تفسیر تسنیم ( اجمالی)| جلد۱،سوره حمد؛ پیشگفتار

سوره حمد 

پیشگفتار سوره 

سوره حمد از دیدگاه قرآن و عترت (ع)

سوره مبارکه حمد که فاتحه کتاب و سرآغاز کلام خداى سبحان است، در مقال الهى به گونه اى تکریم آمیز، همتاى قرآن عظیم قرار گرفته است: و لقد اتیناک سبعا من المثانى و القران العظیم ^(۴۳۱) و در اخبار نبوى صلى الله علیه و آله و سلم و سخنان عترت طاهرین (علیهم السلام ) نیز با نامها و اوصافى چون: جامعترین حکمت ، گنج عرشى ، شریفترین ذخیره در گنجینه هاى عرش الهى ، سوره شفابخش ، نعمت بزرگ و سنگین و برترین سوره قرآن از آن یاد شده است: لیس شى ء من القرآن و الکلام جمع فیه من جوامع الخیر و الحکمه، ما جمع فى سوره الحمد ^(۴۳۲)، ان فاتحه الکتاب اءشرف ما فى کنوز العرش ^(۴۳۳)، فاتحه الکتاب شفاء من کل داء ^(۴۳۴)،فاءفرد الامتنان على بفاتحه الکتاب ^(۴۳۵)

پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم هنگام پیشنهاد آموزش این سوره به جابر بن عبدالله انصارى، آن را برترین سوره کتاب خدا معرفى کرد: الا اعلمک اءفضل سوره انزلها الله فى کتابه ؟ قال: فقال له جابر: بلى بابى انت و امى یا رسول الله علمنیها. فعلمه الحمد، ام الکتاب ^(۴۳۶) چنانکه در حدیثى دیگر میزان این برترى را نیز مشخص کرده، فرمود: لو اءن فاتحه الکتاب وضعت فى کفه المیزان و وضع القرآن فى کفه لرجحت فاتحه الکتاب سبع مرات ^(۴۳۷)نیز آن حضرت سوره حمد را با کتابهاى آسمانى سنجیده، فرمود: و الذى نفسى بیده ما اءنزل الله فى التوراه و لا فى الانجیل و لا فى الزبور و لا فى القرآن مثلها هى اءم الکتاب ^(۴۳۸)

این سوره که با تعظیم نام خداى رحمان و رحیم آغاز مى شود و با ستایش و برشمارى صفات جمال و جلال خداى سبحان و حصر عبادت و استعانت در او تداوم مى یابد و با مسئلت هدایت از ساحت کبریایى اش پایان مى گیرد، با همه ایجاز و اختصارى که دارد، مشتمل بر عصاره معارف گسترده قرآن کریم است ؛ زیرا خطوط کلى و اصول سه گانه معارف دینى، مبداءشناسى، معادشناسى و رسالت شناسى است که مایه هدایت سالکان به صلاح دنیا و آخرت است و سوره حمد با موجزترین الفاظ و روشنترین معانى، آن اصول سه گانه را بیان کرده، راه سلوک آدمى به سوى پروردگارش ‍ را نشان مى دهد.

سوره مبارکه فاتحه الکتاب، کلام خداى سبحان است، ولى به نیابت از عبد سالکى که چهره جان خویش را متوجه ذات اقدس خداوند کرده، به رازگویى محبانه و عاشقانه با او مى پردازد.

خداى سبحان در این سوره، ادب تحمید، شیوه اظهار بندگى و راه سخن گفتن عبد سالک با رب مالک را به سالکان کویش آموخته است و آن را پایه عمود دین قرار داده: لا صلاه الا بفاتحه الکتاب ^(۴۳۹)، ده بار تلاوت آن را در هر شبانه روز، بر متقربان به فرایض، فرض و چندین برابر آن را به شائقان قرب نوافل سفارش کرده است.

اگر سوره مبارکه حمد، مشتمل بر عصاره معرفتهاى قرآنى، که همان اسرار مبداء و معاد و دانش سلوک انسان به سوى پروردگار است، نمى بود، این گونه در کتاب خدا همتاى قرآن عظیم ^(۴۴۰) قرار نمى گرفت و در کلام اسوه هاى سلوک الى الله (اهل بیت علیهم السلام ) با عظمت از آن یاد نمى شد.

نامهاى سوره  

قرآن کریم اسماء و صفات فراوانى دارد و سوره حمد نیز که ام القرآن و مشتمل بر عصاره معارف قرآنى است، به همین مناسبت داراى نامها و القاب بسیارى است. نامهاى معروف این سوره عبارت است از:ام الکتاب، فاتحه الکتاب، السبع المثانى و حمد، و نامهاى غیر مشهور آن، فاتحه القرآن، القرآن العظیم، الوافیه، الکافیه الشافیه، الشفاء، الصلاه، الدعاء، الاءساس، الشکر، الکنز، النور، السؤ ال، تعلیم المساءله، المناجاه، التفویض، (سوره ) الحمد الاولى و الحمد القصرى است.

۱- ام الکتاب، ام القرآن:

نامگذارى سوره حمد به این دو نام، که در روایات فراوانى به نقل فریقین آمده است، از این روست که مشتمل بر عصاره معارف قرآن کریم است.

معارف قرآنى داراى سه بخش مبداءشناسى، معادشناسى و رسالت شناسى است و کلام منسوب به حضرت امیرالمؤ منین (علیه السلام ) نیز که فرمودند: رحم الله امراء علم من اءین و فى اءین و الى اءین ناظر به شناخت همین اصول سه گانه است. سوره مبارکه فاتحه الکتاب نیز مشتمل بر معرفتهاى یاد شده است ؛ زیرا بخش آغازین آن مربوط به مبداء و ربوبیت مطلق او بر عوالم هستى و همچنین صفات جمالى او مانند رحمت مطلق و رحمت خاص است و بخش میانى آن (مالک یوم الدین ) ناظر به معاد و ظهور مالکیت مطلقه خداى سبحان در قیامت است و بخش پایانى آن که سخن از حصر عبادت و استعانت در خداى سبحان و طلب هدایت به صراط مستقیم دارد (ایاک نعبد… و لا الضالین )، مربوط به هدایت و ضلالت در سیر از مبداء تا معاد است و مدار و محور آن مسئله وحى و رسالت است. پس اصول معارف قرآنى در این سوره ترسیم شده است.

حکیم متاءله و مفسر ژرف اندیش، صدر المتاءلهین شیرازى درباره این سوره مبارکه مى گوید:

نسبت سوره فاتحه به قرآن، همانند نسبت انسان (جهان کوچک ) به جهان ( انسان بزرگ است و هیچ یک از سور قرآنى در جامعیت، همتاى این سوره نیست. کسى که نتواند از سوره مبارکه فاتحه بخش عمده اى از اسرار علوم الهى و معالم ربانى (مبداءشناسى، معادشناسى، علم النفس و…) را استنباط کند، عالم ربانى نیست و به تفسیر این سوره، آن گونه که باید، راه نیافته است. ^(۴۴۱)

۲- فاتحه الکتاب، فاتحه القرآن: 

این سوره مبارکه که به عقیده بسیارى از مفسران و پژوهشگران علوم قرآنى اولین سوره اى است که به طور کامل بر قلب مطهر پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم نازل شده است ^(۴۴۲) و در تنظیم سوره هاى قرآن نیز سرآغاز کتاب الهى است و قرآن به آن آغاز مى گردد و از همین رو فاتحه الکتاب یا فاتحه القرآن نام گرفته است.

از سوره مبارکه حمد در روایات فراوانى با نام فاتحه الکتاب یاد شده است مانند: (لا صلاه الا بفاتحه الکتاب ) ^(۴۴۳)، لا صلاه لمن لم یقراء بفاتحه الکتاب ^(۴۴۴). از این روایات بر مى آید که سوره مبارکه حمد از عصر رسول اکرم صلى الله علیه و آله و سلم با نام فاتحه الکتاب شناخته شده بود و مسلمانان با همین نام از آن یاد مى کردند.

۳- السبع المثانى: 

این نام را خداى سبحان در مقام اظهار امتنان بر پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم بر این سوره نهاده است: و لقد اتیناک سبعا من المثانى و القران العظیم ^(۴۴۵). مراد از (سبعا من المثانى ) در این آیه، بر اساس ‍ روایات وارده از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم و امامان (علیهم السلام )، هماهن سوره مبارکه حمد است. پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم مى فرماید: فاءفرد الامتنان على بفاتحه الکتاب و جعلها بازاء القرآن العظیم ^(۴۴۶)

کلممه السبع در این ترکیب، ناظر به شمار آیات این سوره و کلمه المثانى نشانه وصفى است که سراسر قرآن کریم و از جمله سوره مبارکه حمد به آن موصوف شده است: ( کتابا متشابها مثانى ) ^(۴۴۷) و آن انثناء، انعطاف و گرایش خاصى است که آیات قرآن نسبت به یکدیگر دارد و هر یک از آیات آن با سایر آیاتش تفسیر مى شود:... ینطق بعضه ببعض و یشهد بعضه على بعض ^(۴۴۸)

سوره مبارکه حمد از مواهب معنوى عظیمى است که در این حدیث از اعطاى آن به پیامبر گرامى صلى الله علیه و آله و سلم، با تعبیر منت (نعمت بزرگ و سنگین ) و امتنان یاد شده است ؛ همان گونه که اصل رسالت پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم در قرآن کریم با این تعبیر آمده است لقد من الله على المؤ منین اذ بعث فیهم رسولا من اءنفسهم ^(۴۴۹)

آیه ۸۷ سوره مبارکه حجر، از قرآن کریم به عنوان کتابى عظیم که از کانون و  مبداءعظمت تنزل یافته است یاد مى کند: ( و القرآن العظیم ) و براى تبیین جلالت شاءن ورفعت جایگاه سوره مبارکه حمد نیز آن را معادل و همتاى هه قرآن قرار داده، با تعبیرىتکریم آمیز (نکره عیر موصوفه سبعا ) آن را بزرگ مى شمارد.

۴- الشفاء، الشافیه: 

قرآن کریم براى شفاى دردهاى درونى بیماریهاى قلبى، یعنى جهل و رذایل اخلاقى، از سوى شافى مطلق، خداى سبحان، نازل شده است: و ننزل من القران ما هو شفاء و رحمه ^(۴۵۰) ( و شفاء لما فى الصدور ) ^(۴۵۱) و سوره مبارکه حمد نیز که برترین سوره قرآنى و عصاره معارف آن است، در روایات سوره شفابخش نام گرفته است: فاتحه الکتاب شفاء من کل داء ^(۴۵۲)، من لم یبراءه الحمد لم یبراءه شى ء ^(۴۵۳).

گرچه تلاوت سوره حمد شفابخش بیماریهاى تن نیز هست و در این امر مجرب، هیچ تردیدى نیست، اما مهم، بیماریهاى جان است که قرآن کریم عهده دار درمان آنهاست و سوره حمد نیز چون عصاره قرآن است، عصاره درمانهاى قرآن نیز خواهد بود. بنابراین، کلام امام باقر (علیه السلام ) ( من لم یبراءه الحمد…) نیز بدین معناست که اگر جهل و رذایل اخلاقى کسى با معارف سوره حمد درمان نشود، دیگر سوره هاى قرآن نیز براى او سودمند نخواهد بود.

۵- الاساس: 

از ابن عباس نقل شده است که هر چیزى اساسى دارد و اساس قرآن سوره مبارکه حمد است: ان لکل شى ء اساسا… و اساس القرآن الفاتحه و اساس الفاتحه بسم الله الرحمن الرحیم ^(۴۵۴)

۶- الصلاه: 

این نام نیز مستفاد از این حدیث قدسى است: قسمت الصلاه بینى و بین عبدى نصفین ؛ فنصفها لى و نصفها لعبدى… ^(۴۵۵)؛ زیرا قراین موجود در حدیث به روشنى گواه بر آن است که منظور از الصلاه ، سوره حمد است. برخى مفسران نیز سر نامگذارى سوره حمد بدین نام را وابستگى قوام نماز به سوره حمد ( لا صلاه الا بفاتحه الکتاب ) ذکر کرده اند ^(۴۵۶)

۷- الکافیه، الوافیه: 

عباده بن صامت از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم نقل مى کند که: اءم القرآن عوض من غیرها و لیس غیرها منها عوضا ^(۴۵۷) و برخى از تفاسیر اهل سنت راز تسمیه سوره حمد بدین نامها را کفایت آن در صحت نماز دانسته اند؛ زیرا هیچ سوره اى جز حمد مقوم نماز نیست. ^(۴۵۸)

۸- المناجاه، التفویض: 

نامگذارى سوره حمد به این دو نام به دلیل اشتمال آن بر آیه کریمه (ایاک نعبد و ایاک نستعین ) است، که بخش نخست آن مناجات عبد با خداست و با بخش دوم آن، تفویض ممدوح حاصل مى شود. ^(۴۵۹)

۹- الکنز: 

سوره مبارکه فاتحه در روایات فریقین، گنج عرشى نام گرفته است:… و اءعطیت اءمتک کنزا من کنوز عرشى ؛ فاتحه الکتاب ^(۴۶۰)،... و ان فاتحه الکتاب اءشرف ما فى کنوز العرش ^(۴۶۱)، نزلت فاتحه الکتاب بمکه من کنز تحت العرش ^(۴۶۲)

۱۰- النور: 

قرآن کریم از کتب آسمانى با تعبیر نور یاد مى کند: انا اءنزلنا التوراه فیها هدى و نور ^(۴۶۳) ( و اتیناه الانجیل فیه هدى و نور ) ^(۴۶۴) فامنوا بالله و رسوله و النور الذى اءنزلنا ^(۴۶۵) و هدف آنها را نورانى کردن انسانها مى داند: کتاب اءنزلناه الیک لتخرج الناس من الظلمات الى النور… ^(۴۶۶) بنابراین، سوره اى که عصاره کتاب نور است، خود نیز نورى باهر و نورانى کننده انسانهاست.

۱۱- تعلیم المساله، السؤ ال:

گرچه طلب و مسئلت عبد سالک از خداى سبحان به صورت صریح، تنها در آیه کریمه (اهدنا الصراط المستقیم ) آمده است، اما همان گونه که در تفسیر همین سوره بیان خواهد شد، تحمید و تمجید عبد در آغاز سوره نیز تحمیدى بى طلب و تمجیدى بى طمع نیست، بلکه ستایش سابق زمینه خواهش لاحق است و گویا همه آیات این سوره مبارکه، در پى آموزش ادب مسئلت از خداى سبحان و طلب از ساحت آن بى نیاز مطلق است.

۱۲- الحمد الاءولى، الحمد القصرى: 

نام گرفتن سوره به این دو نام به این جهت است که در میان سور حامدات ^(۴۶۷)، اولین و کوتاهترین سوره، حمد است.

۱۳- الحمد، الدعاء، الشکر: 

تسمیه سوره حمد بدین نامها، به دلیل اشتمال سوره بر حمد و دعا و شکر است.

مکان نزول  

مکى یا مدنى بودن سوره مبارکه حمد، مورد اختلاف است ؛ بیشتر مفسران بر آنند که در مکه نازل شده است. ^(۴۶۸) برخى نیز آن را مدنى مى دانند ^(۴۶۹) و بعضى نیز قائلند که خداى سبحان براى تشریف این سوره و تاءکید بر اهمیت آن، دوبار ( یک بار در مکه و بار دیگر در مدینه ) آن را فرو فرستاده است. ^(۴۷۰)

اختلاف درباره مکى یا مدنى بودن سوره حمد ثمره تفسیرى ندارد؛ زیرا مشتمل بر آیه اى نیست که معنایش به اختلاف نزول، مختلف و متفاوت شود، لیکن براى مکى بودن آن، دلایل چندى بیان داشته اند:

۱ خداى سبحان در سوره مبارکه حجر به پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم مى فرماید: و لقد اتیناک سبعا من المثانى و القران العظیم ^(۴۷۱). با توجه به این که سوره مبارکه حجر از سوره هاى مکى است و مراد از (سبعا من المثانى ) در آن، به شهادت روایات معصومین (علیهم السلام ) سوره حمد است ^(۴۷۲) و از طرفى اعطاى السبع المثانى به پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم با لفظ ماضى (اتیناک ) بیان شده است، پس ‍ سوره حمد نیز مکى است و قبل از سوره حجر نازل شده است.

۲ در روایات فریقین آمده است که قوام نماز به سوره مبارکه فاتحه الکتاب است: لا صلاه الا بفاتحه الکتاب ^(۴۷۳) و نماز، پیش از هجرت در مکه تشریع شده است. استاد علامه طباطبایى (قدس سره ) مى فرماید:

گرچه نماز با هیئت و ویژگیهاى کنونى آن در شب معراج.تشریع شد، اما از آیات فراوانى در سوره هاى مکى از جمله آیه کریمه ارایت الذى ینهىَ عبدا اذا صلى ^(۴۷۴) بر مى آید که در اوایل بعثت نیز اصل نماز، دست کم به صورت سجده و تلاوت بخشى از قرآن، تشریع شده بود. ^(۴۷۵)

۳ در برخى از تفاسیر اهل سنت براى اثبات مکى بودن سوره مبارکه حمد به روایاتى از حضرت امیرالمؤ منین (علیه السلام )، استناد شده است ؛ مانند: نزلت فاتحه الکتاب بمکه من کنز تحت العرش ^(۴۷۶) در جوامع روایى شیعى نیز حدیثى به این صورت از آن حضرت (علیه السلام ) نقل شده است: فاءول ما نزل علیه بمکه فاتحه الکتاب… ^(۴۷۷). همچنین حضرت امام صادق (علیه السلام ) مى فرماید: فاءول ما نزل على رسول الله بمکه بعد اءن نبى ء الحمد^(۴۷۸)

ترتیب نزول  

در بحث پیش برخى اقوال و قراین درباره این که سوره مبارکه حمد اولین سوره نازله بر پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم است مطرح شد. برخى از پژوهشگران علوم قرآنى نیز بر اساس روایت جابر بن زید و مانند آن و برخى نصوص تاریخى، آن را پنجمین سوره نازله دانسته اند که پس از سوره هاى علق، قلم، مزمل و مدثر و پیش از سوره مسد نازل شده است. ^(۴۷۹)

تعداد آیات  

سوره مبارکه حمد، به اتفاق مسلمانان ^(۴۸۰)، هفت آیه دارد و بر اساس ‍ روایات اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام ) آیه کریمه (بسم الله الرحمن الرحیم ) اولین آیه آن است: قیل لاءمیرالمؤ منین (علیه السلام ): یا اءمیرالمؤ منین اءخبرنا عن (بسم الله الرحمن الرحیم ) اءهى من فاتحه الکتاب ؟ فقال: نعم کان رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم یقراءها و یعدها آیه منها…. ^(۴۸۱)

بنابراین، قرائت (بسم الله…) در ابتداى سوره حمد تنها براى تبرک جستن به آن نیست، بلکه جزئى از سوره است و از این رو در صورت وجوب تلاوت سوره حمد، در نماز یا غیر آن، اگر بدون بسم الله تلاوت شود، امر خداوند متعال امتثال نشده است.

گویاترین شاهد بر تعداد آیات سوره حمد، آیه کریمه و لقد اتیناک سبعا من المثانى و القران العظیم ^(۴۸۲) است که به شهادت روایات معصومین ( علیهم السلام ) مراد از آن فاتحه الکتاب است. ^(۴۸۳) روایات فریقین نیز بى هیچ گونه اختلافى، همین عدد را تاءیید مى کند. ^(۴۸۴) تنها اختلافى که در آیات این سوره است درباره تقطیع و مرزبندى آیات آن است، نه اصل عدد هفت ؛ زیرا کسانى که (بسم الله الرحمن الرحیم ) را اولین آیه سوره حمد دانسته اند از (صراط الذین…) تا آخر سوره را یک آیه و دیگران که بسم الله را آیه اى از این سوره نمى دانند (غیرالمغضوب…) را آیه اى مستقل به شمار آورده اند.

غرر آیات  

در برخى روایات از (بسم الله…) به عنوان برترین آیه قرآن یاد شده است: و اءى آیه اءعظم فى کتاب الله ؟ فقال: (بسم الله الرحمن الرحیم ) ^(۴۸۵) همچنین محمد بن مسلم از امام صادق (علیه السلام ) نقل مى کند که (بسم الله…) بهترین آیه سوره حمد است: ساءلت اءبا عبدالله (علیه السلام ) عن السبع المثانى… هى الفاتحه ؟ قال: نعم. قلت: (بسم الله الرحمن الرحیم ) من السبع المثانى ؟ قال: نعم هى اءفضلهن ^(۴۸۶)

اگر چه (بسم الله…) از غرر آیات محسوب مى شود، لیکن چون اختصاصى به سوره حمد ندارد، نمى توان آن را تنها در این سوره از غرر محسوب داشت.چنین به نظر مى رسد که از جهت حکمت نظرى، مضمون خبرى آیه مبارکه (الحمد لله رب العالمین ) و از جهت حکمت عملى، مضمون خبرى آیه کریمه (ایاک نعبد و ایاک نستعین ) از غرر آیات سوره حمد محسوب مى شود.

خطوط کلى معارف سوره  

همان گونه که در آغاز پیشگفتار بیان شد، سوره مبارکه حمد مشتمل بر عصاره معارف قرآن کریم است و از این رو اءم الکتاب و اءم القرآن نام گرفته است. معارف این سوره از دیدگاههاى مختلف تقسیمهایى چند مى پذیرد که به برخى از آنها اشاره مى شود:

۱- معارف قرآن کریم داراى سه بخش اصیل و محورى است ؛ بخشى مربوط به مبداء و توحید ذاتى، صفاتى، افعالى و عبادى اوست ؛ بخش دیگر مربوط به معاد، و سومین بخش که تاءمین کننده نیاز بشر بین مبداء و معاد است، ناظر به هدایت و ضلالت، یعنى مبین وحى، رسالت و دین است. سوره حمد نیز، چنانکه گذشت، مشتمل بر عصاره بخشهاى یاد شده است.

۲- محورهاى اصلى معارف سوره حمد در برخى روایات تحمید ، اخلاص و دعا معرفى شده است که به ترتیب اشاره به سه بخش ‍ این سوره دارد: السوره التى اولها تحمید و اوسطها اخلاص و آخرها دعاء: سوره الحمد ^(۴۸۷)

۳- مرحوم شیخ بهائى ( رحمه الله ) مراتب چهارگانه حمد را بدین شرح از این سوره استفاده کرده است:

الف: حمد محبانه و عاشقانه که حمد ذات و ناظر به شایستگى ذات حق براى تحمید است. براى چنین حمدى تعبیر (الحمدالله ) کافى است.

ب: حمد شاکرانه ؛ در این مرتبه، حامد خداى سبحان را در برابر ربوبیت مطلق و احسانش حمد و شکر مى کند و تعبیر (رب العالمین ) ناظر به آن است.

ج: حمد تاجرانه که تحمیدى از سر رجاء، طمع و شوق ثواب است و (الرحمن الرحیم ) بدان اشارت دارد.

د: حمد بردگانه که حمد خدا بر اثر خوف از عذاب اوست و با آیه کریمه (مالک یوم الدین ) ادا مى شود. ^(۴۸۸)

این لطیفه مستفاد از برخى احادیث است که مراتب حمد را بازگو مى کند؛ مانند العباده ثلاثه: قوم عبدوالله عزوجل خوفا، فتلک عباده العبید و قوم عبدوا الله تبارک و تعالى طلبا للثواب، فتلک عباده الاجراء و قوم عبدوا الله حبا له، فتلک عباده الاءحرار و هى افضل العباده ^(۴۸۹) ان قوما عبدوا الله رغبه، فتلک عباده التجار و ان قوما عبدوا الله رهبه، فتلک عباده العبید و ان قوما عبدوا الله شکرا، فتلک عباده الاءحرار ^(۴۹۰)

۴- بر اساس حدیثى قدسى، سوره مبارکه حمد، که در مقام تعلیم ادب تحمید و شیوه اظهار بندگى است، بین خداى سبحان و عبد سالک تقسیم شده است ؛ بخش اول آن که پنج آیه دارد و مشتمل بر حمد و ثناى الهى و خشوع و خضوع در برابر اوست، از آن خداست و بخش پایانى سوره که دو آیه دارد و مشتمل بر دعاو طلب است، سهم عبد سالک است: قسمت فاتحه الکتاب بینى و بین عبدى فنصفهالى و نصفها لعبدى… ^(۴۹۱)

۵- عصاره سوره حمد، سپاسگزارى نسبت به نعمتهاى دریافت شده در زمان گذشته و مددجویى و کمک خواهى نسبت به رحمتهاى آینده در زمان حال و آتى است ؛ چنانکه حضرت امیرالمؤ منین (علیه السلام ) در برخى خطابه هاى خویش حمد و استعانت را قرین کرده، مى فرماید: نحمده على ما کان و نستعینه من اءمرنا على ما یکون و نساءله المعافاه فى الاءدیان کما نساله المعافاه فى الاءبدان ^(۴۹۲) همچنین مى فرماید: اءحمده استتماما لنعمته… و اءستعینه فاقه الى کفایته ^(۴۹۳)، نحمده على آلائه کما نحمده على بلائه و نستعینه على هذه النفوس البطاء عما اءمرت به السراع الى ما نهیت عنه ^(۴۹۴)

۶- مرحوم صدرالمتاءلهین مى گوید:

سوره مبارکه حمد با مقدمه اى که در نماز بدان افزوده مى شود بر روى هم هشت بخش را تشکیل مى دهد که با درهاى هشتگانه بهشت مرتبط است و نمازگزارى که سوره حمد را با آداب ویژه آن در نماز قرائت کند، از همه درهاى هشتگانه بهشت بدان راه یافته است. درهاى مزبور عبارت است از:

یکم: در معرفت که نمازگزار با گفتن وجهت وجهى للذى فطر السموات و الاءرض ^(۴۹۵) از آن وارد بهشت مى شود.

دوم: در ذکر با تلاوت آیه (بسم الله الرحمن الرحیم ).

سوم: در شکر با آیه کریمه (الحمد لله رب العالمین ).

چهارم: در رجاء با قرائت آیه (الرحمن الرحیم ).

پنجم: در خوف با ذکر آیه (مالک یوم الدین )

ششم: در اخلاص با گفتن (ایاک نعبد و ایاک نستعین )

هفتم: در دعا و تضرع با تلاوت آیه (اهدنا الصراط المستقیم ).

هشتم: در اقتدا به ارواح پاک ) با قرائت آیه (صراط الذین اءنعمت علیهم… ) ^(۴۹۶)

تذکر: با بررسى خطوط کلى معارف سوره حمد و مباحث محورى آن، روشن شد که هدف این سوره تعلیم و آموزش ادب تحمید و شیوه اظهار بندگى در برابر خداى سبحان است. تعلیم شیوه استعانت و طلب هدایت از خداوند و آشنایى به کیفیت پیمون راه نیز هدف دیگر این سوره است.

انسجام سوره  

مرحوم امین الاسلام طبرسى درباره نظم و انسجام سوره حمد مى گوید:

انسان با مشاهده نعمتهاى الهى، که نقص و نیاز آدمى خود شاهد گویایى بر آن است، با نام منعم سخن را گشوده، مى گوید: (بسم الله الرحمن الرحیم ) و پس از اعتراف به وجود منعم یگانه، به حمد و شکر او مى پردازد: (الحمد لله ) و چون همگانى بودن انعام الهى را مى فهمد مى گوید: (رب العالمین ) و چون دریافت که خداى سبحان علاوه بر پروراندن همه موجودات، روزى آنها را نیز بر عهده مى گیرد، به رحمت مطلق حق اعتراف مى کند: (الرحمن ) و هنگامى که عصیان تبهکاران و امهال و غفران الهى را مشاهده کرد، به ذکر رحمت مخصوص او زبان مى گشاید: (الرحیم ) و چون تجاوز انسانها به حریم یکدیگر را مى نگرد، به روز حساب که زمام آن تنها به دست خداست اعتراف مى کند: (مالک یوم الدین ) و پس از پیمودن این مراتب و مراحل معرفتى و مشاهده اسماى حسناى خداى سبحان، تنها او را شایسته عبادت یافته، خود را در محضر او مى یابد و آنگاه از خبر به خطاب گراییده، مى گوید: (ایاک نعبد ) و چون پیمودن راه عبادت را بدون کمک خداى سبحان ناممکن مى یابد، اظهار مى دارد: ( و ایاک نستعین ) و چون مى بیند راهها فراوان و پویندگان آنها گوناگونند، بهترین راه را از خداى سبحان مسئلت مى کند: (اهدنا الصراط المستقیم ) و سرانجام، چون پیمودن صراط مستقیم را به تنهایى دشوار مى یابد و نیاز به همسفرانى راه بلد را احساس ‍ مى کند. مى گوید: (صراط الذین اءنعمت علیهم ) و براى آن که در این راه، بیگانه با او رفاقت نکند مى گوید: (غیرالمغضوب علیهم و لا الضالین ) و این گونه بین تولى اولیاى الهى و تبرى از دشمنان او جمع مى کند. ^(۴۹۷)

ثواب تلاوت  

در برخى از روایات اهل بیت (علیهم السلام ) با تاءکیدى ویژه، به تلاوت سوره حمد ترغیب شده است. سر تاءکید فراوان روایات بر تلاوت این سوره، از مباحثى که تاکنون درباره اهمیت و اسرار نامگذارى آن بیان شد روشن مى شود. برخى از این روایات به قرار زیر است:

۱ پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم پس از تبیین فضایل این سوره و اجر فراوان تلاوت و استماع آن مى فرماید: فلیستکثر احدکم من هذا الخیر المعرض لکم ؛ فانه غنیمه. لا یذهبن اءوانه فیبقى فى قلوبکم الحسره ^(۴۹۸)

۲ نیز آن حضرت مى فرماید: کسى که سوره فاتحه الکتاب را تلاوت کند، خداى سبحان ثواب تلاوت هه آیات نازله از آسمان را بدو خواهد داد: من قراء فاتحه الکتاب اءعطاه الله بعد کل آیه نزل من السماء ثواب تلاوتها ^(۴۹۹)

۳ در برخى احادیث ثواب تلاوت سوره حمد معادل ثواب تلاوت دو سوم قرآن و انفاق به همه مؤ منان ذکر شده است ؛ مانند اءیما مسلم قراء فاتحه الکتاب اءعطى من الاءجر کاءنما قراء ثلثى القرآن و اءعطى من الاجر کانما تصدق على کل مؤمن و مؤمنه ^(۵۰۰)

بازدیدها: 1650