه،بیروت،دارالاحیاء التـراث العـربی

-صـدر،محمد باقر،اقـتصاد مـا یا بررسی های درباره مـکتب اقـتصادی اسلام،ترجمه اسپهبدی،تهران،انتشارات برهان،1349

-عباس نژاد،محسن،قرآن و اقتصاد،مشهد،موسسه انتشارات پژوهـشهای قـرآن حوزه و دانشگاه، 1384

-قریشی،شریف،کار و حـقوق کـارگر،ترجمه ادیـب لاری و مـحصل یـزدی،تهران،دارالکتب الاسلامیه،1366

-قـربانی،زین العابدین،اسلام و حقوق بشر،تهران،نشر سایه،1383

-نوری،حسن، مستدرکم الوسائل،بیروت،موسسه آل بـیت الاحـیاء التراث،1408 ق

-نهج البلاغه،ترجمه محمد دشـتی،قـم،مـوسسه انـتشارات حـضور،1381

-نظری،حسن،کـار و تـولید،تهران،انتشارات کانون اندیشه جوان، 1385

-نهج الفصاحه،تصحیح و تنظیم محمد امین شریعتی،اصفهان،انتشارات خاتم الانـبیاء،1388

پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام