خطیبه‌های داغ‌دیده، راویان قیام حسینی

خطیبه‌های داغ‌دیده، راویان قیام حسینی

حادثه عاشورا صرفاً یک رویداد مردانه نبود، بلکه صحنه‌ای بود که در آن زنان نیز در کنار مردان ایفای نقش کردند. نقشی محوری، آگاهانه و گاه پیش‌برنده. بانوانی که در کربلا حضور داشتند، نه‌تنها همراهان عاطفی و خانوادگی مردان شهید بودند، بلکه گاهی خود در صف شهدا، خطیبان، افشاگران، محافظان کودکان و حاملان پیام عاشورا جای گرفتند. این نوشتار به بررسی دسته‌بندی‌شده نقش‌آفرینی بانوان در جریان کربلا می‌پردازد.

 

زنان شهید در کربلا

 

شاید حضور مردان شهید در روز عاشورا بیش از هر چیز در ذهن‌ها مانده باشد، اما در میان یاران سیدالشهدا (ع)، زنانی نیز بودند که به شهادت رسیدند. از جمله مهم‌ترین این بانوان، ام وهب، همسر عبدالله بن عمیر کلبی است که پس از شهادت همسرش، شمشیر برداشت و وارد میدان شد. او نخستین زنی است که در رکاب امام حسین (ع) به شهادت رسید. (بحار الأنوار، ج ۴۵، ص ۶۵)

همچنین برخی منابع گزارش داده‌اند که در حمله به خیمه‌گاه حسینی پس از شهادت امام (ع)، چند دختر خردسال از فرزندان شهدا یا همراهان کاروان حسینی، در آتش خیمه‌ها سوختند یا زیر سم اسب‌ها جان دادند. گرچه گزارش‌ها درباره این دسته از شهدا محدود است، اما تأکیدی بر خشونت کور سپاه یزید و مظلومیت اهل بیت دارد. (لهوف، سید بن طاووس، ص ۱۸۲).

 

همسران شهدا: الگوی همراهی و صبر

 

در جریان کربلا، بسیاری از زنان نقش همراهی و تشویق مردان برای حضور در میدان را ایفا کردند. زنان یارانی چون زُهَیر بن قَین، حنظله بن سعد، و عابس بن ابی‌شبیب، در حفظ روحیه همسرانشان نقش مهمی داشتند. برخی مانند همسر زهیر بن قین، او را با گفتاری محکم به یاری امام فراخواندند. گفته شده که او به شوهرش گفت: «آیا فرزند پیامبر را تنها می‌گذاری؟ برخیز و یاری‌اش کن که در دنیا و آخرت رستگار شوی!» (مقتل خوارزمی، ج ۱، ص ۲۳۹)

این بانوان پس از شهادت شوهرانشان نیز با صبر، آرامش و ایستادگی، فرزندان و خانواده‌های خود را در سخت‌ترین شرایط هدایت کردند. برخی از آنان حتی در برابر تهدیدات و دشنام‌های لشکر یزید، عزت و حیا را با شجاعت درآمیختند.

 

بانوان خطیبه و افشاگر: تریبون‌های بیداری

 

مهم‌ترین نقش سیاسی و فرهنگی بانوان در عاشورا، مربوط به خطبه‌های افشاگرانه آنان است. در رأس این بانوان، حضرت زینب کبری (س) قرار دارد که با خطبه‌های خود در کوفه و شام، پرده از چهره پلید حکومت یزید برداشت و افکار عمومی را بیدار کرد. خطبه معروف حضرت در مجلس ابن زیاد در کوفه و مجلس یزید در شام، بیانگر بصیرت، قدرت کلام، استحکام اعتقادی و شجاعت زن مسلمان است. حضرت در شام خطاب به یزید فرمود: «ای یزید! به خدا سوگند، جز پوست خود را کندی… به زودی درمی‌یابی که چه کسی مغلوب است…» (الاحتجاج، طبرسی، ج ۲، ص ۳۰۷)

ام‌کلثوم، دیگر بانوی هاشمی، نیز در کوفه خطبه‌ای کوبنده ایراد کرد و مردم را از خواب غفلت بیدار ساخت. او با استناد به جایگاه اهل بیت و ظلم مردم کوفه، آنان را مورد خطاب قرار داد و از بی‌وفایی‌شان انتقاد کرد. (لهوف، ص ۱۶۴).

 

بانوان در مسیر اسارت: حافظان هویت اهل بیت

پس از واقعه عاشورا، مسئولیت سنگینی بر دوش زنان کربلا و بازمانده از حادثه عاشورا قرار گرفت. آنان، علاوه بر مراقبت از کودکان و مجروحان، باید پیام عاشورا را زنده نگه می‌داشتند. در طول مسیر اسارت، بارها با تهدید، دشنام، بی‌احترامی و تحقیر روبرو شدند، اما با ایستادگی و رفتار عزتمندانه، نشان دادند که پیامبران نهضت حسینی‌اند.

در روایت‌ها آمده است که در طول مسیر کوفه تا شام، حضرت زینب (س) و دیگر زنان، فرصت‌هایی را برای سخنرانی، روایت واقعه و تبیین حقیقت عاشورا غنیمت شمردند. این شیوه هوشمندانه انتقال پیام، نه تنها از شعله‌ور شدن شعائر حسینی جلوگیری نکرد، بلکه زمینه‌ساز حرکت‌های اعتراضی پس از عاشورا شد. (مثلاً قیام توابین و مختار).

 

بانوان راوی و ناقلان عاشورا

یکی دیگر از نقش‌های مهم بانوان، روایت ماجرا برای آیندگان بود. بسیاری از آنچه امروز از واقعه کربلا می‌دانیم، از طریق راویان زن مانند حضرت زینب (س)، فاطمه دختر امام حسین (ع) و دیگر بانوان نقل شده است. آنان با دقت و امانت، نه تنها وقایع را بازگو کردند، بلکه احوال شهدا، ویژگی‌های اخلاقی امام و روحیه مقاومت را نیز منتقل کردند.

این روایات، نه در قالب گزارش خشک تاریخی، بلکه در متن عاطفه، احساس و تعهد به حقیقت ثبت شد و از همین‌رو، تاثیرگذار و ماندگار ماند.

 

نقش تربیتی و فرهنگی بانوان کربلا

بسیاری از بانوان حاضر در کربلا، پیش از آنکه همراه شوند، مادرانی بودند که فرزندان خود را با روحیه ولایت‌پذیری و شهادت‌طلبی پرورش داده بودند. رباب، همسر امام حسین (ع)، که در سوگ طفل شیرخواره‌اش مویه کرد، نه‌تنها همسر امام، بلکه مادری مؤمن، صبور و الهام‌بخش بود. گفته‌اند که پس از عاشورا، از فرط اندوه، نه در سایه نشست و نه غذایی خورد تا جان سپرد. (مثیر الأحزان، ابن نما، ص ۷۳)

همچنین ام‌وهب، که همسر و فرزندش را روانه میدان کرد و خود نیز شهید شد، نمونه‌ای از زنانی است که بینش عاشورایی را در خانواده جاری ساخته بود. این بانوان، پیش از حضور در میدان نبرد، در جبهه تربیت و فرهنگ‌سازی مجاهدت کرده بودند.

 

نقش زنان در کربلا، صرفاً احساسی یا عاطفی نبود، بلکه آگاهانه، انقلابی و تمدن‌ساز بود. زنان در عاشورا، از همراهی تا شهادت، از خطابه تا روایت، از تربیت تا مقاومت، در همه ساحت‌ها نقش‌آفرینی کردند. بدون درک صحیح از جایگاه آنان، فهم ما از نهضت عاشورا ناقص خواهد بود.

بانوان امروز، می‌توانند با الگو گرفتن از زنان عاشورایی، نقش تربیتی، فرهنگی و رسانه‌ای خود را در انتقال پیام اسلام ایفا کنند. چه در قالب خانواده، چه در عرصه آموزش، رسانه، هنر یا فعالیت‌های اجتماعی و دینی، خط زینب کبری (س) همچنان ادامه دارد.

 

منابع:

مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۴ق، ج۴۵.

سید بن طاووس، لهوف، قم، انتشارات دلیل ما، ۱۴۲۱ق.

طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، قم، دارالمرتضی، ۱۴۱۳ق، ج۲.

ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، قم، دار الکتب الإسلامیه، ج۴.

ابن نما، موفق بن احمد، مثیر الأحزان، قم، منشورات الرضی، ۱۴۱۶ق.

خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین، نجف، مطبعة الحیدریة، ۱۳۶۷ق، ج۱.

 

 

شواهد تاریخی ارجاع به زنان در متون دینی و تاریخی اسلام

Views: 0