بررسی وضعیت مسلمانان ترکمنستان؛گذری بر دین و دین داری در ترکمنستان

کشور ترکمنستان یکی از کشور های آسیای مرکزی می باشد که بعد از استقلال از شوروی همانند سایر جمهوری های این کشور در صدد بازگشت به هویت خود و به دست آوردن هویتی مستقل از دوران شوری است، ترکمنستان تعداد قابل توجهی ازمسلمانان را در خود جای داده، مسلمانان بومی و مهاجر عمده گروه های اسلامی در این کشور را تشکیل می دهند، بنابراین در راستای آشنایی با وضعیت دین و آئین مذهبی در آن دیار ، خصوصا وضعیت مسلمانان ترکمنستان؛ مطلب ذیل ارائه شده است:

ترکمنستان با پسوند فارسي- اِستان به معني سرزمين ترکمن ها است، اين کشور از سده دهم ميلادي خانه و کاشانه گروهي از مردم ترکي بوده است که از آن زمان به اين سو ترکمن ناميده مي شوند. ترکمن ها نوادگان و بازماندگان اُغوزها به شکل کنفدراسيوني از قبيله هايي که از امپراتوري گؤُک تؤرک (سده هاي پنجم تا هشتم ميلادي) در نزديکي مغولستان به بيرون از آن امپراتوري کوچ کردند، به شمار مي روند. پنداشت کلي بر اين است که عبارت ترکمن در مورد اغوزهايي که به اسلام گرويده بودند بکار برده شد تا از ديگر اغوزها بازشناخته شوند، اگرچه اين پنداشت چندان قطعي نيست چراکه مسائل سياسي نيز بايد در نحوه ناميدن ترکمن ها دخيل بوده باشد. به هر دليلي که که اين نامگذاري انجام شده باشد امروزه نام ترکمن جايگزين عنوان اغوز شده است. [1]

اکثريت ترکمن ها در کشور ترکمنستان زندگي مي کنند، که پيشتر به نام جمهوري سوسياليستي شوروي، ترکمن اتحاد شوروي خوانده مي شد. جمعيت درخور ملاحظه اي از ترکمن ها در کشورهايي همچون ايران، افغانستان، عراق و ترکيه زندگي مي کنند. همچنين گروهي از ترکمن ها در آذربايجان زندگي مي کنند که تروخمن خوانده مي شوند.

ترکمنستان بر کرانه هاي درياي مازندران يا کاسپين، در شمال ايران و افغانستان واقع شده است. اين کشور در شمال باختري مرز کوتاهي با قزاقستان داشته و در خاور با ازبکستان هم مرز است. [2]

90 درصد خاک ترکمنستان از دو صحراي قزل قوم و قره قوم تشکيل يافته است که پهنه گسترده اي از اين صحرا بي سکنه است. آبراه قره قوم بخش گسترده اي از کشور را آبياري مي کند.

تابستان هاي ترکمنستان داغ و زمستان هايش سرد و يخبندان است، اما بارش برف بسيار اندک رخ مي دهد. ترکمن ها شيوه زندگيشان را با محيط صحرا هماهنگ نموده اند. آنها در تابستان ها براي خنک نگه داشتن بدن خود چاي سبز داغ مي نوشند و هنگام ستيز و نبرد از صحرا به عنوان امتيازي براي خود بهره گرفته اند. در دهه 1920 هنگامي که باسمه چي ها يا اعضاي جنبش ملي آزادسازي ترکمنستان از نيروهاي نظامي روسيه گريختند، به صحرا پناه بردند. [3]

زبان ترکمني عضوي از شاخه اغوزي خانواده زبان هاي ترکي است. اين زبان نزديکترين زبان به زباني است که در ترکيه و آذربايجان صحبت مي شود، در عين حال از فهم پذيري دوجانبه بالايي نسبت به ديگر گويش هاي ترکي برخوردار است. واژه هاي فراواني از زبانهاي پارسي، عربي و روسي بويژه براي عبارتهاي فني و دانشي در اين زبان وجود دارند.

نويسندگان ترکمن همانند ديگر ترکها تا سده هجدهم ميلادي يعني سرآغاز پيدايش يک زبان ادبي ترکمني متمايز، نوعي زبان ادبي ترکي متداول و مشترک به نام چاگاتايي را به کار مي بردند. زبان ترکمني هنجار شده امروزي در دهه 1920 از گويش هاي يموت و تکه ترکمني ساخته شد، چراکه شوروي ها خواهان ساختن يک نوع زبان ادبي ملي متمايز ترکمني بودند. گويش هاي قبيله اي و محلي که همواره نسبت به يک ديگر فهم پذير بوده اند، اکنون يک دستور زبان و زبان نوشتاري مشترک دارند. ترکمن ها و ديگر ترکها که براي قرنها از شيوه نگارش بر پايه الفباي عربي بهره مي بردند، اين الفبا را در سال 1926 با يک شيوه نگارشي بين المللي بر پايه الفباي لاتين جايگزين نمودند. شوروي ها در سال 1940 با تغيير سياست خود الفباي لاتيني را نيز با الفباي سيريليک جايگزين نمودند. پس از فروپاشي شوروي ترکمن ها بار ديگر الفباي لاتين را براي نگارش زبان خود برگزيدند. [4]

تاريخ و روابط قومي و نژادي

هويت و فرهنگ ملت ترکمن تا حد بسيار زيادي به تاريخ سياسي و تغييرات قدرت در آسياي ميانه وابسته بوده است. اگرچه ترکمن ها سنت هاي سياسي، فرهنگي و مذهبي خود را داشتند، اما پيدايش دولت هاي قدرتمند در همسايگي آنها نظام حکومتي، اقتصاد و محيط زيست آنان را تحت تاثير قرار داده و در برخي موارد، روش زندگي آنان را عوض کرده است. [5]

يورش روس ها ترکمن ها را به تحت فرمان خود درآورده، برخي اعمال مرسوم مانند برده داري را پايان داد و راه آهن تراکاسپين (راه آهني که از ميان کشورهاي کاسپين مي گذرد) را به همراه استعمارگران روس به اين کشور آورد. پيروزي ترکمن ها بر روس ها در پي جنگ گوک تپه در سال 1881 بدست آمد، اما روس ها در پي ادامه نبرد تا سال 1884، از ديدگاه خود امنيت مرو را تامين نمودند. هزاران زن و کودک در گوک تپه سلاخي شدند. خاطره آن رويداد در 12 ژانويه روز يادبود گرامي داشته مي شود، و با مسجدي که در نزديکي محل کشتار بنا کرده اند ياد آن روز را زنده نگه داشته اند. اين تجربيات منجر به پيدايش حس وابستگي به ترکمن بودن شده است که حتي در برخي جنبه ها اين حس از حس ترک بودن هم قويتر است.

تاسيس اتحاد شوروي پس از انقلاب 1917، و پيدايش جمهوري سوسياليستي شوروي ترکمن سرآغاز پيدايش عصر نويني در زمينه فرهنگ و هويت ترکمن به شمار مي رود. اشتراکي سازي اجباري ترکمن ها را از سرزمين هايشان بيرون رانده، زندگي عشايري و کوچ نشيني را متوقف ساخته، و پنبه را به مهمترين محصول کشاورزي تبديل نمود. رهبران مذهبي، نظامي و روشنفکري از مناصب خود کنار گذاشته شده و به ساختارهاي سياسي و مذهبي تاخته شد. دولت در صدد برآمد که هويت قبيله اي را با هويت شوروي عوض کند. ترکمن ها در اوايل دهه 1930 شورش هايي را در قالب گروه هاي چريکي پايداري به اجرا در آوردند. در عين حاليکه ترکمن ها براي نخستين بار با هم متحد شده بودند و حس ترکمن بودن بالنده تر مي شد، وابستگي هاي قبيله اي نيز همچنان اهميت خود را از دست نداده بود.

ترکمنستان استقلال خود را در 27 اکتبر 1991 با جدايي از اتحاد جماهير شوروي اعلام نمود. ترکمن ها از لحاظ فرهنگي و زباني به ديگر مردم ترکيج مانند اويغورها، قزاق ها، ازبکها، قرقيزها، تاتارها، باشکورتها؛ آذربايجاني ها و ترکيه اي ها وابستگي دارند. ايشان نوادگان گروه هاي بزرگتر ترکيج هستند که روزگاري در مرزهاي چين مي زيستند و در سده نهم ميلادي مهاجرت به سوي غرب خود را آغاز نمودند. در عين اين که مهاجرت آنان اغلب به دليل اصلي يافتن چراگاه انجام مي پذيرفت، با اينحال چيرگي و پيروزي هاي سياسي و نظامي به شيوه زندگي شان در سرزمين هاي تازه شکل ديگري داد.

ترکمن ها براي قرنها گروهي از قبيله هاي پراکنده بودند که براي برآورده ساختن نيازهاي مقطعي خود با يکديگر متحد شده و مي جنگيدند. اينها تشکيل دهنده پايه نژادي امپراتوري هاي بزرگي همچون سلجوقي و عثماني و همچنين کشورهاي کنوني آذربايجان و ترکيه هستند. شهرت و اعتبار ترکمن ها در اسب سواري و جنگاوري جايگاه ويژه اي را به عنوان جنگاوران خط مقدم امپراتوري هاي ياد شده براي گسترش مرزهاي خود، براي آنها به ارمغان آورد. اين مردم همچنين براي گرفتن برده و به چنگ آوردن ثروت به کشورهاي همسايگان خود بويژه ايران مي تاختند. [6]

مدرنيزاسيون، شوروي سازي و آشنايي با فرهنگ غربي برخي از شيوه ها و روش هاي فرهنگي آنان را دستخوش دگرگوني کرده و برخي ديگر از سنتهاي آنان نيز بر اثر نفوذ کانون هاي شهرنشيني از اهميت و برازندگي افتاده است

دين و دینداری در ترکمنستان

حکومت ترکمنستان غير ديني است. با آنکه استقلال سبب پيدايش موج ملايم گرايش به مذهب اسلام شد، اين گونه به نظر مي رسد که حقيقت امر در اين است که ترکمن ها ميراث اسلامي خود را يکي از جنبه هاي بنيادين هويت خود مي دانند تا آنکه وابستگي ژرفي به خداپرستي و خداترسي داشته باشند.

ترکمن ها سني مذهب و پيرو مکتب حنفي هستند، با اين حال ديگر گروه هاي مذهبي نيز در اين کشور به آداب خود مي پردازند. هنگامي که تاخت و تاز ايراني ها و عرب ها در سده هاي هفتم و هشتم ميلادي، اسلام را به آسياي ميانه آورد، گروه هاي ترکيج همگي در يک زمان و به يک درجه به اسلام نگرويدند. گرويدن به اسلام به زمان و مکان بستگي داشت، براي نمونه در کانون هاي شهري آداب اسلامي با رسميت بيشتري انجام مي پذيرد درحالي که ترکهاي بيابانگرد (مانند ترکمن ها) جنبه هاي اسلامي را با عناصري از ديگر آيينها مانند نوروز از زردشتي درهم آميخته اند و هنوز بسياري از ميراث پيش از اسلامشان را همچون نام خداي آسمان يعني “گوک” را براي ناميدن رنگهاي آبي و سبز حفظ کرده اند. آغاز گرويدن ترکمن ها به اسلام در حدود قرن دهم انجام پذيرفت. درحالي که انجام آداب ديني ترکمن ها نشانگر باور و اعتقاد ريشه دارشان مي باشد، حتي ترکمن هايي که آداب عملي را به جاي نمي آورند، خود را مسلمان مي دانند و اين امر را جزئي جداناشدني از هويت خود مي دانند. [7]

عاملان مذهبي:

رهبران مذهبي به نام ملّا يا به قول پيروان اهل سِرِّ صوفيه، “ايشان”، خوانده مي شوند، و قاضي ها کساني هستند که شريعت اسلام را تفسير مي کنند، اما با امور روحانيت کاري ندارند. در هنگام نماز جماعت پيرترين فرد به امامت مي ايستد. [8]

دولت در سال 1992 نهاد قاضيات را به عنوان بالاترين مقام مذهبي تحريم نمود. رهبري مذهبي ترکمن در اقدامي جهت جدا کردن خود از مفتيات آسياي ميانه از تمايل خود براي گسترش اسلام به عنوان جنبه اي از فرهنگ ملي ترکمنستان حکايت کرد. کميته امور مذهبي (گنش) وابسته به نهاد رياست جمهوري وظيفه پيشبرد ديدگاههاي حکومت کنوني را در امور مذهبي بر عهده دارد. [9]

آئين ها و اماکن مقدس:

 تعطيلات اسلامي مطابق با گاهشمار قمري که نسبت به گاه شمار گريگورين در هر سال در روز متفاوتي قرار مي گيرد، گرامي داشته شده و جشن گرفته مي شود. رمضان که ماه روزه داري است به عيدي پايان مي يابد که به زبان ترکمني “اوراز بايرامي” (عيد فطر)(ترکي آذربايجاني اُروج) گفته مي شود و ترکمن ها اين عيد را جشن مي گيرند؛ عيد قربان يا “قوربان بايرامي” هم که 40 روز پس از عيد فطر حادث مي شود با قرباني کردن يک گوسفند گرامي داشته مي شود.

در دوره شوروي مسجدهاي اندکي باز بودند و ترکمن ها در خانه نماز مي خواندند. پس از استقلال مسجدهاي بسياري گشايش يافته اند، ولي با اين وجود زيارت مزارها و بقعه هاي مقدس نسبت به رفتن به مساجد رايج تر است. ترکمن ها بر حرم يکي از مردان خدا براي فرزند دار شدن، شفاي بيماري و نيک بختي به نيايش مي روند.

مرگ و زندگي پس از آن. ترکمن ها مراسم خاکسپاري را بر مبناي شريعت اسلامي به جاي مي آورند، کاري که در زمان کمونيسم نمي توانستند انجام دهند. زنان در مراسم سوگواري شرکت نمي کنند اما در مراسم شب هفت، شب چهل و سال شخص درگذشته شرکت مي کنند. ترکمن ها ترجيح مي دهند به جاي واژه مردن (اولمک) از واژه درگذشتن (آرا دان چيخماخ) استفاده کنند.

حکومت ترکمنستان غير ديني است. با آن که استقلال سبب پيدايش موج ملايم گرايش به مذهب اسلام شد، اينگونه به نظر مي رسد که حقيقت امر در اين است که ترکمن ها ميراث اسلامي خود را يکي از جنبه هاي بنيادين هويت خود مي دانند تا آنکه وابستگي ژرفي به خداپرستي و خداترسي داشته باشند. [10]

شیعیان ترکمنستان:

گسترش تشیع در ترکمنستان کنونی  را می توان از یک سو به حضور امام رضا علیه السلام به عنوان هشتمین امام شیعیان در مرو نسبت داد و از سوی دیگر به دوران حکومت صفوی که مذهب شیعه را به عنوان مذهب رسمی حکومت برگزید. درآن دوران شیعیان زیادی در جغرافیای ترکمنستان کنونی زندگی می کردند.

 با ورود به ترکیب امپراطوری روسیه و سپس در دوره اتحاد جماهیر شوروی ، ترکیب قومی و مذهبی جمعیت ترکمنستان دستخوش تغییرات خاصی شد. علاوه بر حفظ توده اصلی جمعیت ترکمن، رشد شهر ها، ساخت راه آهن، گسترش تجارت و صنعت و ایجاد شبکه مرزی روستاهای مهاجر نشین، انگیزه ای برای مهاجرت بسیاری از مهاجران روسی ، اوکراینی؛ آذربایجانی شد تا از بخش اروپایی روسیه، از ماورای قفقاز و ایران به ماوارای کاسپین بیایند. به همراه آنها شاخه های مختلف ادیان نیز وارد این منطقه شدند. در این بین ایرانیان و آذربایجانی ها نیز همراه با خود تشیع را مجددا وارد جغرافیای ترکمنستان کردند. [11]

جغرافیای تشیع در ترکمنستان:

در حال حاضر اکثریت شیعیان ترکمنستان را آذری الاصل ها تشکیل می دهند. این گروه در ترکمنستان دارای تشکیلات منظم و منسجمی هستند و دارای مساجدی با نام امامان شیعه در شهر های عشق آباد، مرو و کراسنوودسکی می باشند. علاوه بر شیعیان آذری الاصل، تعدادی از شیعیان فارس زبان ، بلوچ و کرد نیز در ترکمنستان زندگی می کنند. این تعداد در شهر ها و نقاط مختلف کشور به صورت پراکنده و اقلیت حضور دارند. این جمعیت در حدود 10 نقطه ترکمنستان مساجدی را بنا نموده اند و شب ها و روز های جمعه و در اعیاد و در گذشت بزرگان دینی و مذهبی ، در این مکان ها تجمع می کنند و ضمن اقامه نماز، به صحبت های روحانیون که تدادی  از آنها در حوزه علمیه قم تحصیل کرده اند، گوش می دهند. [12]

بخشی از شیعیان ترکمنستان در نزدیکی مرزهای ایران و بخش دیگر در نزدیکی مرزهای ازبکستان سکونت دارند. مرکز اصلی شیعیانی که در نزدیکی مرزهای ایران حضور دارند، روستای باقر در 30 کیلومتری عشق آباد است. مرکز تجمع شیعیان در روستای باقر، دو مسجد در قسمت بالا و پایین ده است که به مناسبت های عزا و عید، در این مکان ها مراسم هایی برگزار می شود. مرکز دیگر شیعیان این منطقه، روستای بایرامعلی است .

در عشق آباد هم مسجد امام رضا علیه السلام ، مرکز تجمع شیعیان محسوب می شود که به همت آذری های مقیم ترکمنستان ساخته شده است. همچنین مسجد دیگری به نام مسجد حضرت فاطمه زهراسلام الله علیها وجود دارد که تعدادی از شیعیان ساکن عشق آباد مراسم های مذهبی خود را در این مکان مقدس برگزار می کنند. [13]

مساجد، مدارس و اماکن مقدس شیعیان

دولت ترکمنستان بر همه مساجد و مدارس و اماکن مقدس در این کشور به ویژه برای شیعیان دو نوع نظارت دارد: اول اینکه با استفاده از عوامل داخلی خود شیعیان اخبار داخل مسجد و شیعیان را دریافت می‌کنند این روش همان روش زمان شوروی سابق هست. دوم اینکه از طریق نظارت مستقیم سرویس‌های امنیتی که غالبا در کنار مساجد پایگاه دارندکاملا بر مساجد و برنامه‌های آنان اشراف پیدا می‌کنند. اواخر عمر نیاز اف (رئیس جمهور سابق) دستورالعملی ویژه برای نظارت به رفت و آمد خارجی‎ها به مساجد شیعیان صادر شده بود، در حال حاضر نیز همان دستور به قوت خود باقی است. در آن دستورالعمل آمده بود که هیچ خارجی حق سخنرانی در مساجد ترکمنستان را ندارد. در ادامه برخی از اماکن مقدسه، مساجد و مدارس مهم این کشور را بیان می کنیم:

1. مسجد حضرت رسول صلی الله علیه و آله : در شهر کاکا در 120کیلومتری عشق آباد.

2. مسجد امام خمینی (ره) در روستای رفسنجانی واقع در45کیلومتری مرو.

3. مسجد محمدرسول الله صلی الله علیه و آله که در شهرستان یولاتان در 70 کیلومتری شهر مرو و 250 کیلومتری مرز افغانستان قرار دارد.

4. مسجد امام علی علیه السلام در شهر بایرامعلی واقع در 30 کیلومتری شهر مرو.

5. آرامگاه “محمدبن زید” که همان امامزاده “محمد بن محمد بن زید بن علی” در مرو قدیم ترکمنستان قرار دارد.

6. مسجد امام رضا علیه السلام در شهر عشق آباد بعد از فروپاشی شوروی با مجوز رسمی شروع به فعالیت نموده و با کمک رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران نماز و مراسم برگزار می‌کند.

7. مسجد امام باقر علیه السلام ، دارای مجوز رسمی است در روستای باقر واقع در 10کیلومتری شهر عشق آباد می‌باشد.

8. مسجد امام علی علیه السلام در شهر کراسنوودسکی( ترکمن با شی) واقع در 400کیلومتری عشق آباد و در ساحل دریای خزر قرار دارد.

9. آرامگاه “خواجه یوسف همدانی” یکی از عرفای بزرگ ایرانی که مدتی در مرو سکونت داشته، در این شهر قدیمی قرار دارد.

10. مسجد صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در شهر بایرامعلی واقع در 30 کیلومتری شهر مرو واقع است.

11. آرامگاه دو نفر از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله : بریده بن حصیب اسلمی و حکم ابن غفاری از اصحاب و یاران معروف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در سال 62 هجری قمری در اطراف مرو وفات یافته و در شمال این منطقه تاریخی دفن شده‌اند . [14]

*  دکتر مرتضی اشرافی ؛ کارشناس مسایل روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز

بازدیدها: 0