تفسير تسنيم (اجمالي)| جلد چهارم،سوره بقره،آیه 57

آیه 57- و ظللّنا عليكم الغمام و انزلنا عليكم المنّ و السّلوى كلوا من طيّبت ما رزقناكم و ما ظلمونا و لكن كانوا انفسهم يظلمون

گزيده تفسير 

كفران و معصيت بنى اسرائيل و نيز سر پيچى آنان از نبرد با عمالقه براى ورود به بيت المقدس، سبب سرگردانى چهل ساله آنان در صحراى باز و سوزان سينا و سپس محروميت آنان از نعمت هايى شد كه در آن موقعيت بر ايشان نازل مى شد. خدايى كه وسيله عبور از دريا را بدون امكان مادى فراهم كرد، راه مرور دشت باز را بدون راه بندهاى عادى بست.

با شكايت بنى اسرائيل از گرماى شديد و تقاضاى حضرت موسى عليه السلام خداى منان ابرى را سايبان آنان قرار داد كه از آن نسيم خنكى مى ورزيد، و در پى شكواى از گرسنگى، منژ و سلوى را بر آنان فرو فرستاد.

غمام و ابر مزبور، مانع حرارت بود اما مانع نور و روشنايى آفتاب نبود؛ چنان كه براى تاءمين خنكى، حامل نم و رطوبت معتدل بود اما حامل باران نبود، و چنين سايه بان دادنى مى تواند همتاى ساير نعمت هاى مبذول بر بنى اسرائيل مايه امتنان باشد.

آنچه از مخزن غيب يا از فضاى بالا بر بنى اسرائيل نازل مى شد غذاهاى متنوع يا اعم از مادى و معنوى نبوده است، بلكه من و سلوى، به دلالت لفظ اكل (كلوا) برخوردن مادى، دو ماءكول و نعمت مادى بوده است.

منّ، چيزى شبيه ترنجبين و به شيرينى عسل بوده كه خداوند بدون رنج و زراعت به بنى اسرائيل ارزانى مى كرده است. اين ماده چونان شبنم بر روى سنگ ها و برگ هاى درختان مى نشست و منجمد مى شد و بنى اسرائيل آن را جمع مى كردند. سلوى نيز كه طعامى بسيار لذيذ و بنابر معروف، پرنده اى شبيه كبوتر و اندكى خردتر از آن بود، نعمتى خاص محسوب مى شد، آن سان كه شايسته يادآورى جداگانه است.

امر اباحى و ترخيصى كلوا و جمله كلوا من طيّبات ما رزقناكم به نهى وارد درباره ذخيره سازى منّ و سلوى اشاره دارد. مراد اين است كه با ذخيره كردن روزى طيب و غذاى حلال و پاكيزه و لذيذ، آن را به خبيث و حرام مبدل نكنيد. همچنين من در عبارت ياد شده اگر مفيد بعض باشد، مشعر به قلّت اكل است ؛ كم خورى مادام كه به زيان دستگاه گوارش منتهى نگردد در تزكيه روح سهم بسزايى دارد. البته بنى اسرائيل نافرمانى كرده، در اخذ آن اسراف و از آن ذخيره كردند.

خداى سبحان در پايان آيه با مخاطب قرار دادن رسول اكرم صلى الله عليه و آله يا مومنان معاصر نزول قرآن، مى فرمايد: تبه كاران اسرائيلى كه عصيان كردند و با شكر و سپاس با نعمت هاى ما روبه رو نشدند مى پنداشتند با تخلف هايشان به ما ستم كردند، غافل از اين كه تنها در حق خود ستم روا داشتند و ظلم همان گونه كه صدور آن از خداوند قبيح و ممتنع است، وقوع آن بر خداوند نيز محال است.

عدول از خطاب به غيبت در اين بخش از آيه، اعلام عدم شايستگى بنى اسرائيل براى خطاب بر اثر استمرار آنان در ظلم و نا سپاسى: كانوا… يظلمون و نيز مشتمل بر نوعى افشاگرى نسبت به آنهاست.

ساحت قدس الهى از آسيب ستم مصون است، ليكن چون مظاهر الهى در معرض نصرت دوستان و ظلم دشمنان واقع مى شوند، اگر به پيامبر يا امام هر عصر كه از مظاهر الهى و عهده دار نشر ماءثر الهى و آثار دينى است، ظلم شود به منزله آن است كه به خداوند ستم شده است. گذشته از اين، مصحح كاربرد ضمير جمع و متكلم مع الغير درباره خداى يگانه و يكتا: و ما ظلمونا، بزرگ داشت مقام ربوبى يا لحاظ فرشتگان مدبرات امور است.

انسان مالك حقيقى همه شؤ ون خود نيست، بلكه امين خدا بر وديعه الهى نفس است ؛ از اين رو تعطيل و تبديل احكام علمى و حكم عملى نفس، خيانت در امانت، و تحكيم و تاءمير حسّ و خيال و وهم و شهوت و غضب بر عقل، ظلم به مهم ترين شان حياتى نفس است.

راز حصر بازگشت اين ظلم به خود ظالمان نيز آن است كه هر معصيتى انسان عاصى را با نظام قانون مند منسجم و هماهنگ هستى و با فطرتى كه جزئى از پيكره آن نظام است درگير مى كند، كه نتيجه اى جز شكست و سقوط و انزواى انسان از اين مجموعه ندارد.

تفسير 

ظللّنا: تظليل، يعنى سايبان قرار دادن. صيغه تفعيل، كثرت، مبالغه و شدت آن را مى فهماند؛ يعنى سايبان گسترده و مستمر براى حراست شما قرار داديم. واژه ظلّ گاهى در مورد ساتر محمود به كار مى رود، مانند:ولا الظلّ ولا الحرور ⁽¹²¹⁴⁾، دانية عليهم ظللها⁽¹²¹⁵⁾،و زمانى در مورد ساتر مذموم استعمال مى شود؛ نظير:و ظلّ من يحموم ⁽¹²¹⁶⁾، الى ظلّ ذى ثلاث شعب….⁽¹²¹⁷⁾

الغمام: جمع غمامه (مثل سحاب جمع سحابه ) به معناى سحاب (ابر) است. تنها تفاوت آن دو، مطابق نظر بعضى ⁽¹²¹⁸⁾ در اين است كه غمام به ابر رقيق و نازك گفته مى شود و مقصود از ابر سفيد كه از بعضى ⁽¹²¹⁹⁾ نقل شده، ظاهرا همين است.

اصل غمام از غم به معناى پوشانيدن است و به ابر، از اين جهت غمام گفته مى شود كه آسمان يا نور خورشيد را مى پوشاند و به اندوه نيز، از اين رو غم اطلاق مى شود كه باعث پوشش قلب انسان و سبب ستر و سرور و شادى دل مى گردد.

تذكر: آنچه در فضا پديد مى آيد به لحاظ لوازم، آثار و مقارنات ويژه اى كه دارد به نام هاى متعدد ناميده مى شود؛ مانند غمام، سحاب، ضباب، قتام و… كه توضيح هر يك و تمايز آنها ا هم بر عهده فقه اللغه است.

المنّ: براى منّ معانى مختلفى ذكر شده و قرطبى شش معنا براى آن ذكر كرده است:

1- ترنجبين (ترشحات و شيرابه اى برگ و ساقه هاى گياه خار شتر)⁽¹²²⁰⁾ كه مختار بيشتر مفسران است.

2- صمغ و شيره اى شيرين.

3- عسل

4- نوشيدنى شيرين

5- نان شيرين نرم و برآمده (رقاق)

6- هر آنچه خداوند بدون رنج و زراعت، به بنده اش ارزانى مى كند و از همين قبيل است روايت نبوى كه مى گويد: كماء(قارچ ) از مصاديق منّ است كه خداوند بر بنى اسرائيل نازل كرد و آب آن شفاى چشم است.⁽¹²²¹⁾

تذكر: معناى اخيرمنّبا معناى لغوى آن هماهنگ است ؛ زيرا منّ، يعنى احسان، و اگر بر يك روييدنى خاص، مانند قارچ، منّ گفته مى شود براى آن است كه بدون رنج كاشت و زحمت داشت، سودبرداشت حاصل مى شود.

وى سپس مى گويد:

روايت شده است كه منّ چيزى همانند برف بوده كه از طلوع فجر تا طلوع آفتاب ⁽¹²²²⁾ بر آنان نازل مى شد و هر كس به مقدار قوت روزانه اش از آن بر مى گرفت و اگر چيزى از آن را ذخيره مى كرد فاسد مى شد، مگر آنچه در روز جمعه براى روز شنبه ذخيره مى شد؛ زيرا شنبه روز عبادت آنان بود و در آن روز از آسمان چيزى فرود نمى آمد.⁽¹²²³⁾

بعضى نيز آن را به معناى انجير گرفته اند و از بعضى ديگر نقل شده كه:

منّ ميوه درختى بود، همچون صمغ صافى و پاكيزه، مانند شهيد مصفاى خوش طعم.⁽¹²²⁴⁾

در سفر خروج تورات نيز چنين آمده:

منّ مايعى بود كه همچون شبنم از آسمان فرود مى آمد و بر سنگ و برگ و درخت مى نشست… و مانند تخم گشنيز، سفيد و طعمش مانند قرص هاى عسلى بود.⁽¹²²⁵⁾

بلاغى رحمة الله عليه مى نويسد:

در تورات عبرى رايج نيز همين اسم (منّ) آمده است… بعضى از مفسران آن را به معناى ترنجبين گرفته اند، در حالى كه مستند قابل اعتمادى ندارد.⁽¹²²⁶⁾

از مجموع آنچه گذشت به دست مى آيد كه منّ چيزى شبيه ترنجبين بوده است، نه خود آن، و مراد مفسرانى كه آن را به اين معنا گرفته اند، شايد همين باشد.

السلوى: براى كلمه سلوى نيز چند معنا نقل شده است ؛ صاحب منهج الصادقين ⁽¹²²⁷⁾ آن را به معناى مرغ سمانى (مرغى كه در زبان تركى بلدرچين و اهل خراسان آن را كرك مى نامند) گرفته و از اكثر مفسران نقل مى كند كه سلوى پرنده اى است از گنجشك بزرگ تر و از كبوتر خردتر، به شكل سمانى،نه خود سمانى ؛ چنان كه درباره منّ نيز گفته شد: چيزى شبيه ترنجبين است، نه خود آن. معناى سومى نيز از بعضى نقل شده كه سلوى به معناى عسل است ⁽¹²²⁸⁾و در سفر خروج تورات نيز چنين آمده:

سلوى مرغانى شبيه كبوتر هستند كه گروهى پرواز مى كنند و چون بر روى زمين مى نشينند، سطح زمين را مى پوشانند.⁽¹²²⁹⁾

در قاموس كتاب مقدس نيز آمده است:

سلوى از آفريقا به صورت گروهى حركت مى كنند و به شمال مى روند… اين مرغ ها از راه درياى قلزم مى آيند و خليج عقبه و سوئز را قطع مى كنند و وارد شبه جزيره سينا مى شوند و از شدت خستگى راه به آسانى با دست گرفته مى شوند و چون پرواز كنند غالبا نزديك زمين باشند.⁽¹²³⁰⁾

تذكر: در اين كه سلوى جمع است يا مفرد، سه قول نقل شده است: قول خليل كه مى گويد: جمع است و مفردش سلواة است، و قول كسايى كه مى گويد: مفرد است و جمعش سلاوى است و قول اخفش كه مى گويد: جمعى است كه مفردى ندارد يا جمع و مفردش يكى است ؛ همانند خير و شرّ.⁽¹²³¹⁾

اگرچه قول اخفش را فيّومى نيز در مصباح اللغة اختيار كرده، ليكن قول خليل اولى است ؛ زيرا مؤ يّد به بيتى از اشعار عرب است كه خليل به آن استشهاد كرده و از اين رو آلوسى در روح المعانى قول خليل را ترجيح داده است.

كلوا: جمله كلوا در تقديرقلنا كلوااست (يعنى به آنان گفتيم بخوريد…)، ليكن براى اختصار و دلالت ظاهر كلام، حذف گرديده است.امر در كلوا براى ترخيص و اباحه است. البته گاهى خوردن براى سدّ رمق و حفظ اصل حيات واجب مى شود، ليكن چنان وجوب عارضى خارج از حيطه اصل تجويز و اباحه است. كلمه من در من طيبات ⁽¹²³²⁾ اگر براى تبعيض باشد، مشعر به قلّت اكل است كه كم خورى، اگر به زيان دستگاه گوارش منتهى نگردد، در تزكيه روح سهم بسزايى دارد.

طيّبات: طيّبات جمع طيّب است و طيّب به غذايى گفته مى شود كه هم لذيذ باشد و هم حلال ؛ چنان كه بعضى از مفسران ⁽¹²³³⁾ به آن تصريح كرده اند.

تناسب آيات

اين آيه نيز همانند آيات گذشته بعضى از نعمت هايى را كه خداى سبحان بر بنى اسرائيل ارزانى داشته، يادآورى مى كند كه هشتمين و نهمين آنهاست و در سوره اعراف آيه 160 نيز با همين تعبيرها(جز عليكم كه در آن آيه به عليهم تبديل شده ) تكرار شده است.

پس از آن كه بنى اسرائيل از دريا نجات پيدا كردند و از مصر بيرون آمدند موسى عليه السلام به آنان امر كرد كه وارد بيت المقدس شويد و با عمالقه بجنگيد.

آنان در جواب گفتند:اذهب انت و ربّك فقاتلا انا هيهنا قاعدون ⁽¹²³⁴⁾،تو و خدايت برويد و با آنان بجنگيد كه ما همين جا باقى مى مانيم و خارج نمى شويم. از اين رو خدا بر آنان غضب كرد و چنين مقدر شد كه چهل سال در همان بيابان سرگردان بمانند و از ورود به بيت المقدس محروم باشند:فانها محرّمة عليهم اربعين سنة يتيهون فى الارض ⁽¹²³⁵⁾. از اين رو آنان در بيابانى مسطح و هموار كه نه كوهى داشت و نه خيمه و سايبانى تا آنها را از گرماى شديد آفتاب ايمن سازد، حركت مى كردند و پس از استراحت شب، صبحگاهان خود را در جايگاه اول مى ديدند. از گرما نزد حضرت موسى شكايت بردند و از او خواستند تا از خدا حلّ مشكل آنان را درخواست كند. با تقاضاى موساى كليم، خداى منّان ابرى را سايبان آنان قرار داد كه از آن نسيم خنكى مى وزيد. گفتند از گرما رهايى يافتيم، اما طعامى نداريم تا سدّ رمق كنيم. خداوند منّ و سلوى را بر آنان فرو فرستاد.⁽¹²³⁶⁾ آيه مورد بحث به اين دو نعمت و به ناشكرى بنى اسرائيل در برابر آن اشاره مى كند.

ويژگى هاى سايبان بنى اسرائيل 

غمام مزبور براى حراست از تابش آفتاب در صحراى باز سينا ايجاد شد. از اين رو چنين بر مى آيد كه داراى ويژگى هاى متعدد بوده است:

1 مانع حرارت بوده است.

2 مانع نفوذ نور و روشن كردن نبوده است.

3 حامل باران نبوده و به تعبير ديگر نظير سحاب ثقال ⁽¹²³⁷⁾ نبوده است.

4 حامل نم و رطوبت معتدل بوده تا خنكى را تاءمين كند؛ چنان كه برخى از آن به ميغ نم دار، ياد كرده اند.⁽¹²³⁸⁾ چنين تظليلى مى تواند همتاى ساير نعمت هاى مبذول بر بنى اسرائيل مايه امتنان قرار گيرد و گرنه ابر عادى كه روزانه در مناطق گونه گون به وفور يافت مى شود، مورد منت نخواهد بود.

نكاتى درباره منّ و سلوى 

1- مقصود از نزول در انزلنا هم مى تواند نزول از مخزن غيب باشد، به جهت اين كه اين نعمت ها از خزانه الهى فرو فرستاده مى شود؛ نظير…و انزل لكم من الانعام ثمانية اءزواج ⁽¹²³⁹⁾،و انزلنا الحديد⁽¹²⁴⁰⁾و هم ممكن است نزول از فضاى بالا باشد، چون يكى از معانى كه براى منّ بيان مى شود اين است كه اين كلمه ماده شيرينى همچون عسل بود كه چون شبنمى از آسمان فرود مى آمد و بر روى سنگ ها و برگ هاى درختان مى نشست و منجمد مى شد و بنى اسرائيل آن را جمع مى كردند، و معناى معروف سلوى نيز پرنده اى است كه از آسمان فرود مى آمد.

تذكر: گرچه انزال گاهى به معناى اضافه يعنى پذيرايى ضيف و مهمان است، ليكن در آن جا گفته مى شود:انزلت فلانا اءى اءضفته و امّا انزال المنّ و مانند آن به همين معنايى است كه بيان شد.

2- ششمين معنا كه براى منّ از قرطبى ⁽¹²⁴¹⁾ نقل شد(هر آنچه خداوند بدون رنج و زراعت، بر بنده اش منت بگذارد) لازمه اش عدم انحصارمنّ در مصداق خاصى از نعمت هاى مادى است. پس شامل هر نعمتى كه خداوند در آن بيابان بر بنى اسرائيل ارزانى داشت مى شود كه از جمله آن سلوى است. مطابق اين معنا، كه روايت نبوى الكماة من المنّ…⁽¹²⁴²⁾ و جمع آوردن كلمه طيّبات مؤ يّد آن است، ذكر سلوى بعد از منّ از قبيل ذكر خاص بعد از عام و از جهت اهميت ويژه اى است كه آن خاص دارد و روشن است كه سلوى چه به معناى عسل باشد يا مرغ سمانى يا پرنده اى ديگر، طعامى بسيار لذيذ و نعمتى خاص به حساب مى آيد و شايسته ياد آورى جداگانه است.

اين معنا اگر چه با حديث نبوى مزبور تاءييد مى شود و بعضى ⁽¹²⁴³⁾ از ارباب لغت نيز صريحا آن را اختيار كرده اند و سبب رفع اختلاف بين معناى مختلفى است كه براى منّ ذكر شده است (زيرا هر كدام اشاره به مصداقى از مصاديق دارد)، ليكن خلاف ظاهر آيه 61 همين سوره است كه از قول بنى اسرائيل مى فرمايد: لن نصبر على طعام واحد، چون ظاهرش اين است كه آنچه بر بنى اسرائيل نازل مى شد غذاى متنوّعى نبوده است.

3- اگر چه در معناى من و سلوى اختلاف شده است، ولى غالب لغويان، مفسران و مورخان اتفاق دارند كه مراد از اين دو واژه، نعمت هاى مادى است كه خداوند بر بنى اسرائيل نازل مى كرد. پس اين كه برخى سلوى را به معناى مطلق چيزى كه باعث طيب خاطر و تسكين نفس مى شود گرفته، اعم از اين كه از ماديات باشد يا از معنويات، بلكه ظهور سلوى را در معنويات دانسته ⁽¹²⁴⁴⁾، مناسب سياق آيه نيست ؛ زيرا در ادامه آيه مورد بحث چنين آمده است:كلوا من طيّبات ما رزقناكم و روشن است كه اكل، ظهور در اكل مادى دارد و سبب ظهور منّ و سلوى، در دو ماءكول مادى مى شود، گرچه تباينى با معناى سلوت و تسلّى و آرامش دل ندارد.

تذكر: جمله كلوا من طيّبات ما رزقناكم ⁽¹²⁴⁵⁾ ممكن است اشاره به نهيى باشد كه نسبت به ذخيره كردن منّ و سلوى صادر شد و در توضيح واژه منّ گذشت ؛ يعنى ما به آنان گفتيم تنها از طيّبات و روزى حلال و پاكيزه بخوريد و با ذخيره كردن آن، به حرام و فاسد مبدّلش ‍ نسازيد، ولى آنان با ظلم و معصيت، طيّب را به خبيث تبديل كردند و از اين طريق بر خود ستم كردند، نه اين كه بر ما ستمى روا داشته باشند.

التفات از خطاب به غيبت  

عدول از خطاب به غيبت و ما ظلمونا (و اين كه با چند تعبير مشافهه اى با آنان رو در رو سخن گفت، اما در جمله ظلمونا به طور غايبانه درباره آنها سخن مى گويد) هم براى اعلام اين نكته است كه جنايات و معاصى شما مخاطبان اقتضا دارد كه شايسته خطاب باشيد و هم مشتمل بر نوعى افشاگرى نسبت به آنان است

⁽¹²⁴⁶⁾ ؛ يعنى با مخاطب قرار دادن پيامبر يا مومنان در عصر نزول قرآن مى فرمايد: تبه كاران اسرائيلى با اين تخلف هايشان مى پنداشتند كه به ما ستم مى كردند، غافل از اين كه تنها در حق خود ستم روا داشتند ؛ نه طاعتشان نفعى به خدا مى رساند و نه معصيتشان ضرورى ؛ زيرا خدا غنى حميد است: واللّه غنّى حميد.⁽¹²⁴⁷⁾

بازگشت ظلم به ظالم 

جمله و ما ظلمونا اگر ناظر به ستم و عصيان در ارتباط با خصوص امر كلوا من طيبات باشد، تقديرش چنين است: (( فعصوا و لم يقابلوا النعم بالشكر و ما ظلمونا)) ؛ يعنى ما به آنان گفتيم از طيبات بخوريد، ولى آنان عصيان كردند و با شكر و سپاس با نعمت هاى ما رو به رو نشدند، ولى بداننند كه ظلم آنان به خودشان مى رسد و اگر اشاره به ظلم هاى سابق آنها (نظير گوساله پرستى و درخواست رويت حسى خداوند )باشد، تقديرى لازم نمى آيد.⁽¹²⁴⁸⁾

تذكر:

1- حصر بازگشت ظلم به خود ظالمان، صرف نظر از اين كه از مجموع نفى و اثبات در و ما ظلمونا به دست مى آيد، از تقديم مفعول انفسهم بر فعل يظلمون نيز استفاده مى شود.

2- مجموع بين ماضى كانوا و مضارع يظلمون دليل بر استمرار آنان در ظلم و ناسپاسى است.

لطايف و اشارات  

1- عبور از دريا، تحيّر در صحرا! 

سراسر گيتى ستاد الهى است ؛ زيرا للّه جنود السموات و الارض ⁽¹²⁴⁹⁾؛ و ما يعلم جنود ربك الّا هو⁽¹²⁵⁰⁾. گاهى پيك مهر خدا وسيله عبور از دريا را بدون امكان مادى فراهم مى كند و زمانى راه مرور دشت باز را بدون راه بندى عادى مى بندد. از اين رو بنى اسرائيل از دريا به سرعت گذشتند، ولى در صحرا سرگردان شدند و تفصيل اين تفاوت در طى تحرير آيه (تيه ⁽¹²⁵¹⁾) خواهد آمد.

از مجموع اين داستان بر مى آيد كه همه وسايل زندگى بنى اسرائيل در طى چهل سال در بيابان تحيّر تامين شده است، هر چند اثبات كيفيت آن، محتاج تاريخ قابل اعتماد يا حديث معتبر است. تامين آب آنان را مى توان از نمونه ضرب عصا به حجر به دست آورد، ولى تامين پوشاك زنده ها، كفن مرده ها… با كيفيتى كه در جوامع تفسيرى آمده است، نيازمند پژوهش ديگر است، ليكن حاجتى به چنين تحقيق نيست.

2- بشير رحمت و نذير نقمت  

تظليل غمام گاهى بشير رحمت است، نظير آيه مورد بحث و زمانى نذير نقمت است ؛ مانند: عذاب يوم الظلة ⁽¹²⁵²⁾؛ ان ياتيهم اللّه فى ظل من الغمام.⁽¹²⁵³⁾

طبرى نزول ملائكه بدر را همان غمام رحمت دانسته است.⁽¹²⁵⁴⁾ راغب بهد از نقل روايتى كه مفاد آن سايه نداشتن حضرت ختمى مرتبت صلى الله عليه و آله در حال راه رفتن است، گفت: براى تاويلى است كه در غير اين موضوع بيان مى شود.⁽¹²⁵⁵⁾

برخى از بزرگان فنّ حكمت چنين تاويل كردند:

الف: رسول گرامى صلى الله عليه و آله به نحو استواء مظهر همه صفات الهى است.

ب: مظهريت مستوى مانند تابش در خط استواء است.

ج: چيزى كه در مركز استواى هستى است، هنگام تابش نور سموات و ارض سايه ندارد.

د: چون هيچ ظلّى در جلو، دنبال و پهلوى مظهر تام و مستوى هستى نيست، همه محيط اطراف او روشن است.

ه: اگر هيچ ظل و حجابى درهيچ طرف نباشد امكان شهود و ديدن همه جوانب مطرح است. از اين رو حضرت رسول و همچنين حضرت وصى پشت خود را مانند جلو مى ديدند.⁽¹²⁵⁶⁾

گر چه ظاهر آيه كه بيش از ترتيب ذكرى را به همراه ندارد، اين است كه تظليل بعد از بعث و احياى قوم حضرت موساى كليم بود، ليكن مقدار بعديت و فصل طولانى را نمى توان از آيه استحضار كرد. آنچه از تاريخ و حديث بر مى آيد اين است كه فاصل طولانى بين آن دو حادثه وجود داشت ؛ يكى در فضاى طور هنگام مكالمه و ديگرى در وادى تيه، يعنى صحراى سوزان سينا بود.

3- هر ستمى ستم در حق خويش است  

آنان كه به جاى شكر و سپاس، با گناه و ستم با روزى هاى طيب خداوند رو به رو مى شوند، به خويش ستم كرده اند و سبب خسران و زيان خويشتن مى شوند ؛ زيرا هر معصيتى انسان عاصى را با نظام قانونمند، منجسم هماهنگ هستى درگير مى سازد و او را در جهتى خلاف جهت مستقيم فطريش سوق مى دهد و بدون ترديد درگيرى با نظام هستى به اين وسعت و قدرت، و با فطرتى كه جزئى از پيكره آن نظام است، نتيجه اى جز شكست ندارد و سبب سقوط و انزواى انسان از اين مجموعه متّحد و هماهنگ مى شوند ؛ زيرا حركت در خلاف جهت قوانين و سنت هاى حاكم بر اين نظام. حركتى بر خلاف موج و شكننده و خرد كننده و اعلام درگيرى و جنگ با صاحب اين نظام است:

فان لم تفعلوا فاءذنوا بحرب من اللّه و رسوله ⁽¹²⁵⁷⁾ كه بر هر چيزى قادر است. افزون بر اين كه آياتى ظهر الفساد فى البر و البحر بما كسبت اءيدى الناس ⁽¹²⁵⁸⁾، و ما اءصابكم من معصيبة فبما كسبت ايديكم ⁽¹²⁵⁹⁾، و لو ان اهل القرى امنوا واتقوا لفتحنا عليهم بركات من السماء و لارض و لكن كذّبوا فاءخذناهم بما كانوا يكسبون ⁽¹²⁶⁰⁾ و ان اللّه لا يغيّر ما بقوم حتى يغيروا ما بانفسهم ⁽¹²⁶¹⁾ كاملا دلالت دارد مه انسان جزئى از پيكره و بدنه متحد و مرتبط الاجزاى عالم امكان است و مظالم و گناهان او فساد در برّ و بحر را پى دارد (چنان كه محاسن و اطاعت ها و صلاح او بركات سماء و ارض رادر پى دارد) ؛ فسادى به طور طبيعى، آتش آن هم دامن خود انسان تبه كار را مى گيرد و هم موجودات ديگر خشكى و دريا را. امام صادق مى فرمايد:حياة دواب البحر بالمطر فاذا كفّ المطر ظهر الفساد فى البحر و البر، ذلك اذا كثرت الذنوب و المعاصى.⁽¹²⁶²⁾

يكى از مصاديق بارز اين سنت قطعى الهى، رفتار يهود بود. كفران و معصيت بنى اسرائيل سبب سرگردانى چهل ساله آنان دربيابان سينا و سپس محروميت آنان از نعمت هايى شد كه در آن موقعيت برايشان نازل مى گرديد و اين حقيقى است كه هم در كتاب هاى تارخى و تفسيرى و هم در تورات فعلى به آن اشاره شده است. در برخى تفاسير آمده است:

حق تعالى با ايشان شرط كرده بود كه زياده از مقدار كفايت، از منّو سلوى بردارند. مگر روز جمعه كه براى روز شنبه بردارند و اگر خلاف اين كنند و زياده از قدر كفالت بردارند و ذخيره كنند آن را برايشان منقطع گرداند. اينان به شرط مذبور وفا نكرده، در اخذ آن اسراف كردند و از آن ذخيره ساختند. حق تعالى آن نعمت از ايشان باز گرفت و آنچه ذخيره نهاده بودند تباه گردانيد و در حديث آمده كه اگر بنى اسرائيل معصيت نكردندى و ذخيره ننهادندى هرگز هيچ طعامى فاسد نشدى.⁽¹²⁶³⁾

در سفر خروج تورات نيز آمده است:

خداوند فرمود: هر كس به قدر به خوراك خود از اين غذا برگيرد… و موسى بدينشان گفت: زنهار، كسى چيزى از اين تا صبح نگاه دارند، ليكن به موسى گوش ندادند، بلكه بعضى مقدارى از آن غذا را تا صبح نگاه داشتند و غذاهايى را نگاه داشته بودند كرم خورد و متعفن شد و مسى از دست آنها عصبانى گشت.⁽¹²⁶⁴⁾

هر آنچه از طرف خداوند به بنده امر مى شود، براى منفعت خود اوست و هر آنچه از آن نهى مى شود مقصود، دفع ضرر از اوست ؛ نه نفعى از اطاعت بنده به خدا مى رسد و نه ضررى از معصيت وى به خداوند خواهد رسيد و اين حقيقت، همان است كه در آيه لها ما كسبت و عليها ما اكتسبت ⁽¹²⁶⁵⁾ به آن اشاره گرديده و هم آيه ان احسنتم اءحسنتم لانفسكم و ان اءساتم فلها…⁽¹²⁶⁶⁾ و هم حديث قدسى فكلّ عمل ابن آدم له اءو عليه ⁽¹²⁶⁷⁾ به آن ناطق است.

بازدیدها: 327