شیوه های تبلیغی حضرت زینب سلام علیها

برخى از آن حوادث عبارتند از:
۱- رحلت جد بزرگوارش، پیامبر خدا صلى الله علیه و آله، در سال دهم هجرى – در سن پنج سالگى – . ۲- پیدایش اختلاف درباره جانشینى پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله، در سال دهم هجرى که این خود از بزرگترین مصایب جهان اسلام است.
۳- شهادت مادرش زهراى اطهر علیها السلام در سال دهم هجرى.
۴- مشکلات و مصایب دوران خلافت على علیه السلام (جنگ جمل، صفین و نهروان در سال هاى سى و پنج تا چهلم هجرى) .
۵- شهادت پدر بزرگوارش، على علیه السلام در سال چهلم هجرى.
۶- شهادت برادر بزرگوارش امام حسن علیه السلام و جریان دفن آن حضرت در بقیع در سال پنجاهم هجرى.
۷- جریان عاشورا در سال شصت و یکم از هجرت و شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش و شهادت فرزندانش در کربلا.
۸- اسارت. فضایل و مناقب حضرت زینب سلام الله علیها زینب کبرى داراى فضایل و مناقب بسیارى بود، برخى از القاب آن حضرت خود گویاى فضیلت هاى بى شمار آن بانوى بزرگوار است. تا آنجا که یکى از بزرگان در این باره مى گوید: «فان فضایلها وفواضلها وخصالها وجلالها وعلمها وعملها وعصمتها وعفتها ونورها وضیائها وشرفها وبهائها تالیه امها صلوات الله علیها» (۴) . فضائل و برترى هاى او و خصلت هاى جلالت قدر و علم و عمل و عصمت و عفت و نورانیت و روشنایى و شرف و زیبایى اش همچون مادرش زهرا علیها السلام است.
مقام علمى یکى از فضایل و خصایص حضرت زینب سلام الله علیها مقام علمى اوست، او زنى دانشمند، سخن ور، فصیح و بلیغ بود و نایب خاص امام حسین علیه السلام در بیان حلال و حرام الهى بود و روایت است که در اسارت هنگامى که امام سجاد علیه السلام بیمار بودند مردم در حلال و حرام به زینب سلام الله علیها مراجعه مى کردند و او هم پاسخ آنان را مى داد (۵) . امام صادق علیه السلام براى جواز چاک دادن گریبان در مصیبت فقدان پدر و برادر و… به فعل و عمل زینب علیها السلام در جریان کربلا استناد مى کند (۶) . و از این سخن امام سجاد علیه السلام که در خطاب به عقیله ى بنى هاشم مى فرماید: «یا عمه انت بحمد الله عالمه غیر معلمه وفهمه غیر مفهمه » (۷) . «عمه جان تو بحمد الله عالمه اى هستى بدون این که معلم داشته باشى و تو فهمیده اى هستى بى آن که کسى مطالب را به تو یاد داده باشد» . پى مى بریم که زینب کبرى سلام الله علیها علم و دانش خود را از طریق دیدن استاد و معلم به دست نیاورده، بلکه از جانب خداى تعالى به آن حضرت اعطاء شده است. درباره ى پایان زندگى آن شیرزن کربلا اختلاف است و روشن نیست که در کجا به جوار حق رفته است در مدینه؟ دمشق؟ یا قاهره؟ ولى آنچه مسلم است این است که پس از بازگشت از شام مدت زیادى زنده نبود و در غروب روز پانزدهم رجب سال ۶۲ هجرى به جوار حق شتافته است. (۸)
شیوه ها و سیاست هاى تبلیغى زینب علیه السلام
چنانچه عاشورا را پدیده اى بدانیم که به وجود آورنده آن حسین بن على علیهما السلام باشد پرورش دهنده این پدیده زینب دختر على علیهما السلام خواهد بود. وظیفه ى مهم او پس از عصر عاشورا، پاسدارى از نهضت خونین امام حسین علیه السلام و رساندن پیام «هیهات منا الذله » او براى جهانیان است. او راه سخت و دشوارى را در پیش دارد. او باید در بین جمعیتى سخن بگوید که گویى گوششان ناشنوا و چشمانشان نابیناست و در حماقت و نادانى کامل به سر مى برند. او باید از این پس آگاهانه بیاندیشد و تصمیم بگیرد و باید از هر حال و شرایط و از هر وضعیت و موقعیت خوب استفاده کند و با زبان حال و قال آنان را از غفلت بیدار کند و به آنان آگاهى و شناخت بدهد تا احساس مسئولیت کنند و آنگاه خواه ناخواه شورش و انقلاب پدید آید. خطبه هاى آتشین و بلند پایه ى حضرت زینب سلام الله علیها همه نقشه هاى شوم یزیدیان را بر آب کرد و همچون رعد و برق، روشنگر و کوبنده بود که تمامى بافته هاى سى و چند ساله ى بنى امیه را از بین برد و شورشى بنیادین علیه بنى امیه برنامه ریزى کرد و کاخ امویان را براى همیشه لرزاند و واژگون کرد.
سیاست ها و شیوه هاى تبلیغى آن بانوى بزرگوار:
۱- گریه و فغان و برپایى مجالس عزادارى و سوگوارى: پس از این که امام علیه السلام و اصحاب باوفایش به شهادت رسیدند زینب سلام الله علیها به سرعت به طرف میدان حرکت کرد و وقتى که بدن خونین و پاره پاره برادر را دید شیوه کنان گفت: «وا اخاه وا سیداه وا اهل بیتاه و سپس گفت: لیست السماء اطبقت على الارض ولیت الجبال تدکدکت على السهل » (۹) . «اى کاش آسمان بر زمین ویران مى شد و اى کاش کوه ها از هم مى پاشیدند و به بیانان ها مى ریختند.» و زمانى که به پیشنهاد شمر لعین کاروان اسیران را از کنار بدن هاى قطعه قطعه شده ى شهیدان عبور مى دادند و زینب سلام الله علیها پیکر شهدا و بدن پاره پاره شده برادرش را دید خم شد و بدن پاره پاره برادر را در آغوش گرفت و دهانش را روى حلقوم بریده برادر نهاد و مى بوسید و مى گفت: «یا اخى لو خیرت بین الرحیل والمقام عندک لاخترت المقام عندک ولو ان السباع تاکل من لحمى » (۱۰) . «برادرم، اگر مرا بین سکونت در کنار تو – کربلا – و بین رفتن به سوى مدینه مخیر مى نمودند، سکونت در نزد تو را برمى گزیدم، گرچه درندگان بیابان گوشت بدنم را بخورند. و در برخى از مقاتل آمده است: در این هنگام رو به مدینه کرده و مى گوید: «وا محمداه صلى علیک ملائکه السماء، هذا حسین مرمل بالدماء مقطع الاعضاء وبناتک سبایا» (۱۱) . فریاد اى محمد صلى الله علیه و آله درود فرشتگان آسمان بر تو باد این حسین تو است که در خون غوطه ور است، اعضایش قطع شده و دختران تو به عنوان اسیر عبور داده مى شوند…» راوى مى گوید: زینب کبرى – سلام الله علیها – به گونه اى روضه خواند و گریه کرد که: فابکت والله کل عدو وصدیق (۱۲) «سوگند به خدا هر دوست و دشمن از گریه و گفتار زینب سلام الله علیها گریه کرد» .
محتشم کاشانى در دوازده بند معروف خود در این باره چنین سروده است: «ناگاه چشم دختر زهرا در آن میدان بر پیکر شریف امام زمان فتاد بى اختیار نعره ى «هذا حسین » از او سر زد چنان که آتش ازو در جهان فتاد پس با زبان پرگله آن بضعه الرسول رو در مدینه کرد که یا ایها الرسول این کشته فتاده به هامون حسین توست وین صید دست و پا زده در خون حسین توست این نخل تر کز آتش جان سوز تشنگى دود از زمین رسانده به گردون حسین توست این ماهى فتاده به دریاى خون که هست زخم از ستاره بر تنش افزون حسین توست این خشک لب فتاده ى دور از لب فرات کز خون او زمین شده جیحون حسین توست این شاه کم سپاه که با خیل اشک و آه خرگاه زین جهان زده بیرون حسین توست این قالب طپان که چنین مانده بر زمین شاه شهید ناشده مدفون حسین توست » (۱۳) آنچه از این گونه اقدامات آن حضرت به دست مى آید. این است که او مى خواهد با این ناله هاى جان سوز ولى آگاهانه و بیدار کننده. درس هاى آموزنده به لشکریان فرومایه دشمن دهد او باید به آنان بفهماند که چه جنایت هایى کرده اند و باید به آن لشکر جنایت کار کوفه بفهماند که جنگ شان، جنگ با قرآن، آورنده قرآن، و ایمان آورندگان به قرآن بوده است. او مى خواهد با این ناله هاى جان سوز عواطف و احساسات مردم را تحریک نماید و آنان خود به خود علیه استبداد و یزیدیان قیام و شورش کنند و مى بینیم که چنین کرد. مدتى که در شام اقامت داشت در محله اى به نام «دار الحجاره » مراسم عزادارى برپا کرد و آن چنان عزادارى و نوحه سرایى و گریه و زارى مى کردند که مردمى که در آنجا شرکت مى کردند تصمیم گرفتند به خانه یزید هجوم برند و او را به قتل برسانند (۱۴) . و باز آن بانوى ستمدیده را مى بینیم که پس تحمل آن همه مصیبت ها و رنج ها به مدینه بازگشته و در شهر پیامبر صلى الله علیه و آله و در خانه خود به سوگوارى بر امام علیه السلام و دیگر یاران او مى پردازد، در این مراسم عزادارى، هر روز گروه گروه از زنان مدینه به خدمت آن حضرت آمده، ضمن تسلیت به ایشان، به ندبه و گریه مى پردازند تا آنجا که به تدریج زنان قبایل و عشایر، تصمیم به خونخواهى شهداى کربلا مى گیرند و قیام مى کنند (۱۵) . ۲- خطابه و سخنرانى هنگامى که کاروان اسیران، در آن جو پر از ظلم و خفقان به کوفه رسید، زنان، مردان و کودکان کوفه همه به معابر آمده تا مغلوبین و اسراء را تماشا کنند، برخى ناراحت و برخى بهت زده و گروهى از شدت تاثر اشک مى ریختند. حضرت زینب سلام الله علیها موقعیت را تشخیص داد و نگاهى به مردم کرد و با اشاره خواست همه سکوت کنند و با انتخاب بهترین فرصت ها و زیباترین کلمات و جملات و با شجاعتى بى نظیر و على وار بر مسند خطابه ایستاد. فرازهایى از خطبه هاى آن مظلومه را در این قسمت نقل نموده و به تحلیل برخى از نکات آن مى پردازیم: «الحمد لله والصلوه على ابى محمد و آله الطیبین الاخیار، اما بعد یا اهل الکوفه، یا اهل الختل والغدر ا تبکون؟ فلا رقات الدمعه و لا هدات الرنه، انما مثلکم کمثل التى نقضت غزلها من بعد قوه انکاثا تتخذون ایمانکم دخلا بینکم، الا و هل فیکم الا الصلف و النطف و الصدر الشنف و ملق الاماء و غمز الاعداء و هل انتم الا کمرعى على دمنه او کفضه على ملحوده..» . (۱۶) . «حمد و سپاس مخصوص خداوند است و درود بر پدرم محمد و اهل بیت پاک و برگزیده او باد، اما بعد هان اى مردم کوفه اى اهل نیرنگ و فریب، گریه مى کنید؟ اى کاش هیچ گاه اشک چشمهایتان تمام نشود و هرگز ناله هایتان خاموش نگردد، همانا مثل شما مثل زنى است که رشته ى خویش را پس از خوب تابیدن، باز مى کرد، شما سوگندهاى خود را دست آویز فساد، در میان خویش قرار داده اید، آیا در شما جز چاپلوسى و آلودگى و سینه هاى پرکینه و تملق گویى کنیزان و خریدن ناز دشمنان دین، خصلتى هست؟ مثل شما، مثل گیاه و علفى است که در مزبله مى روید یا نقره اى آلایش قبیرى به آن عوده مى شود… او در ابتداى خطبه از پیامبر صلى الله علیه و آله تعبیر به پدر مى کند و با انتخاب این کلمه، مى خواهد خود و قافله اسیران را معرفى کند و نسبت خویش را با پیامبر روشن سازد تا همگان دریابند اهل این قافله از کدام دودمان و قبیله اند و از این راه افکار و احساسات مردم را در اختیار بگیرد و مردم آنان را با دیده اسیر ننگرند و سپس به بزرگترین نقطه ضعف کوفیان یعنى سست عنصرى و پیمان شکنى آنان اشاره مى کند و با این کلمات و جملات مى خواهد آنان را بر این خصلت آگاه سازد. و در فرازى دیگر از خطبه با نگرش دقیق و ظریف با صفاتى همچون «درمان دردها» ، «چراغ راه امت » ، «پناهگاه جمع » و… به معرفى شخصیت امام علیه السلام مى پردازد تا جاى شک و تردیدى براى آن قوم سست عهد باقى نماند. او همچنان با مردم سخن مى گفت و آنان را کشنده حسین علیه السلام و خانواده پیامبر صلى الله علیه و آله معرفى مى کرد. سخنان او کاملا صحنه را تغییر داد تا آنجا که صداى مردم کوفه به گریه بلند شده بود. زنان موهاى خود را افشان کرده بودند و خاک بر سر و روى خود مى ریختند. او صحنه ى دیگرى از قیامت را در برابر مردم قرار داد، در آن روز مردم کوفه از شنیدن این سخنان، همچون ستمکاران در قیامت، حیران و سرگردان شده و دست هاى خود را به دهان مى گزیدند (۱۷) . آن استاد بى معلم نه تنها با مردم کوفه سخن گفت و آنان را بر آن کار زشتى که مرتکب شده بودند ملامت و سرزنش کرده، در دار الاماره ابن زیاد نیز چنان نیرومندانه ایستاد و پرخاش گرانه سخن گفت و او را حقیر و کوچک شمرد که توان سخن گفتن را از او گرفت. و پس از ورود به شام و حضور در مجلس یزید با سخنان على گونه اش چنان او را رسوا کرد و او را به گریه واداشت که توان پاسخ گفتن از او سلب شد.
۳- سیاه پوشى یکى از عواملى که سبب موفقیت زینب سلام الله علیها شد عقل و تدبیر او بود، اصلا قبل از این که عاشورایى و اسارتى در کار باشد، زینب به عقل و تدبیر معروف و مشهور بود به طورى که به او القاب، عقیله بنى هاشم عقیله النساء و… لقب داده اند. عقل و تدبیر زینب به گونه اى بود که توانست در کارهایش بیشتر موفق شود و در غیر این صورت نمى توانست در برابر یزید و اطرافیان حیله باز و مزورش موفق شود. از جمله کارهاى مدبرانه حضرت زینب سلام الله علیها برگزارى مجالس سوگوارى و عزادارى در شام و مدینه و دستور وى مبنى بر سیاه پوش نمودن محمل ها بود که فرمود: «اجعلوها سوداء حتى یعلم الناس، انا فى مصیبه وعزاء لقتل اولاد الزهراء سلام الله علیها» . «محمل ها را سیاه پوش کنید تا مردم بدانند که ما در مصیبت و عزادارى براى کشته شدن فرزندان زهرا هستیم » . هر چند این گونه امور از نظر دشمنان ساده و بى ارزش بود ولى در حقیقت همین کارهاى باارزش زمینه ساز قیام و انقلاب مردم علیه قاتلان امام حسین علیه السلام بود که توانست کاخ یزیدیان را متزلزل کند.
۴- رفتارهاى عالمانه یکى از عوامل موفقیت زینب سلام الله علیها در رساندن پیام حسین علیه السلام به جهانیان، تبلیغ با عمل بوده است او همواره تلاش مى کرد که به وظیفه الهى خود عمل کند و در رعایت حلال و حرام الهى هیچ گونه سهل انگارى نمى کرد و از هیچ وظیفه شرعى فروگذار نمى کرد. نقل است که وقتى اسرا را وارد کوفه کردند، مردم کوفه از روى ترحم به اطفال و اسیران نان و خرما مى دادند، ام کلثوم (۱۸) فریاد مى زد: اى اهل کوفه! صدقه بر ما حرام است و آنان را از دست و دهان بچه ها مى گرفت و به سوى مردم مى انداخت (۱۹) . حتى حاضر مى شود نان و غذاى خود را بین بچه ها تقسیم کند و سه روز یا بیشتر چیزى نخورد ولى اجازه نمى دهد که ذره اى از صدقه را تناول کنند. یکى از موارد عملى تبلیغ حضرت زینب سلام الله علیها حفظ حجاب است، او نه تنها در حالت عادى، بلکه در بحرانى ترین لحظات زندگى اهتمام زیادى در حفظ خود از انظار و دیده هاى مردم داشت. راوى مى گوید: وقتى از حج برمى گشتم، وارد کوفه شدم، دیدم اسرا را وارد کوفه کرده اند امام سجاد علیه السلام را دیدم که بر شترى بدون روپوش سوار بوده و از پاهایش خون جارى بود در این هنگام بانویى را دیدم که بر شترى برهنه سوار است، سؤال کردم، او کیست؟ گفتند: زینب کبرى است. فریاد مى زد: اى مردم چشم هاى خود را از ما بپوشانید آیا از خدا و رسولش حیاء نمى کنید که به حرم رسول خدا صلى الله علیه و آله در حالى که پوششى ندارند مى نگرید (۲۰) . او مى خواهد با عمل و رفتار خود به جهانیان بفهماند که حسین علیه السلام و یارانش براى احیاى احکام الهى شهید شده اند و زنان و کودکانش به همین دلیل به اسارت مى روند و بنى امیه و دستگاه حاکمه یزید نسبت به احکام الهى نه تنها بى اعتنا هستند بلکه احکام الهى را واژگون کرده اند.
۵- دعا و عبادت یکى دیگر از شیوه هاى تبلیغى حضرت زینب – سلام الله علیها – دعا و عبادت است. او همواره مى دانست که دشمنان در انتظارند تا کوچک ترین واکنش یا کلامى را جستجو کنند که نشانه اى از ضعف خاندان پیامبر صلى الله علیه و آله باشد و از این رو او براى این که دشمنان را مایوس کند در روز یازدهم وقتى که در کنار جسد برادر آمد توقف کرد و با خلوصى خاص متوجه خدا گردید و عرض کرد: «اللهم تقبل منا قلیل القربان » (۲۱) خداوندا این قربانى کوچک را از ما قبول کن. از دعایى که حضرت زینب سلام الله علیها نمود مى توان دریافت که با همه این مصایب و مشکلات باز هم در برابر توفان هاى کوبنده ایستاده است و با خداى خود مى گوید: «یا عماد من لا عماد له ویا سند من لاسند له یا من سجد لک سواد اللیل وبیاض النهار وشعاع الشمس وحفیف الشجر ودوى الماء یا الله، یا الله، یا الله » (۲۲) . اى پناهگاه آن که جز تو پناهى ندارد، اى تکیه گاه آن که جز تو پشتوانه اى نمى شناسد، اى خدایى که سیاهى شب و سپیدى روز و روشنایى خورشید و صداى آرام درخت و آب بر تو سجده مى کنند، اى خدا، اى خدا، اى خدا. و نیز در خطبه اى که در مجلس یزید بیان کرد این گونه دعا مى کند: «… اللهم خذ بحقنا وانتقم من ظالمنا واجعل غضبک على من سفک دمائنا ونقض دماؤنا وقتل حماتنا وهتک عنا سدولنا» (۲۳) . خدایا حق ما را باز گیر و از آن کس که به ما ستم کرد انتقام بگیر و خشم خود را بر کسى که خون هاى ما را ریخت و عهد ما را شکست، و یاران ما را کشت و از ما پرده درى کرد فرود آر. ۶- بکارگیرى اصول روان شناسى لازم به ذکر است گرچه اصول روانشناسى در تبلیغ به صورت کلاسیک از ابتکارات علوم معاصر است ولى در تبلیغات اصیل آسمانى نیز مورد توجه قرار گرفته است و سیره رهبران و ائمه اطهار علیهم السلام نشان مى دهد که آنان در تبلیغ به اصول روانشناسى فردى و اجتماعى توجه کامل داشته اند. حضرت زینب سلام الله علیها نیز، در امر رساندن پیام امام حسین علیه السلام به جهانیان از این اصول از جمله تحقیر دشمنان، تکریم دوستان، تحریک عواطف و مخاطب شناسى استفاده نموده است. وقتى که با کوفیان سخن مى گوید، در آغاز خطبه بر اصالت خاندان خودش تاکید مى ورزد و از پیامبر صلى الله علیه و آله تعبیر به پدر مى کند تا عواطف و احساسات مردم را در اختیار بگیرد و آنان خود بخود آماده قیام و شورش شوند. و در فراز اول خطابه خود به بزرگترین نقطه ضعف کوفیان یعنى سست عنصرى و عهد شکنى اشاره مى کند و آنان را از این راه تحقیر مى کند. و باز آن بانوى بزرگوار را مى بینیم که در کاخ ابن زیاد، او را «پسر مرجانه » مى خواند که براى عبیدالله توهین آمیزترین و رسوا کننده ترین القاب است که حاکى از نامشروع بودن وجود وى و بدنام بودن مادرش مى باشد و آن چنان ضربه بر پیکر لرزان عبیدالله مى زند که تصمیم به قتل زینب سلام الله علیها مى گیرد. و در فرازى از خطبه آتشین خود در خطاب به یزید به معرفى یزید، پدر، جد و جده اش مى پردازد و بر اصالت خاندان خود تاکید مى ورزد و مى فرماید: «وکیف یرتجى مراقبه من لفظ فوه اکباد الاذکیاء ونبت لحمه من دماء الشهداء..» . (۲۴) . «و چگونه توقع و امید دلسوزى از آن کسى باشد که دهانش جگر پاکان را جوید و بیرون انداخت و گوشتش از خون شهیدان روئید. ..» و نیز از مقایسه بین دو خطبه اى که در کوفه و شام بیان فرمود به این نتیجه مى رسیم که اصل مخاطب شناسى را کاملا رعایت کرده است، زیرا که در کوفه اکثر مخاطبین او عموم مردمند که در جهل و ناآگاهى به سرمى برند و به مقتضاى حال، سخن را در خور فهم مخاطبین بیان مى نماید. و آنان را از جنایتى که مرتکب شده اند و نیز از شخصیت شهیدان آگاه مى سازد. ولى در شام در مجلس یزید، چون خواص حضور دارند و همه داراى آگاهى نسبت به امور هستند لحن خطاب فرق مى کند و در نتیجه به رسوا کردن و مایوس نمودن یزیدیان مى پردازد. آنچه اشاره شد اجمالى از سیاست ها و شیوه هاى تبلیغى آن بزرگوار بود. شیوه هاى دیگرى از قبیل شجاعت، شهامت، فصاحت و بلاغت و وقت شناسى از دیگر روش هاى تبلیغى آن بزرگوار بوده است.
پی نوشت :
۱) اخبار الزینبات، ابوالحسن یحیى بن حسن علوى، ص ۲۳ .
۲) زینب کبرى سلام الله علیها، عقیله بنى هاشم، حسن الهى (بوته کار)، ص ۶۲ .
۳) من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۲۹۳ .
۴) طراز المذهب، ص ۶ به نقل از کتاب زینب کبرى سلام الله علیها عقیله ى بنى هاشم، حسن الهى، ص ۸۴- ۸۳ . ۵) زینب کبرى، نقدى، جعفر، ص ۳۵ .
۶) جواهر الکلام، ج ۴، ص ۳۰۷ .
۷) بحار الانوار مجلسى، ج ۴۵، ص ۶۴ .
۸) زندگانى فاطمه زهرا، شهیدى، جعفر، ص ۲۶۲- ۲۶۱ .
۹) بحار الانوار، ج ۶، ص ۵۴ .
۱۰) معالى السبطین، ج ۲، ص ۵۵ .
۱۱) سوگنامه آل محمد، ص ۳۹۳ .
۱۲) معالى السبطین، ص ۳۱; بحار ج ۴۵ ص ۵۹; نفس المهموم، ص ۲۱۰٫
۱۳) دیوان محتشم، بند ۸ و ۹ . ۱۴) جزایرى، سید نور الدین، خصایص زینبیه، ص ۲۹۶ .
۱۵) عمادزاده، حسین، حضرت زینب کبرى سلام الله علیها، ص ۱۵۰ .
۱۶) ترجمه لهوف ص ۱۴۶- ۱۴۸ .
۱۷) فرقان ۲۵: «ویوم یعض الظالم على یدیه یقول یا لیتنى اتخذت مع الرسول سبیلا» روزى که ستمگر دستان خود را به دندان گزد و مى گوید: اى کاش راهى را که رسول در پیش گرفته بود، در پیش گرفته بودم.
۱۸) برخى بر این باورند که ام کلثوم در اینجا همان زینب سلام الله علیها است.
۱۹) بحار الانوار، ج ۴، ص ۱۱۴ .
۲۰) مقتل مقرم، ص ۳۷۱ .
۲۱) همان ص ۳۰۷ .
۲۲) آل بیت النبى فى مصر، ص ۵۳- ۵۲ به نقل از کتاب پیام آور عاشورا، ص ۲۸۸ .
۲۳) بحار الانوار، ج ۴۵، ص ۱۳۵- ۱۳۳ .
۲۴) بحار، ج ۴۵، ص ۱۳۳- ۱۳۵ .

منبع : پایگاه راسخون