معرفی آثار استاد معلم شهید مرتضی مطهری

 داستان راستان (۲-۱)
این کتاب یک مجموعه دو جلدی است.جلد اول شامل ۷۵ داستان برگرفته از کتب حدیث ،  کتب رجال ،  تراجم ، تواریخ و سـِیر است. قهرمان داستانها  ،غالباً پیشوایان بزرگ دین ، یا شخصیتهای بزرگوار علمی و فقهی می باشند. به همین دلیل این کتاب ” داستان راستان ” نام گرفته است. این داستانها علاوه بر آنکه عملاً می تواند راهنمای اخلاقی و اجتماعی سودمندی باشد، خواننده را نیز از این رهگذر با حقیقت و روح تعلیمات اسلامی آشنا می کند.

جلد دوم مجموعه ” داستان راستان ” شامل ۵۰ داستان است که  مانند جلد اول غالباً از کتب حدیث و تاریخ اقتباس شده است، و همانند جلد اول، نویسنده از خود چیزی بر اصل داستان نیفزوده ولی در حدود قرائن احوال ، داستان را پرورش داده است.

حکمتها و اندرزها (۲-۱)
این کتاب ، مجموعه ای است مشتمل بر مقالاتی از استاد شهید که در سالهای ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۱ هجری شمسی برای یک برنامه ی عمومی آشنایی با فرهنگ اسلامی و جهت ایراد به صورت گفتار و خطابه به رشته تحریر درآمده است و بیشتر مطالب آن پیرامون راه و رسم زندگی و دستورات اسلام در این باب است. از نظر مقایسه با سایر آثار استاد می توان گفت ، این اثر از یک سو شبیه به کتاب بیست گفتار است و از سوی دیگر با کتاب داستان راستان شباهت دارد.
برخی از عناوین و مباحث طرح شده در جلد اول کتاب عبارتند از : بردگان و آزادگان، ارکان سعادت بشر، ایمان و عمل صالح، خواری معصیت و عزت طاعت، محاسبه ی نفس، حق و تکلیف، روش سیاسی علی (علیه السلام)، دشمنان عقل، تقوا و روشن بینی، لزوم همگامی کار و دانش، فقر معنوی.

برخی از عناوین و مباحث طرح شده در جلد دوم کتاب عبارتند از :راه نیل به آسایش،صبر،حسد،فریضه علم،نماز،روزه،و…..

حماسه ی حسینی (۲-۱)
حماسه ی حسینی مجموعه ای است مشتمل بر کلیه ی سخنرانیها و یادداشتهای استاد شهید آیت الله مطهری درباره حادثه کربلا. جلد اول این مجموعه شامل سخنرانیهاست.
این کتاب  شامل هفت فصل است. فصل اول تحت عنوان «حماسه ی حسینی» مجموعه ی سه سخنرانی استاد شهید تحت همین عنوان است که در حدود سال ۱۳۴۷ هجری شمسی در حسینیه ی ارشاد ایراد شده است.
فصل دوم را سخنرانیهای استاد ، تحت عنوان «تحریفات در واقعه ی تاریخی کربلا» تشکیل می دهد. این سخنرانی ها در فروردین ماه ۱۳۴۸ هجری شمسی ، برابر با محرم ۱۳۸۹ هجری قمری در حسینیه ی ارشاد ایراد شده است .
«ماهیت قیام حسینی» ، فصل سوم این کتاب را تشکیل می دهد. توضیح اینکه در سال ۱۳۵۶ هجری شمسی ، استاد سخنرانیهایی تحت عنوان «مسئله ی شناخت» در کانون توحید (تهران) ایراد کردند. از آنجا که زمان آن سخنرانی ها مقارن با دهه اول محرم بود، در سه جلسه ای که مصادف با شبهای تاسوعا و عاشورا بود، نیمی از وقت به بحث درباره حادثه کربلا اختصاص داده شد. مجموعه آن سه نیم جلسه این فصل را تشکیل می دهد و عنوان آن نیز از یادداشتهای استاد اخذ شده است .
فصل چهارم را یک سخنرانی آن شهید بزرگوار تحت عنوان «تحلیل واقعه ی عاشورا» تشکیل می دهد. این سخنرانی در سال ۱۳۵۶ در یکی از جلساتی که به طور هفتگی در برخی منازل برقرار و موسوم به «جلسه یزدیها» بود ایراد شده است .
«شعارهای عاشورا» (سخنرانی معروف استاد که توأم با گریه شدید ایشان است) فصل پنجم این کتاب را تشکیل می دهد. این سخنرانی در روز عاشورا و در حدود سال ۱۳۵۲ در مسجد جامع نارمک تهران ، ایراد گردیده است.
فصل ششم این کتاب ، مجموع هفت جلسه سخنرانی استاد شهید تحت عنوان «عنصر امر به معروف و نهی از منکر در نهضت حسینی» است که در محرم ۱۳۹۰ هجری قمری برابر با اسفند ۱۳۴۸ و فروردین ۱۳۴۹ هجری شمسی در حسینیه ی ارشاد ایراد شده است. در این فصل ، علاوه بر موضوع مذکور، به طور کلی اصل «امر به معروف و نهی از منکر» مورد بحث واقع شده که در خلال آن، مسائل اجتماعی و سیاسی روز ،  از جمله کارنامه مسلمین در مسئله فلسطین بررسی شده است.
«عنصر تبلیغ در نهضت حسینی»  فصل هفتم این کتاب را تشکیل می دهد. این فصل مجموع هفت سخنرانی استاد ، تحت همین عنوان است که در سال ۱۳۵۰ شمسی و در ماه محرم در مسجد «جاوید» تهران ایراد شده است . در این فصل به طور کلی «تبلیغ در اسلام» نیز مورد بحث واقع شده است.

جلد دوم این کتاب شامل نوشته ها و یادداشتهایی از استاد شهید آیت الله مرتضی مطهری در این باب است . این کتاب ، حاوی مطلبی است که استاد شهید به مرور ایام نگاشته اند و هدف از این نگارش، یادداشت مطالب قابل توجه ، جهت مراجعه ی بعدی و یا آمادگی برای سخنرانی بوده است. این مطالب از نظر اجمال و تفصیل متفاوت می باشند ، به طوری که برخی از آنها به صورت یک مقاله است و برخی دیگر چند سطری بیش نیست و در موارد اندکی مطلب با اشاره ، بیان شده است.
کتاب حاضر ، شامل هشت فصل است که موضوع برخی از آنها همان موضوع سخنرانی هایی است که در جلد اول این مجموعه به چاپ رسیده ، تفاوت اصلی  در گفتار و نوشتار بودن آنها و برخی مطالب اختصاصی است و به تعبیر دیگر این فصول در جلد اول و دوم مکمل یکدیگرند.

آزادی معنوی

 مجموعه ای است مشتمل بر پانزدهسخنرانی از استاد شهید آیت الله مطهری که در زمان ها و مکانهای مختلف ایراد شده اند و وجه مشترک همه ی آنها این است که موضوع آنها مسائل معنوی و مربوط به خود سازی و تزکیه نفس است ، اگر چه در خلال سخنرانی ها گاه به مسائل اجتماعی نیز اشاره شده است. مطالعه ی این کتاب ، گذشته از اینکه خواننده را با بُعد معنوی شخصیت استاد شهید مطهری آشنا می سازد ، وی را گام به گام به سوی خود سازی و تقوا حرکت می دهد و در واقع نوعی سلوک معنوی است. برخی از موضوعات طرح شده در این کتاب عبارتند از: آزادی معنوی ، عبادت و دعا ، هجرت و جهاد ، بزرگی و بزرگواری روح ، مکتب انسانیت.

ده گفتار
این کتاب ، مشتمل بر نُه سخنرانی و یک مقاله است. گفتار اول تا گفتار هفتم  ، شامل سخنرانی هایی است که در فاصله ی مهر ماه ۱۳۳۹ تا مهر ماه ۱۳۴۱ شمسی ، در محفلی ماهانه به نام «انجمن ماهانه ی دینی» در تهران ایراد شده است . عناوین این جلسات از این قرار است : تقوا (دوجلسه)، امر به معروف و نهی از منکر، اصل اجتهاد در اسلام، احیای فکر دینی، فرضیه ی علم، رهبری نسل جوان . گفتارهای هشتم و نهم تحت عنوان «خطابه و منبر» در حدود سالهای ۳۹-۴۱ شمسی در انجمن اسلامی مهندسین ایراد شده و در کتابی به نام گفتار عاشورا در همان سالها چاپ و منتشر گردیده است. بخش آخر کتاب نیزبه مقاله ی «مشکل اساسی در سازمان روحانیت» اختصاص یافته است. این مقاله در سال ۱۳۴۱ شمسی در کتابی به نام ” بحثی درباره ی مرجعیت و روحانیت ” چاپ و منتشر شد.
پانزده گفتار
این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر پانزده سخنرانی استاد شهید آیت الله مطهری در زمان ها و مکانهای مختلف و از سنخ کتابهای ” ده گفتار”  و ” بیست گفتار”  از آن متفکر شهید می باشد که در زمان حیات ایشان منتشر شده است. مطالب این کتاب بسیار متنوع و جالب توجه و مورد نیاز امروز ماست و همچون سایر آثار استاد از اتقان ، استقامت رأی و ابتنا بر کتاب و سنت برخوردار است. برخی از اهم موضوعات طرح شده در این کتاب عبارتند از: مسئله نفاق ، روابط بین الملل اسلامی، لزوم تعظیم شعائر اسلامی ،نهضت آزادیبخش اسلام ، واسلام و نیازهای جهان امروز.

بیست گفتار
این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر بیست سخنرانی متفکر شهید استاد مرتضی مطهری که بین سالهای ۱۳۸۷ تا ۱۳۸۲ قمری برابر با ۱۳۳۸ تا ۱۳۴۱ شمسی برای عموم ایراد شده و در زمان حیات استاد به چاپ رسیده است.
این کتاب نیز همچون دیگر آثار آن متفکر گرانقدر از بیانی روان و محتوایی غنی همراه با نکات بدیع برخوردار است، ضمن اینکه مسائل مورد بحث، مسائلی است که همواره برای جامعه ی اسلامی مطرح می باشد و اذهان جستجوگر به دنبال پاسخهای مناسب برای آن مسائل هستند.
عناوین این بیست سخنرانی عبارتند از: ۱-عدالت از نظر علی علیه السلام ۲-اصل عدل در اسلام ۳-مبانی اولیه حقوق از نظر اسلام ۴-احترام حقوق و تحقیر دنیا ۵-تفاوتهای بجا و تفاوتهای بیجا ۶-رزاقیت الهی ۷-امام صادق علیه السلام: به اصول ثابت و متغیر طرز زندگی امام، فلسفه زهد و اوضاع سیاسی و اجتماعی آن عصر پرداخته است. ۸-امام موسی بن جعفر: شخصیت امام و رفتارش در زندان ۹-شدائد و گرفتاریها: شدائد، و امتحان الهی ۱۰-فوائد و آثار ایمان ۱۱-نظر دین درباره دنیا ۱۲-نظر اسلام درباره دنیا ۱۳-پرسشهای دینی: غریزه پرسش، سوال کننده های حرفه ای ۱۴-عقل و دل ۱۵-درسی که از فصل بهار باید آموخت ۱۶-قرآن و مسأله تفکر ۱۷-استدلال قرآن به مسأله حیات بر توحید ۱۸-دعا ۱۹-دستگاه ادراکی بشر ۲۰-انکارهای بیجا: غرور و علم ناقص، دو پیمان خدا از بشر، حد خود را شناختن.

سیری در سیره نبوی
این کتاب دارای سه بخش است. بخش اول که « دیباچه» نام گرفته است شامل دو مقاله تحت عنوانهای «دعوتهای سه بعدی» و «موج اسلامی» به قلم متفکر شهید استاد مرتضی مطهری است. این دو مقاله در اصل ، مقدمه های جلد اول و دوم کتاب ” محمد خاتم پیامبران ”  است که این کتاب مجموعه مقالاتی از چند تن از نویسندگان اسلامی است و در سال ۱۳۶۴ هجری شمسی برابر با ۱۳۸۷ هجری قمری به مناسبت آغاز پانزدهمین قرن بعثت از سوی مؤسسه ی حسینیه ی ارشاد منتشر گردیده است .
بخش دوم که قسمت اصلی کتاب می باشد مشتمل بر هشت سخنرانی استاد شهید تحت عنوان «سیره نبوی» است که در ایام فاطمیه سال ۱۳۹۶ هجری قمری ، مطابق با فروردین ۱۳۵۴ هجری شمسی در مسجد جامع بازار تهران ایراد شده است . عنوان اولیه ی این بحث« منابع شناخت از نظر اسلام» بوده است که استاد پس از برشمردن چند منبع ، سیره اولیاء دین را نیز به عنوان یکی از منابع شناخت از نظر اسلام معرفی نموده و از آنجا وارد بحث « سیره ی نبوی» می شوند . قبل از ورود به این بحث ، استاد شهید بحث کوتاهی پیرامون این فکر انحرافی که «ما قادر به پیروی از اولیاء دین نیستیم» دارند . این بحث  مقدمه ی  آن هشت جلسه سخنرانی قرار داده شده است.
بخش سوم این کتاب که «ضمیمه» نام گرفته است متشکل از یک سخنرانی و ترجمه صد سخن از پیامبر (ص) می باشد. سخنرانی مذکور تاریخچه ای است از زندگی رسول اکرم (ص) و نیز تحلیل سخنانی چند از آن بزرگوار که در هفدهم ربیع الاول مصادف با زاد روز پیامبر (ص) و امام صادق (علیه السلام) ،  در حدود سال ۱۳۴۸ هجری شمسی در حسینیه ی ارشاد ایراد شده است .

سیری در سیره ی ائمه اطهار (علیهم السلام)
این کتاب ، مشتمل بر یک مقدمه و هشت فصل است . موضوع همه آنها سیره ی ائمه ی اطهار علیهم السلام- خصوصاً از نظر چگونگی برخورد با مسئله ی خلافت و حکومت- می باشد. فصل اول را یک سخنرانی تحت عنوان «مشکلات علی علیه السلام» تشکیل می دهد که در تاریخ ۳۰/۸/۴۹ مطابق با ۲۱ رمضان ۱۳۹۰ در حسینیه ی ارشاد ایراد گردیده است . فصل دوم متشکل از دو سخنرانی درباره «صلح امام حسن علیه السلام» در بهار ۱۳۵۰ ه.ق و در انجمن اسلامی پزشکان می باشد. فصل سوم، بحث کوتاهی است درباره امام زین العابدین علیه السلام که استاد شهید در ادامه ی سخنرانی «خرافه ی سیزده» که در تاریخ ۱۳/۱/۱۳۴۹ برابر با ۲۵ محرم ۱۳۹۰ ه.ق  در حسینیه ی ارشاد انجام شده است ، به تناسب زمان ایراد نموده اند.
فصل چهارم، شامل بحثی درباره ی «امام صادق علیه السلام و مسئله خلافت» است که به دنبال بحث « صلح امام حسن علیه السلام» و بحث «مسئله ی ولایتعهدی امام رضا علیه السلام» طی دو سخنرانی در انجمن اسلامی پزشکان ایراد گردیده است. فصل پنجم را یک سخنرانی تحت عنوان «موجبات شهادت امام موسی کاظم علیه السلام» تشکیل می دهد که تاریخ ایراد آن ۴/۷/۱۳۴۹ مطابق با ۲۴ رجب ۱۳۹۰ و محل آن حسینیه ارشاد بوده است.
فصل ششم مشتمل بر بحثی پیرامون «مسئله ی ولایتعهدی امام رضا علیه السلام» است که طی دو سخنرانی ،در انجمن اسلامی پزشکان ایراد شده است . بخش هفتم را «سخنی درباره ی امام حسن عسکری علیه السلام» تشکیل می دهد که استاد شهید ، آن را در ادامه یکی از سخنرانی های «سیره ی  ی نبوی» در سال ۱۳۵۴ و در مسجد جامع بازار تهران به مناسب سالگرد ولادت آن حضرت بیان کرده اند. فصل هشتم ، متشکل از دو سخنرانی پیرامون حضرت مهدی علیه السلام می باشد که اولی تحت عنوان «عدل کلی» در تاریخ ۲۴/۷/۱۳۴۹ مطابق با چهاردهم شعبان ۱۳۹۰ در حسینیه ی ارشاد ایراد شده، و دومی به فاصله یک هفته ، تحت عنوان «مهدی موعود» در همان مکان انجام گرفته است.

جاذبه و دافعه ی علی علیه السلام
این کتاب ، مجموعه ای است از چهار سخنرانی که در روزهای ۱۸ تا ۲۱ ماه مبارک رمضان سال  قمری ۱۳۸۸ در حسینیه ی ارشاد ایراد شده است . این کتاب ، مشتمل است بر یک مقدمه و دو بخش است . در مقدمه کلیاتی درباره ی جذب و دفع به طور عموم و جاذبه و دافعه ی انسانها به طور خصوصی بحث شده است. در بخش اول، جاذبه علی علیه السلام – که همواره دلهایی را به سوی خود کشیده و می کشد- ، و فلسفه ی آن و فایده و اثر آن، موضوع بحث قرار گرفته است. در بخش دوم، دافعه ی نیرومند آن حضرت که چگونه عناصری را به سختی طرد می کرد و دور می انداخت، توضیح و تشریح شده است؛ ثابت شده که علی علیه السلام دو نیرویی بوده است و هر کس که بخواهد در مکتب او پرورش یابد باید دو نیرویی باشد.

ولاءها و ولایتها

این کتاب در اصل مقاله ای بوده است به قلم متفکر شهید استاد مطهری که در سال ۱۳۴۷ هجری شمسی در کتاب «محمد (ص) خاتم پیامبران» به چاپ رسید و پس از آن در زمان حیات استاد نیز به صورت رساله ای کوچک منتشر گردید که از پنج گفتار به شرح ذیل تشکیل یافته است: ۱-واژه «ولی» ۲-ولاء منفی ۳-ولاء اثباتی عام ۴-ولاء اثباتی خاص ۵-انواع ولاء اثباتی خاص که به چهار قسمت اشاره شده است: ۱-ولاء محبت یا ولاء قرابت ۲-ولاء امامت و پیشوایی روحانی و دینی ۳-ولاء زعامت و رهبری اجتماعی ۴-ولاء تصرف یا ولاء غیبی و ملکوتی. این مقاله در کتاب «شش مقاله» استاد مطهری نیز آورده شده است.

خاتمیت

این کتاب مشتمل بر ده جلسه سخنرانی استاد شهید تحت عنوان “خاتمیت” است که در حدود سال ۴۷ شمسی در حسینیه ارشاد ایراد شده است. عناوین مباحث مطرح شده به شرح ذیل می باشد: ۱-خاتمیت در قرآن و حدیث ۲-علم و عقل، جانشین نبوت تبلیغی ۳-فلسفه ختم نبوت تشریعی ۴-تعلیمات اسلام و هدفهای پایان ناپذیر ۵-جبر تاریخ و جاویدان ماندن اسلام ۶-نقش علما در دین خاتم ۷-صفات علمای جانشین انبیاء غیر مشرع ۸-ارکان خاتمیت ۹-استعداد پایان ناپذیر قرآن و سنت ۱۰-قابلیت پایان ناپذیر منابع اسلامی

ختم نبوت

این کتاب در اصل مقاله ای بوده است که به قلم استاد شهید در کتاب محمد (ص) خاتم پیامبران انتشار یافته و همچنین در کتاب شش مقاله نیز مورد استفاده قرار گرفته است که عناوین بحثهای آن به شرح ذیل می باشد: راز ختم نبوت، جبر تاریخ، نیازمندیها، مقتضیات زمان، متحرک و انعطاف، اجتهاد

پیامبر امی

این کتاب در اصل مقاله ای بوده است به قلم متفکر شهید استاد مطهری که در سال ۱۳۴۷ هجری شمسی در کتاب «محمد(ص) خاتم پیامبران» به چاپ رسید و پس از آن از زمان حیات استاد نیز به صورت رساله ای کوچک منتشر گردید که شامل هفت گفتار می شود: ۱-رسول درس ناخوانده ۲-دوره ماقبل رسالت ۳-دبیران پیغمبر ۴-جریان حدیبیه ۵-ادعای عجیب ۶-اتهام مخالفان ۷-نتیجه

لازم به ذکر است این مقاله در کتاب «شش مقاله» استاد مطهری نیز آورده شده است.

شش مقاله
این کتاب ، مشتمل بر شش مقاله از استاد شهید آیت الله مطهری است که در موضوعات مختلف نوشته شده است.  سه مقاله ی اول یعنی «ختم نبوت»، «پیامبر اُمی» و « ولاءها و ولایتها» به طور مجزا نیز منتشر شده و می شوند و قبلاً در کتاب محمد (ص) خاتم پیامبران که به کوشش استاد شهید به مناسبت آغاز پانزدهمین قرن بعثت در سال ۱۳۸۷ هجری قمری برابر با ۱۳۴۷ هجری شمسی از طرف مؤسسه حسینیه ی ارشاد منتشر شد به چاپ رسیده است.
مقاله ی « الغدیر و وحدت اسلامی » قبلاً در کتاب یاد نامه ی علامه ی امینی (ره) که در سال ۱۳۵۰ منتشرشد ، درج گردیده است.
مقاله ی «الهامی از شیخ الطائفه» قبلاً در کتاب هزاره ی شیخ طوسی که مجموعه ی مقالات کنگره ی بزرگداشت آن فقیه بزرگ در تاریخ ۲۸ اسفند ۱۳۴۸ تا ۳ فروردین ۱۳۴۹ در دانشگاه مشهد است منتشر شده است.
و سرانجام «مزایا و خدمات مرحوم آیت الله بروجردی» مقاله ای است که در سال ۱۳۴۰ پس از رحلت آن مرجع گرامی به رشته ی تحریر درآمده و در کتاب ” مرجعیت و روحانیت ”  به چاپ رسیده است .

اسلام و نیازهای زمان (۲-۱)
جلد اول این کتاب مشتمل بر بیست و شش سخنرانی که در زمستان ۱۳۴۵ شمسی و در شبهای ماه مبارک رمضان در مسجد اتفاق (تهران) و در یک جمع عمومی تحت عنوان «اسلام و مقتضیات زمان» و نیز نوشته کوتاهی به قلم ایشان در همین موضوع «به عنوان مقدمه» می باشد.

 این کتاب حاوی بخشهایی جالب و دلکش در موضوع خود بوده و حلال مسائل مبتلابه زیادی در باب «اسلام و مقتضیات زمان» می باشد. خصوصاً‌ با توجه به موقعیت زمانی حاضر که به یمن انقلاب شکوهمند اسلامی،‌ حکومت به صالحان رسیده و در پی اجرای احکام می باشیم و طبعاً‌ این سوال پیش می آید که آیا با توجه به تغییرات و تحولات زمان، اسلام که در چهارده قرن پیش نازل شده می تواند پاسخگوی مشکلات این زمان و هر زمان دیگری باشد؟ این کتاب پاسخگوی اینگونه سوالات است. ناگفته نماند که استاد شهید بحثهایی در همین زمینه در سال ۱۳۵۱ ایراد نموده اند. این بحثها به همراه دو بحث دیگر و نیز نوشته هایی از استاد در این باب، جلد دوم این کتاب را تشکیل می دهد.

جلد دوم این کتاب مشتمل بر نه گفتار است که از مباحث طرح شده در «انجمن اسلامی پزشکان» در موضوع مذکور درسال ۱۳۵۱ هجری شمسی، که حالت مباحثه داشته است، تشکیل یافته. مباحث این کتاب- خصوصاً نیمه اول آن که در چگونگی انطباق قوانین اسلام با شرایط مختلف زمانی می باشد- تاحد زیادی دید فقهی استاد شهید را در این خصوص و به ویژه هماهنگی آن با نظرات امام خمینی(ره) در باب اختیارات وسیع حاکم شرعی یا ولی فقیه را آشکار می سازد به شرح ذیل می باشد. ۱-طرح اشکال و پاسخ اجمالی ۲-مقام عقل در استنباط احکام اسلامی ۳-آیا اجتهاد نسبی است؟ ۴-جبر تاریخ از دو دیدگاه ۵-نیروی محرک تاریخ چیست؟ ۶-نظریه جبر اقتصادی تاریخ و بررسی آن(۱) ۷-نظریه جبر اقتصادی تاریخ و بررسی آن(۲) ۸-جامعه و تاریخ از نظر قرآن

امدادهای غیبی در زندگی بشر
این کتاب مشتمل بر چهار گفتار و یک مقاله است. گفتار نخست تحت عنوان «خورشید دین هرگز غروب نمی کند» به نظرات گوناگون درباره علل پیدایش دین و به ویژه نظریه ی فطری بودن دین اختصاص یافته است . در گفتار دوم با عنوان «امدادهای غیبی در زندگی بشر» موضوع غیب و مددهای غیبی مورد بررسی قرار گرفته و تفاوت تفکر الهی و مادی در این زمینه نشان داده شده است . همچنین در این گفتار به مسئله مهم مهدویت در اسلام و خصوصاً در تشیع پرداخته شده و ظهور منجی و مصلح جهانی به مثابه یک ضرورت حتمی برای بشریت مورد بحث واقع شده است .  گفتار سوم عنوان « مدیریت و رهبری در اسلام » را بر خود دارد. در این گفتار ، نیاز انسان به مدیریت و رهبری ، با توجه به موضوع رشد فردی ، و اخلاقی و نیز رشد ملی مورد بررسی قرار گرفته و دستورات اسلامی در خصوص رهبری با ذکر مثالهایی از سیره ی پیشوایان دینی تشریح شده است. گفتار چهارم به « رشد اسلامی» اختصاص داده شده است. در این گفتار، تعریف رشد ، اقسام رشد ، شرایط و امکان رشد، وسعت میدان رشد انسانی و مسائلی از این قبیل با ذکر مثالها و نمونه های عینی در هر مورد تبیین گردیده است. مقاله «در پیرامون محلـّل» آخرین بخش کتاب را تشکیل می دهد که در انتقاد از فیلم « محلـّل » نمایش داده شده در سال ۱۳۵۰ شمسی ، در روزنامه ی کیهان به رشته تحریر در آمد. استاد شهید در این مقاله ، فیلم « محلـّل » را فیلمی سراسر قلب، مسخ و تحریف خوانده و آن را گذشته از جنبه ی اسلامی از جنبه ملی نیز یک خیانت دانسته اند. سپس ایشان برای اثابت این مدعا، سوژه فیلم یعنی محلـّل  را هم از نظر قانون اسلامی و هم از نظر تطابق آن با واقعیتها و جریانهای اجتماعی مورد تجزیه و تحلیل قرار داده اند و ضمن بیان اصل  محلـّل  در قانون اسلامی و لوازم و شرایط آن ، موارد مسخ و تحریف این اصل را در فیلم به روشنی توضیح داده اند.

پنج مقاله

اولین مقاله این کتاب ” دین و مذهب ” است که در سال ۱۳۵۰ شمسی درکتاب تعلیمات دینی دوره دبیرستان در اختیار دانش آموزان قرار گرفته بود. مقاله دوم با عنوان ” احتجاج های قرآن ” گوشه ای ازدرسهای استاد در دانشکده الهیات دانشگاه تهران را در بردارد. سومین مقاله، ” نقدی بر ترجمه ای ازقرآن مجید “، شامل بررسی ترجمه ابوالقاسم پاینده برقرآن کریم که در سال ۱۳۴۰ درنشریه یغما به چاپ رسیده بود.

مقاله ” نماز ” با عنوان اصلی حرکتی برضد مسیر آب، کنایه از نوشتن کتابی درباره نماز توسط یکی از دوستان قدیمی استاد در حدود سال ۱۳۵۶ و در جو مارکسیست زدگی و تاویل مفاهیم معنوی به مادی است.

آخرین مقاله، ” اسلام برتر است ” برگرفته از حدیث نبوی الاسلام یعلی و لایعلی علیه، درتبیین دلایل امتیاز اسلام برسایراندیشه ها و کیش های تاریخ است.

احیای تفکر اسلامی
احیای تفکر اسلامی ، مشتمل بر پنج سخنرانی استاد شهید آیت الله مطهری تحت همین عنوان است که در سال ۱۳۴۹ هجری شمسی در حسینیه ی ارشاد ایراد شده است. سخنرانی اول در تاریخ ۷/۲/۱۳۴۹ به مناسبت یادبود مصلح بزرگ اسلامی ، اقبال لاهوری ، درباره ی « اقبال و احیای فکر دینی » برگزار شده و سخنرانی های بعدی هر یک به فاصله یک هفته از سخنرانی قبلی انجام شده است که عنوان آنها به ترتیب از این قرار است : تفکر دیروز و امروز مسلمین درباره ی میزان تاثیر عمل در سعادت انسان ، تفکر زنده و تفکر مرده ، تفکر اسلامی درباره ی ترک دنیا ، فلسفه ی زهد در تفکر اسلامی.

انسان کامل
این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر تنظیم شده ی سیزده جلسه سخنرانی متفکر شهید استاد مرتضی مطهری تحت عنوان«انسان کامل» که در سال ۱۳۵۳ و در ماه مبارک رمضان ایراد شده است. شش جلسه اول این سخنرانی ها در مسجد جاوید (تهران) و بقیه در محل دیگری ایراد شده است و اکثر قریب به اتفاق مستمعین را دانشجویان تشکیل می داده اند. انتخاب این موضوع برای بحث، از سوی استاد شهید، بی مناسبت نبوده است. در آن ایام، در جامعه ی اسلامی ما تفکری رواج یافته بود که بیشتر به دستورات اجتماعی اسلام نظر داشت و بُعد معنوی اسلام را کم اهمیت معرفی می کرد، چنانکه درگذشته ، بیشتر به دستورات عبادی و معنوی اسلام توجه می شد و بُعد اجتماعی این دین مقدس به دست فراموشی سپرده شده بود. استاد شهید برای آنکه آشکار سازند که اسلام یک دین جامع است و انسان اسلامی، انسانی است چند بُعدی که همه دستورات این مکتب الهی را به طور هماهنگ به مورد اجرا می گذارد ، و برای آنکه جوانان مسلمان را از نگرش یک بُعدی به اسلام مصون بدارند ، این بحث را مطرح کردند که البته نظر سایر مکاتب درباره ی « انسان کامل » نیز ، از جمله مکتب سوسیالیسم، مکتب اگزیستانسیالیسم ، مکتب عرفان ، مکتب عقل و … مورد بررسی قرار گرفته است.

تعلیم و تربیت در اسلام
این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر کلیه ی سخنرانی های موجود از استاد شهید ، پیرامون «تعلیم و تربیت در اسلام» که از دو بخش تشکیل شده است. بخش اول شامل سیزده جلسه ی سخنرانی استاد در جمع دبیران تعلیمات دینی است. برخی از اهم موضوعات طرح شده در این بخش عبارتند از: پرورش عقل، تربیت عقلانی انسانی، مسئله ی عادت، فعل اخلاقی، کرامت نفس در قرآن و حدیث ، و ریشه ی الهامات اخلاقی.
بخش دوم ، شامل بحثهایی است که در انجمن اسلامی پزشکان در شش جلسه انجام شده است . برخی از عناوین این بحثها از این قرار است  : پرورش جسم و پرورش استعداد عقلانی، تاریخچه ی تعقل از نظر مسلمین، عوامل تربیت.

عرفان حافظ
این کتاب ، مجموعه ای است مشتمل بر پنج جلسه کنفرانس استاد شهید آیت الله مطهری در همین موضوع که در حدود سال ۱۳۵۰ هجری شمسی در دانشکده ی الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران ایراد شده است.
استاد شهید حاشیه هایی نیز به «دیوان حافظ» داشته اند که همراه دیوان به صورت کتابی با نام ” آیینه ی جام  ” منتشر شده است. در واقع این سخنرانی ها و آن حواشی ، مکمل یکدیگر محسوب می شوند ودر برخی موارد، مطالب این کتاب  تفصیل آن حواشی است.

همچنین استاد در بخشی از مقدمه کتاب ،علل گرایش به مادیگری تحت عنوان «ماتریالیسم درایران» تحریف شخصیتها و مادی جلوه دادن آنها را یکی از تشبهات مضحک ماتریالیسم دانسته و آنگاه به بحث جامعی درباره حافظ پرداخته اند. شرح کتاب به ترتیب ذیل می باشد: ۱-راههای شناخت حافظ ۲-حافظ، گلی از بوستان معارف اسلامی ۳- جهان بینی و ایدئولوژی حافظ مطابق ظاهر اشعار او ۴-اصول جهان بینی عرفانی(۱) ۵- اصول جهان بینی عرفانی(۲)
این کتاب ، همچون دیگر آثار استاد  نشان دهنده ی دقت ونکته سنجی ایشان در امر تحقیق است وبه سبب موضوعش ، از حال و هوای لطیف عرفانی برخوردار می باشد که بیانگر بُعد عرفانی شخصیت استاد نیز هست.

حق و باطل
این کتاب مشتمل بر دو بخش است . بخش اول با عنوان « نبرد حق و باطل » تلفیق شده از پنج گفتار استاد شهید است که دو گفتار آن در سال ۱۳۵۶ در یک مدرسه دینی واقع در دماوند ایراد شده و سه گفتار دیگر، قسمتی از بحثهای آن متفکر شهید ، تحت عنوان « فلسفه ی تاریخ » می باشد که در همان سالها در منزل ایشان تدریس می شد.
بخش دوم ، تنظمیم شده ی دو سخنرانی استاد تحت عنوان « تکامل اجتماعی انسان در تاریخ » است که در حدود سال ۱۳۵۰ در دانشگاه شیراز ایراد شده است .
در بخش اول ، با عنوان « نبرد حق و باطل » ابتدا حق و باطل در جهان هستی و نیز در جامعه و تاریخ با استناد به آیات قرآن کریم مورد بحث قرار گرفته اند . در این زمینه ، نظریات مختلفی از جمله نظریه ی ماتریالیسم تاریخی وجود دارد که اصول و مبانی این نظریه در این بخش از کتاب ، طرح و نقد شده است. نهایتاً نظریه ی اسلام درباره ی حق و باطل که مبتنی بر نمود داشتن و طفیلی بودن باطل از یک سو، و نیز اصالت داشتن و مستقل بودن از سوی دیگر است با ذکر نمونه هایی از کلام وحی ارائه گردیده است .
بخش دوم کتاب با عنوان « تکامل اجتماعی انسان در تاریخ » ، مشتمل بر دو فصل است . در فصل اول مطالبی همچون مفهوم تکامل، فرق تکامل و پیشرفت، تکامل اجتماعی در گذشته، نقش انبیا و دین در تکامل تاریخ به بوته بحث و بررسی نهاده شده است. در فصل دوم ، آینده بشر از دیدگاه های مختلف مورد توجه قرار گرفته است . ابتدا دیدگاه های مکتب سیانتیسم یا علم زدگی، مارکسیسم و اگزیستانسیالیسم طرح و نقد شده و سرانجام نظریه اسلام به طور مستدل و منطقی مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است.

مسئله ی حجاب

این کتاب در واقع حاصل سلسله بحثها و درسهایی بوده که توسط استاد شهید در جلسات انجمن اسلامی پزشکان القاء شده است. مؤلف در مقدمه ی  کتاب در خصوص ضرورت طرح چنین بحث هایی می نویسد:«هدف نویسنده وهمچنین هدف گروه روشنفکر و متدین انجمن اسلامی پزشکان از طرح و بحث و نشر مسئله حجاب این است که احساس شده گذشته از انحرافات عملی فراوانی که در زمینه ی حجاب به وجود آمده، این مسئله و سایر مسائل مربوط به زن ، وسیله ای شده در دست یک عده افراد ناپاک و مزدور صفت که از این پایگاه علیه دین مقدس اسلام جار و جنجال تبلیغاتی راه بیندازد.

این کتاب متضمن پنج بخش است. در بخش اول تاریخچه ی حجاب و قوم یهود، ایران باستان، جاهلیت عرب و هند مورد بررسی واقع شده است . در بخش دوم ، علت پیدا شدن حجاب در میان اقوام و ملل گوناگون و نظریات متنوع در این باب (ریاضت و رهبانیت ، عدم امنیت ، استثمار زن ، حسادت مرد و …) طرح و نقد شده است. بحش سوم به تبیین فلسفه ی پوشش در اسلام از ابعاد و جوانب مختلف اختصاص یافته است . در بخش چهارم به ایراد و اشکالاتی که بر اصل حجاب و پوشش از سوی مخالفان حجاب گرفته می شود پاسخهای مستدل و منطقی داده شده است. در بخش پایانی کتاب نیز ، اصل حجاب و حدود آن با عنایت به آیات و روایات و سیره ی مسلمین ، به طور مفصل مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

پاسخهای استاد به نقدهایی بر کتاب مسئله ی حجاب
این کتاب مشتمل است بر نقدهای یکی از فضلا بر کتاب ” مسئله ی حجاب ” – اثر متفکر شهید استاد مرتضی مطهری – و پاسخهای استاد به آن نقدها. توضیح اینکه در سال ۱۳۴۹ هجری شمسی یکی از فضلا در  حاشیه ی نسخه ای از چاپ سوم این کتاب، نظرات انتقادی خود را مرقوم نموده و آن را در اختیار استاد شهید می گذارد، و استاد نیز پاسخهای خود رادر ذیل آن نقدها می نگارند. مطالعه این کتاب علاوه بر اینکه تا حدودی روش فقهی استاد را آشکار می سازد، نشان می دهد که چگونه استاد شهید که از یک سو با تز استعماری «اسلام منهای روحانیت» مبارزه می کند ( تا آنجا که جان خود را در این راه فدا می کند ) از سوی دیگر با جمود و تحجر در می آویزد ؛ و این نیست مگر ناشی از چند بعدی بودن شخصیت و پیمودن صراط مستقیم اسلام که لاجرم با انحرافات مختلف ناسازگار است.

نظام حقوق زن در اسلام

این کتاب ، مجموعه مقالاتی است که استاد شهید ، طی سالهای ۴۵- ۴۶ شمسی در مجله ی زن روز تحت عنوان «زن در حقوق اسلامی» نشر داده اند. این مقالات در پاسخ به سلسله مقالاتی نگارش یافته که در آنها پیشنهاداتی درباره تعویض قوانین مدنی مربوط به حقوق خانواده ارائه شده و مطالبی بر ضد نصوص مُسلـَّم قرآن عرضه گردیده است . استاد مطهری با پاسخهای متقن و مستدل خود به این پیشنهادها در واقع نظام حقوق زن را در مکتب متعالی اسلام طرح و بررسی نموده ، مسائلی همچون خواستگاری، ازدواج موقت، زن و استقلال اجتماعی ،اسلام و تجدد زدگی، مقام زن در قرآن و مسائل متنوع دیگری را مورد بحث و تحقیق عالمانه قرار داده اند.

اخلاق جنسی در اسلام و جهان غرب
این کتاب مشتمل بر سلسله مقالاتی است از متفکر شهید استاد مرتضی مطهری که در حدود سال ۱۳۵۳ به طور مسلسل در مجله ی « مکتب اسلام » درج می شد. این اثر استاد نیز همچون دیگر آثار آن شهید بزرگوار از غنای محتوا و سلاست بیان برخوردار است . برخی از مهمترین موضوعات طرح شده در این کتاب عبارتند از : اخلاق جنسی و عقاید متفکرین جدید ، ارزیابی اصول سیستم نوین جنسی ، سببهای طغیان و سرکشی قوای نفسانی ، دموکراسی در اخلاق ، رشد شخصیت از نظر غریزه ی جنسی.

بررسی اجمالی نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر

این کتاب در دو بخش تنظیم شده است .  در بخش اول ، ضمن مروری گذرا بر جنبشهای اصلاح طلبانه ی صد ساله اخیر، واژه «اصلاح» در فرهنگ اسلامی و مفهوم دست اصلاح طلبی در این فرهنگ انسان ساز مورد بررسی قرار گرفته است . از جمله اصلاح طلبان سده ی اخیر که در این بخش از آنها نام برده شده سید جمال الدین اسد آبادی، شیخ محمد عبده و عبدالرحمان کواکبی می باشد که عمدتاً اصلاح دینی را در جهان تسنن مطرح نموده اند. در انتهای این بخش حرکتهای اصلاحی در جهان تشیع و وجه تمایزآنها با حرکتهای اصلاحی در جهان تسنن که همانا هدایت و رهبری آنها توسط روحانیت شیعه است مورد بحث واقع شده است.

در بخش دوم کتاب، نهضت اسلامی ایران به طور مشخص هدف تحقیق و تتبع قرار گرفته، ماهیت، هدف، رهبری و بالاخره آفات این نهضت به تفصیل بررسی گردیده است. از جمله آفات نهضت می توان به این عوامل اشاره نمود : نفوذ اندیشه های بیگانه، تجدد گرایی افراطی، ناتمام گذاشتن نهضت، رخنه فرصت طلبان، ابهام طرحهای آینده، عدم خلوص.

 پیرامون انقلاب اسلامی

این کتاب مجموعه گزیده ای از یادداشتها، سخنرانیها و مصاحبه های استاد شهید«پیرامون انقلاب اسلامی» که در قالب پنج سخنرانی به شرح ذیل تنظیم شده است: سخنرانی در دانشکده الهیات با موضوع: «آزادی تفکر و عقیده» سخنرانی در مسجدالاجواد با موضوع: «ماهیت و عوامل انقلاب اسلامی» مصاحبه در سیمای جمهوری اسلامی: «پیرامون جمهوری اسلامی» مصاحبه دکتر سروش با استاد شهید: «پیرامون جمهوی اسلامی» سخنرانی در مسجد فرشته با موضوعات: عدالت اجتماعی، استقلال و آزادی، معنویت در انقلاب اسلامی و روحانیت و انقلاب اسلامی.

پیرامون جمهوری اسلامی
این کتاب ، مجموعه ای است متشکل از چند بخش. بخش اول عبارت است از یک مصاحبه ی مطبوعاتی که در تاریخ ۲۷/۱/۵۸ یعنی دو هفته قبل از شهادت استاد شهید با ایشان انجام شده است. بخش دوم ، مقاله ای است از استاد شهید پیرامون « وظایف حوزه های علمیه». بخش سوم ، شامل یک مقاله ناقص تحت عنوان ” نقش بانوان در تاریخ معاصر ایران ” و نیز یک سخنرانی تحت عنوان نقش زن در جمهوری اسلامی می باشد که هر دو بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نگارش و ایراد شده است. علت نقص آن مقاله را باید ترور خائنانه استاد دانست، چرا که آن مقاله آخرین نوشته استاد است به طوری که پس از شهادت آن بزرگوار در محل کارشان یافت شده و ایشان قصد داشتند آن را به صورت مقدمه در چاپ جدید کتاب مسئله ی حجاب بگنجانند بخش چهارم این کتاب را یک سخنرانی استاد تحت عنوان  «اهداف روحانیت در مبارزات» تشکیل می دهد که در آبان ۱۳۵۷ یعنی چند ماه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در دانشگاه صنعتی شریف ایراد شده است . در این سخنرانی، استاد ضمن تأکید بر رهبری بلامنازع امام خمینی (ره)، عدم امکان اتحاد جناح عظیم اسلامی با جناح مارکسیستی ، و مردود بودن آن را از نظر اسلام توضیح داده اند.
بخش پنجم این کتاب ، متشکل از دو سخنرانی استاد شهید درباره ی «آزادی عقیده» است که در پاییز ۱۳۴۸ شمسی در حسینیه ی ارشاد ایراد شده است . بخش ششم نیز یادداشتهایی است از استاد شهید  پیرامون «اسلام و انقلاب» و مسائل دیگر.

آینده انقلاب اسلامی ایران

این کتاب شامل مجموعه سخنرانیها و مصاحبه های استاد شهید آیت ا… مطهری درباره انقلاب اسلامی ایران است که بخش اعظم آن در فاصله زمانی پیروزی انقلاب اسلامی تا شهادت آن عالم ربانی ( یعنی دو ماه و بیست روز ) انجام شده است . دو سخنرانی از این مجموعه در زمان اوج نهضت اسلامی ایراد شده ، اولی تحت عنوان « اهداف روحانیت در مبارزات » که در آبان ۱۳۵۷ در دانشگاه صنعتی شریف در همایشی به نام « همبستگی » صورت گرفته و دومی تحت عنوان « مفهوم آزادی عقیده » در دوم بهمن ۱۳۵۷ در دانشکده الهیات و معارف اسلامی ایراد شده است . این دو سخنرانی ، بخش اول و دوم این کتاب را تشکیل می دهند . از استاد شهید دو سخنرانی دیگر درباره « آزادی عقیده » موجود بود که در سال ۱۳۴۸ در حسینیه ارشاد انجام شده است . که در پایان کتاب به صورت بخش ضمیمه آورده شده است.

بخش سوم این کتاب « تحلیل انقلاب ایران » نام گرفته است که مجموع دو سخنرانی همراه با پرسش و پاسخ آن متفکر شهید است و در فروردین ۱۳۵۸ در انجمن اسلامی پزشکان و در محل مسجد الجواد تهران ایراد شده است . بخش چهارم ، مجموع سخنرانیهای آن شهید عزیز در موضوع « آینده انقلاب اسلامی ایران » است که در اسفند ۱۳۵۷ در محل مسجد فرشه تهران صورت گرفته و شامل هفت سخنرانی است در این موضوعات : ماهیت انقلاب ایران ، ریشه های انقلاب اسلامی ، عدالت اجتماعی ، استقلال و آزادی ، معنویت در انقلاب اسلامی ، روحانیت و انقلاب اسلامی ، نقش زن در جمهوری اسلامی . همچنین دو مقاله از استاد وجود داشت یکی با عنوان « وظایف حوزه های علمیه » و دیگری با عنوان « نقش بانوان در تاریخ معاصر ایران » که اولی پس از بحث « روحانیت و انقلاب اسلامی » و دومی پس از بحث « نقش زن در جمهوری اسلامی » درج گردیده است .

بخش پنجم این کتاب « درباره جمهوری اسلامی » و شامل یک مصاحبه مطبوعاتی و سه مصاحبه تلویزیونی است . در ابتدای مصاحبه های تلویزیونی مطلبی از یادداشتهای استاد درباره شبهاتی که درباره « جمهوری اسلامی » مطرح است آورده شده است .

کتاب با یک « دیباچه » آغاز شده که شامل قطعه شعری از استاد شهید در غم فراق امام خمینی که آن را در ایام حبس در زندان موقت شهربانی پس از قیام ۱۵ خرداد سروده اند . و نیز شامل متن خیر مقدم به امام خمینی در فرودگاه مهرآباد تهران است که به قلم آن فیلسوف و مجاهد شهید به رشته تحریر در آمده است .

بخش عمده این کتاب قبلاً به صورت کتابهای پیرامون انقلاب اسلامی و پیرامون جمهوری اسلامی منتشر شده است

خدمات متقابل اسلام و ایران
این کتاب تکمیل شده  و تفصیل یافته ی  نُه جلسه سخنرانی است که در ماه محرم و صفر سال ۱۳۸۸ قمری (۱۳۴۶ شمسی) توسط استاد شهید  ایراد شده است . مطالب بحث شده در این سخنرانی ها مجموعاً در سه بخش: اسلام از نظر ملیت ایران، خدمات اسلام به ایران ، و خدمات ایران به اسلام ، تدوین یافته است .
در بخش اول به این پرسش پاسخ داده شده است که آیا هیچ گونه تضاد و تناقضی میان احساسات مذهبی و احساسات ملی ما ایرانیان وجود ندارد یا اینکه اساساً دارای دو نوع احساس متضاد (مذهبی و ملی) می باشیم؟ برای پاسخ به این پرسش ، موضوعاتی چون ناسیونالیسم، مقیاس ملیت، داعیه ی جهانی اسلام، مذهب تشیع ، و مطالبی از این دست مورد بحث و بررسی واقع شده است.
بخش دوم متکفل پاسخ به پرسش دیگری است و آن اینکه دین اسلام آنگاه که در چهارده قرن پیش به ایران وارد شد، چه تحولات و دگرگونیهایی در میهن ما به وجود آورد و آیا اصولاً ورود اسلام به ایران برای این کشور موهبت بود یا فاجعه؟ جهت پاسخ به این پرسش، ابتدا افکار و عقاید مذهبی عامه مردم ایران در زمان ظهور اسلام مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است و از جمله به آیین های زردشتی ،مسیحی، مانوی، مزدکی ،بودایی و عقاید آریایی پرداخته شده است. همچنین نظام اجتماعی، خانوادگی و اخلاقی ایران قبل از اسلام ، تحت بررسی قرار گرفته و تأثیر اسلام بر آنها مورد ارزیابی واقع شده است. مسئله ی کتاب سوزی درایران و مصر به وسیله مسلمانان فاتح ، از جمله مسائلی است که در همین بخش در میان نهاده شده و استاد شهید بی پایگی این مدعا را مستدلاً به اثبات رسانده اند. فصل «کارنامه ی اسلام در ایران » در واقع ، ماحصل و نتیجه ی نهایی مباحث طرح شده در بخش دوم است. در این فصل رها وردهای ارزشمند اسلام برای ایران بیان شده است .
در بخش سوم ، به پرسش دیگری پاسخ داده شده و آن اینکه ایرانیان چه نقشی در نشر و بسط تعالیم دین اسلام داشته اند و انگیزه ایرانی در این خدمات چه بوده است ؟ برای پاسخ به این پرسش ، خدمات گسترده ی ایرانیان مسلمانان در هند، کشمیر، چین ، مغرب و شمال آفریقا مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین از عالمان علوم اسلامی همچون علم قرائت ، علم تفسیر، حدیث و روایت ، فقه و فقاهت ، فلسفه و حکمت ، عرفان و تصوف که اصلاً ایرانی بوده اند نام برده شده و خدمات علمی ایشان در طی قرون متمادی مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته است. خلاصه آنکه ، با مطالعه کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران، خواننده به این نتیجه روشن دست خواهد یافت که «مسائل مشترک اسلام و ایران ، هم برای اسلام افتخار آمیز است هم برای ایران؛ برای اسلام به عنوان یک دین که به حکم محتوای غنی خود ملتی باهوش و متمدن و صاحب فرهنگ را شیفته ی خویش ساخته است، و برای ایران به عنوان یک ملت که به حکم روح حقیقت خواه و بی تعصب و فرهنگ دوست خود ، بیش از هر ملت دیگری در برابر حقیقت خضوع کرده و در راهش فداکاری نموده است.»

سیری در نهج البلاغه

این کتاب ، مجموع مقالات متسلسلی است که در سالهای ۵۱-۵۲ در مجله ی «مکتب اسلام» توسط استاد شهید مطهری به رشته تحریر در آمده و سپس به صورت کتاب به دست چاپ سپرده شده است . این کتاب دارای مقدمه و هفت بخش است. نویسنده در مقدمه ی کتاب ، شرح آشنایی و انس خود را با نهج البلاغه به تفصیل بیان می کند و می نویسد: «باید بدانیم که سخن علی (علیه السلام) چه از نظر صورت و چه از نظر معنی محدود به هیچ مکانی نیست، انسانی و جهانی است» .

بخش اول: در این بخش به نهج البلاغه به عنوان «کتابی شگفت» و امتیازات آن همچنین «تاثیر و نفوذ» و «در آیینه‌ این عصر» اشاره شده است و در انتها به عنوان شاهکارها علی در میدان های گوناگون مباحث و موضوعات و نگاهی کلی به آن مطالبی آمده است.

 بخش دوم: الهیات و ماوراء الطبیعه، ارزش تعقلات فلسفی در مسائل ماوراء طبیعی، ذات و صفات پروردگار، مقایسه و داوری.

بخش سوم: سلوک و عبادت: ترسیم چهره عبادت و عباد در نهج البلاغه بخش چهارم:‌حکومت و عدالت، اعتراف به حقوق مردم،‌ حکمران امانتدار است نه مالک بخش پنجم: اهل بیت و خلافت،‌ احقیت و اولویت، انتقاد از خلفا، عثمان. بخش ششم: موعظه و حکمت، عمده ترین بخشهای نهج البلاغه، تقوا مصونیت است نه محدودیت، زهد و پارسایی، زهد اسلامی و رهبانیت مسحی، زاهد و راهب، زهد و آزادگی، زهد و معنویت، زهد. بخش هفتم: دنیا و دنیاپرستی، رابطه انسان و جهان، ارزش دنیا از نظر قرآن و نهج البلاغه، وابستگیها و آزادگیها، خودزیانی و خود فراموشی، نکاتی چند.

حج
این کتاب گزیده ای از یادداشتهای استاد شهید درباره حج و مسائل مرتبط با آن می باشد. در این کتاب نقش حج در وحدت و تفاهم مسلمانان ، فایده و لزوم درس اخلاق برای مسافران حج ، کعبه و نقش اجتماعی آن، احرام و فلسفه ی آن ، اسرار حج و مطالب جالب و خواندنی دیگر مورد بحث قرار گرفته است . بدیهی است که اگر استاد قصد داشتند کتابی مستقل درباره حج بنگارند ، بسیار کامل تر و غنی تر از این کتاب – که صرفاً گزیده ای از یادداشتهای ایشان است – می گردید. در عین حال مسائل و مباحث طرح شده در این کتاب نیز به نوبه ی خود می تواند برای اقشار مختلف و به ویژه اهل تحقیق و پژوهش ، آموزنده و راهگشا باشد.

جهاد
این کتاب حاصل چهار جلسه ی سخنرانی استاد شهید است که در سال ۱۳۵۰ شمسی در مسجد الجواد (تهران) در جمع عمومی و به طور هفتگی ایراد شده است . بحث کلی کتاب ، پیرامون مفاد و مضمون آیه ۲۹ از سوره توبه می باشد که به لزوم نبرد مسلمانان با بعضی از اهل کتاب (که خصوصیات آنها در آیه ی مبارکه آمده است )تصریح دارد. از جمله مطالبی که در این کتاب در ارتباط با موضوع یاد شده مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است می توان به این مطالب اشاره نمود: مطلق یا مقید بودن جنگ با اهل کتاب، فلسفه و هدف جهاد، تفاوت میان مشرک و غیر مشرک، پیمان با کفار، جنگ دفاعی، حقوق انسانیت، جنگ برای رفع مانع از ایمان و توحید، مقیاس حقوق شخصی و حقوق عمومی، آزادی فکر یا آزادی عقیده ، جزیه.

آشنایی با قرآن (۱۲-۱)

مجموعه آشنایی با قرآن ، سلسله مباحث تفسیری استاد شهید در سالهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی است که عمدتاً در بین سالهای ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۵ شمسی در سلسله جلسات عمومی تفسیر قرآن  انجام شده است .

جلد اول این مجموعه مقدمه و پیش درآمدی بر این سلسله مباحث محسوب می شود که در آن  به مسائلی همچون زبان قرآن ، مخاطبهای قرآن ، عقل از دیدگاه قرآن و … پرداخته شده است . در مجلدات بعد ، تفسیر آیاتی از برخی سوره های قرآن از جمله حمد ، بقره ، انفال ، توبه ، نور ، زخرف ، دخان و .. ارائه شده است. ویژگی ممتاز این مباحث ، توجه به مسائل و موضوعات اجتماعی – سیاسی روز در حین تفسیر آیات قرآنی است که موجب تازگی و زنده بودن این مباحث گردیده است.

آشنایی با قرآن(۱)” نخستین جلد از مجموعه آشنایی با قرآن است که استاد شهید در آن مباحثی پیرامون شناخت قرآن، شرایط آشنایی با قرآن، آشنایی با زبان قرآن، مخاطبهای قرآن، عقل از دیدگاه قرآن، منشأهای خطا از نظر قرآن، نظر قرآن درباره قلب مطرح کرده است.

تفسیر سوره حمد و تفسیر سوره بقره موضوعات جلد دوم آشنایی با قرآن است که در جلسات هفتگی موسوم به “جلسه یزدیها” در سالهای ۵۶ و ۵۷ در نقاط مختلفی از تهران ایراد شده است.و ذیل آنها بحث‌های مهمی چون نفاق، شرک و توحید، اعجاز قرآن و معجزات پیغمبر اسلام(ص) بیان شده است.

جلد سوم این کتاب(تفسیر آیاتی از سوره های انفال و توبه) مشتمل بر چهارده جلسه درس با برخی موضوعات به شرح ذیل می باشد: ۱-معنی شکر، خیانت به اجتماع، تقوا و گشایش در کار و روشن بینی ۲-اثر تقوا در دنیا،‌ اثر اخروی تقوا، امداد الهی درهجرت رسول اکرم، معنی مکر ۳-نقاشی روحیه ها، انواع عذاب ۴-ایمان، انفاق، اثر امتحان الهی، فسفه جهاد در اسلام ۵-موارد اختلاف شیعه و اهل تسنن، خمس ۶-انفاق چیست؟ ۷-آداب جهاد ۸-تبدیل جلال معنوی به شوکت مادی توسط خلفای اسلامی ۹-چرا به «مردن» می گوییم «وفات» ، مسأله روح،‌ عالم برزخ ۱۰-آیات محکم و متشابه، منطق جبر و تفویض، شاهدی از دعای کمیل ۱۱-شرافت انسانی، فلسفه مجازات مجرم، لزوم تهیه نیرو ۱۲-مسأله صلح،‌ همکاری و همدلی، داستان مرحوم فیض و مرد زاهد ۱۳-ولاء مثبت و منفی، مهاجرین،‌ انصار، کفار، مسأله هجرت،‌ عقد اخوت ۱۴-چرا سوره برائت فاقد بسم الله است؟ آزادی عقیده، فرق علم و عقیده

جلد چهارم این کتاب مشتمل بر سیزده جلسه تفسیر سوره نور توسط استاد شهید می باشد که اهم برخی مطالب آن به شرح ذیل است: عفاف از نظر قرآن، مسأله اذان، پوشش، آیه نور، اصل هدایت، تفاوت منطق عرفانی قرآن با برخی عرفانها، سرنوشت عمل کافر، تسبیح و تحمید موجودات، معنی توحید، تمثیل مولوی، نظریه تبدل انواع.

استاد مطهری در این جلد مطالب مهمی همچون مسأله عفاف، ازدواج در سیستم فرنگی و سیستم اسلامی و مسأله چشم چرانی را به تفصیل و در حجمی بیشتر از جلدهای دیگر ارائه کرده است.

جلد پنجم مجموعه آشنایی با قرآن نیز پنج سوره از قرآن به نام‌های زخرف، دخان، جاثیه، فتح و قمر تفسیر شده و موضوعاتی مانند معاد جسمانی و روحانی، شفاعت، جبر و تفویض، آهنگ پذیری آیات قرآن و سعد و نحس ایام در روایات، در این کتاب مورد بحث و بررسی واقع شده است

اهم برخی مطالب آن به شرح ذیل می باشد: تعصب قبیله ای، معیار دوستیها، معنای خلیل، تعبیر«ارث» در قرآن، حقیقت، غذای روح انسان، برهان قرآن در مسأله فرزند نداشتن خدا، شفاعت مثبت، تعبیر «فرق» در قرآن، انواع تربیت، کلمه «لعب»، درخت «طوبی» درخت «زقوم»، تنزیل قرآن، اصرار برگناه کبیره، پیغمبر(ص) شاهد است، معنای«بیعت»، آهنگ‌ آیات، عوامل بقای قرآن، ارتباط بین خوبی و بدی اعمال با حوادث عالم،‌ تفاوت تفأل با تطهیر.

برخی مطالب جلد ششم این کتاب (تفسیر سوره های الرحمن،واقعه،حدید،حشر،ممتحنه) بدین شرح است: معنی «رحمن» و «رحیم»، تعلیم قرآن، نعمت «بیان» سجده گیاه و درخت،‌ حدیث «سلسله الذهب» خلقت زمین برای مردم، خلقت «انسان» و «جن» ، معنای کلمه «سلطان» واژه «ناحیه»، ترس از مقام پروردگار، توصیف اهل بهشت. معنای کلمه «وقوع» ، زلزله قیامت، تعریف «سابقین»، جایز بودن تدبر در معنی آیات نعمتهای اصحاب الیمین راه پیغمبر یکی است، رهبانیت، بدعت در مسیحیت، روشنایی قلب، ایثار «انصار» تقوا یا خود نگهداری، ضمیر «هو» درباره خداوند، اسماء الهی، تکبر بالحق، فرق اساسی اسلام با مسیحیت در موضوع ایمان و رابطه انسانها با یگدیگر، فرصت طلبی دشمنان کلمه «اسوه» ازدواج ابتدایی مسلمان با غیر مسلمان،‌ مهر، علل آزمایش ایمان زنان،‌ بیعت زنان و شرایط آن، مسأله و لاء کفار،‌ خصوصاً یهود.

در جلد هفتم این کتاب(تفسیر سوره های صف،جمعه،منافقون،تغابن)، به تناسب آیات، برخی موضوعات اجتماعی سیاسی مانند نماز جمعه و مسأله نفاق مورد بحث قرار گرفته است.

برخی از اهم مطالب جلد هشتم کتاب (تفسیر سوره های طلاق، تحریم، ملک و قلم)به شرح ذیل می باشد: افراط مسیحیت کاتولیکی در مسأله طلاق، تقوا و خروج از مشکلات، شکستن مزرهای الهی به زیان خود انسان است، مسأله هفت آسمان و هفت زمین، توضیحات تاریخ و حدیث، مسئولیت نسبت به خاندان خود، جهاد با منافقین، معنی ملک، نظام خلقت، معنی خوف خدا، انکار الهی، اصل التفات، معنی «ن»، دو نوع تصالح و تساهل،‌ داستان باغداران، قیاس کردن وضع آخرت با وضع دنیا، مستی نعمت.

جلد نهم تفسیر سوره های حاقه،معارج،نوح و جن می باشد.

جلد دهم مشتمل بر تفسیر سوره های مزمل ،مدثرو قیامت قرآن کریم است.در پایان چند جلسه اول به مناسبت تقارن با ماه محرم و صفر درباره حادثه کربلا بحث شده که این مطالب عینا در کتاب آورده شده است.

جلد یازدهم شاما تفسیر سوره های دهر(انسان)،مرسلات ،نباو نازعات است که جمعا مشتمل بر چهارده جلسه می باشد.

جلد دوازدهم از مجموعه “آشنایی با قرآن”، مشتمل بر تفسیر سوره‌های عبس، تکویر، انفطار، مطففین، انشقاق، بروج، طارق و سلسله جلسات تفسیر قرآن شهید مطهری در منطقه قلهک تهران است. در این اثر به تناسب آیات، برخی مطالب تاریخی و اجتماعی نیز نقل شده ‌است. از موضوعات این مجلد می‌توان به شأن نزول سوره‌ها، نقش تعلیم و تربیت در سرنوشت انسان، آزادی تفکر، معنی عدل و توازن، استدلال بر معاد با یک تشبیه، روز آشکار شدن باطن‌ها، تقسیم مردم به دو گروه و دعای مکارم‌الاخلاق اشاره‌کرد.

مسئله ی شناخت

موضوع «شناخت» از جمله موضوعهای محوری در مکاتب فلسفی جهان به شمار می آید. استاد شهید نیز با توجه به اهمیت این موضوع و نقشی که می تواند در تبیین معارف اسلامی داشته باشد، طرح و بررسی آن را به ویژه در میان نسل جوان و قشر تحصیل کرده که تشنه ی آموختن است ، امری لازم می دانستند . این کتاب نیز که مجموعه ای است مشتمل بر ده  جلسه سخنرانی از استاد شهید که در محرم سال ۱۳۹۷ هجری قمری  در کانون توحید(تهران) ایراد شده است، در واقع پاسخی درخور به نیاز فکری آن دوران محسوب می شود؛  نیازی که امروز و هر روز دیگر ذهن انسان جستجوگر مسلمان را به تلاش برای دستیابی به حقیقت فرا می خواند . در این کتاب مطالبی همچون امکان شناخت ، ابزار های شناخت، منابع شناخت ،  مراحل و درجات شناخت، مکانیسم تعمیم شناخت حسی و .. مورد بحث و بررسی قرا رگرفته است .

شناخت در قرآن

این کتاب توسط انتشارات  سپاه پاسداران انقلاب اسلامی چاپ شده است و مشتمل برسر خلقت آدم،-نظر قرآن درباره نظریه شناخت،امکان شناخت،روش بحث کتاب،شناخت در قرآن و…می باشد

فطرت
« فطرت» عنوان بحثهایی است از متفکر شهید استاد مرتضی مطهری که در سالهای ۱۳۵۵ و ۱۳۵۶ شمسی در تهران و در جمع معلمان  و دبیران مدرسه نیکان در ده جلسه ایراد شده و ظاهراً به دلیل برخورد با نهضت اسلامی و افزایش مشاغل اجتماعی ِ استاد شهید ، متوقف گردیده است.
مؤلف ، ابتدا معنای « فطرت» و تفاوت آن را با «غریزه» و «طبیعت» روشن می سازد. سپس نظریات گوناگون موجود در خصوص چگونگی معلومات فطری را طرح کرده ، نظر قرآن را با ذکر آیاتی چند از کلام وحی ارائه می نماید. فصول بعدی کتاب به توجیه گرایشهای مقدس و انسانی، تکامل اصالتهای انسانی، مبنا و منشأ مذهب و نقد نظریات گوناگون در این باب اختصاص یافته است.

فلسفه ی اخلاق
این کتاب ، مشتمل بر سیزده جلسه ی سخنرانی استاد شهید پیرامون «فلسفه ی اخلاق» و دارای دو بخش است. بخش اول که قسمت اعظم کتاب را تشکیل می دهد متشکل از ده سخنرانی استاد در سال ۱۳۵۱ شمسی ، در ماه محرم و در مسجد ارک تهران است . در این بخش علاوه بر فلسفه ی اخلاق ، درباره اخلاق اسلامی نیز بحث شده است.
بخش دوم متشکل از سه سخنرانی استاد تحت عناوین «اخلاق کمونیستی» ، «مسئله ی خودی در اخلاق» و «معیار فعل اخلاقی» می باشد که در زمانها و مکانهای مختلف ایراد شده اند. در فصل «اخلاق کمونیستی» مفهوم تکامل از نظر مارکسیسم و نیز آزادی و مساوات از دیدگاه این مکتب طرح ونقد گردیده است و در فصل «مسئله ی خودی در اخلاق» انواع «خود» و «خودپرستی» (خود شخصی، خود خانوادگی و خود ملی) و نیز نحوه ی مبارزه  با آنها بیان شده و فضایل اخلاقی از منظر مکتب اسلام مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل «معیار فعل اخلاقی» ضمن تعریف فعل طبیعی و فعل اخلاقی و تمییز نهادن بین آن دو، معیار فعل اخلاقی از نظر متفکران و فیلسوفان غربی ، طرح و بررسی گردیده است

انسان و سرنوشت
مسئله ی سرنوشت و قضاء و قدر که در این رساله فحص و تحقیقی درباره آن صورت گرفته است، جزء مسائل فلسفی است و اگر بنا باشد در ردیف واقعی خود قرار گیرد، باید آن را در فلسفه در میان مسائل فلسفی جستجو کرد، ولی در این رساله از ردیف اصلی خود خارج شده و در ردیف مسائلی قرار گرفته که نه از لحاظ موضوع با آنها مرتبط است و نه از لحاظ نتیجه و هدف تعلیماتی. این مسئله در این رساله جزء  سلسله بحثها یی ، تحت عنوان « بحثهایی از علل انحطاط مسلمین » واقع شده است که شامل موضوعات ، جریانات و مسائل گوناگون است. موضوعاتی که تحت این عنوان قابل بحث است، بعضی تاریخی و بعضی روانی ، اخلاقی ، اجتماعی و یا صرفاً دینی و احیاناً فلسفی است. بنابراین ، مباحثی گوناگون که در ردیفهای متعدد قرار دارند، جزء این سلسله مباحث واقع می شود.
آنچه این مباحث گوناگون را به یکدیگر پیوند می دهد، تحقیق در اثرات مثبت و منفی این امور در ترقی و انحطاط اجتماعی اسلام است.
علی هذا ، منظور از طرح این مسئله در این رساله ، اولاً تحقیق در این جهت است که آیا اعتقاد به سرنوشت، آن طور که قواعد برهانی فلسفی ایجاب می کند، از نوع عقاید و افکاری است که معتقدین خود رابه سستی و تنبلی می کشاند و مردمی که به این عقیده می گرایند خواه ناخواه به انحطاط کشیده خواهند شد، یا این عقیده اگر درست تعلیم داده شود، چنین تأثیر سوئی ندارد؟ ثانیاً اینکه اسلام این مسئله را چگونه و به چه طرزی تعلیم داده است و تعلیم اسلامی در این زمینه چه تأثیر ی در روحیه ی پیروان اسلام داشته است و می تواند داشته باشد؟ و چون منظور این جهت بوده ، از تعرّض به فروع و شاخه هایی که با منظور نامبرده ارتباط ندارد خودداری شده است

عدل الهی

بحث«عدل الهی» از جمله مباحث عمیق و غامض فلسفی است که فیلسوفان و متکلمان اسلامی درباره ی آن به جـِدّ اندیشیده و کوشیده اند تا شبهات وارد بر آن را به ادله متقن عقلی دفع نمایند. استاد شهید در کتاب عدل الهی تلاش خود را صَرف آن نموده تا ابتدا اصل مسئله ی «عدل الهی» را به روشنی طرح کند و سپس مسائل مرتبط با آن ، نظیر تبعیضها و تفاوتها، قضا و قدر، شُرور، مجازاتهای اخروی و … را مورد بحث استدلالی قرار دهد. کتاب در یک مقدمه و نُه بخش تنظیم شده است.

بخش اول:‌عدل بشری و عدل الهی بخش دوم: حل مشکل: نگاهی به فلسفه اسلامی، راهها و مسلکها، راه های اهل تعبد، شاعر،معتزله و حکمای الهی بخش سوم:‌تبعیضها بخش: چهارم: شرور بخش پنجم: فواید شرور بخش ششم: مرگ و میرها بخش هفتم: مجازاتهای اخروی بخش هشتم:‌شفاعت بخش نهم: عمل خیر از غیر مسلمان

نکته ی مهم و قابل توجه ، درباره ی این کتاب آن است که مباحث دشوار فهم ودیریاب فلسفی و کلامی ، با بیانی شیوا و روان و در عین حال مُستدل و متقن طرح شده  به گونه ای که برای ناآشنایان با مفاهیم و اصطلاحات فلسفی نیز قابل فهم و سودمند می باشد. نویسنده، خود در مقدمه ی کتاب می نویسد:«این کتاب مدعی نیست که بحث عدل را همه جانبه و قرآن پسند طرح کرده است. آنچه احتمالاً می تواند ادعا کند این است که این بحث را از نظر عدل تکوینی و الهی که یکی از مسائل مطرح شده  در قرآن در زمینه ی عدل است ، تا حدی به صورت تازه و با دید تازه ای طرح کرده است.»

علل گرایش به مادیگری
آنچه در این کتاب آمده ، در حقیقت نقد و بررسی گوشه ای از تاریخ عقاید و اندیشه های بشری است. موضوع اصلی بحث این کتاب ، یعنی اثبات یا انکار خدا ،  قطعاً حساس ترین و شورانگیزترین موضوعی است که از فجر تاریخ تاکنون اندیشه ها را به خود مشغول داشته است. استاد شهید در این کتاب به طرح علل و عوامل گرایش به مادیگری می پردازد و شخصاً از این عوامل  به عنوان مهمترین آنها نام می برد: نارسایی مفاهیم کلیسایی، نارسایی مفاهیم فلسفی غرب ، نارسایی مفاهیم اجتماعی و سیاسی ، نقص روشهای تبلیغی ، نامساعد بودن جوّ اخلاقی و اجتماعی.
در بخش پایانی کتاب ، چند راه برای مبارزه با گرایش به مادیگری از طرف مؤلف پیشنهاد شده است که عبارتند از: عرضه داشتن مسائل اجتماعی و سیاسی و ابتناء حقوق سیاسی و اجتماعی بر مکتب الهی، مبارزه با هرج و مرج تبلیغی و اظهار نظر افراد غیر متخصص، فراهم کردن محیط مساعد اخلاقی و اجتماعی و هماهنگی آن با مفاهیم متعالی معنوی ، بازگردانیدن حماسه به مفاهیم اسلامی.

کلیات علوم اسلامی (منطق-فلسفه) (۱)

این کتاب اولین مجلد از مجموعه ی سه جلدی «کلیات علوم اسلامی» و شامل دو بخش ” منطق ” و ” فلسفه ” است. درس اول در واقع مقدمه ای بر این دو بخش بوده ودر آن تعریف روشنی از واژه ی «علوم اسلامی» انجام شده است.

بخش اول (منطق) مشتمل بر درس های دوم تا شانزدهم می باشد که مجموعاً به تبیین تعاریف و اصطلاحات علم منطق اختصاص یافته است.

بخش دوم (فلسفه) شامل ده درس  است که به طور کلی می توان آن را به سه فصل تقسیم نمود. در فصل اول که شامل درسهای اول و دوم است ، استاد به توضیحاتی کلی درباره فلسفه و فلسفه ی اسلامی پرداخته اند. در این فصل معنای فلسفه در فرهنگ اسلامی و فرهنگ غربی و تفاوت علم و فلسفه ، مورد بحث قرار گرفته و به شبهات مربوط به معنی متافیزیک و جدا شدن علوم از فلسفه اشاره شده است.

فصل دوم (درس سوم تا ششم) گذاری است تحلیلی به تاریخ فلسفه و به طور کلی تفکر در فرهنگ اسلام. در این فصل، استاد نخست به اختصار ، روشهای چهارگانه فلسفه مشـّاء و اشراق و نیزکلام و عرفان و تفاوت آنها را با یکدیگر شرح داده و سپس سیر طبیعی این چهار بینش و نزدیکی آنها با یکدیگر و تبلور آنها را در حکمت متعالیه ترسیم کرده اند و آنگاه با تفصیل و توجه بیشتری ، معنی و اهمیت حکمت متعالیه ی ملاصدرا و کتاب گرانقدر ” اسفار اربعه ”  را بیان کرده اند.

فصل سوم که از درس ششم آغاز می گردد ، با تقسیم بندی مسائل فلسفه شروع می شود و به دنبال آن روشی اتخاذ می شود که تا پایان کتاب ادامه می یابد. مطابق این روش، استاد بدون آنکه بخواهند وارد مباحث دقیق و استدلالی فلسفی شوند، صرفاً مفاهیم و اصطلاحات مهم فلسفه ی اسلامی را توضیح داده اند. در این فصل مفاهیمی از قبیل «وجود و ماهیت»، «عینی و ذهنی»، «حدوث و قـِدَم» ، «ثابت و متغیر»، «علت و معلوم» و «وجوب و امکان و امتناع» مورد بحث قرار گرفته است.

کلیات علوم اسلامی (کلام-عرفان-حکمت عملی)(۲)

این کتاب جلد دوم از مجموعه «کلیات علوم اسلامی» است که در اصل تقریرات درسهای استاد شهید برای دانشجویان سالهای اول و دوم دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران بوده است و مشتمل بر سه بخش ِ کلام، عرفان و حکمت عملی می باشد.

بخش اول شامل هشت درس است.در درسهای اول و دوم به تاریخچه علم کلام و موضوع این علم پرداخته شده است. درسهای سوم تا هشتم به تبیین آراء و عقاید نحله های مختلف کلامی اعم از معتزله ، اشاعره و شیعه اختصاص یافته ونظریات آنها در باب مسائلی همچون توحید، عدل، اختیار ، آزادی انسان و … به تفصیل بیان شده است.

بخش دوم شامل یازده درس می باشد. در درسهای اول ، دوم و سوم عرفان عملی ،عرفان نظری و مایه های عرفان اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است. در درسهای چهارم، پنجم و ششم تاریخچه مختصر عرفان و تصوف از صدر اسلام تا قرن دهم هجری که متضمن شرح احوال عرفای نامی این قرون است، تحلیل و بررسی شده است. درسهای هفتم ، هشتم ونهم مشتمل بر تبیین منازل و مقامات عرفانی است و درس دهم به تعریف اصطلاحاتی مانند حال، مقام ، قبض و بسط ،  غیبت و حضور اختصاص یافته است.

بخش سوم کتاب حاوی هشت درس است. درس اول ودوم عهده دار تعریف حکمت نظری و عملی است. در درس سوم یکی از شعب حکمت عملی یعنی «اخلاق» مورد بحث  واقع شده و معیار درستی و نادرستی در اخلاق ، ضمن طرح و نقد فلسفه ی تحلیل منطقی برتراند  راسل (فیلسوف مشهور انگلیسی) معرفی و تبیین گردیده است. در درس چهارم تا هشتم نیز ، نظریات گوناگونی در باب اخلاق مورد توجه و ارزیابی گرفته است.

کلیات علوم اسلامی (اصول فقه-فقه)(۳)

این کتاب ، سومین وآخرین مجلد از مجموعه ی «کلیات علوم اسلامی» و شامل دو بخش ” اصول فقه ” و ” فقه ” است.

بخش اول ، مشتمل بر هفت درس است که در آنها به موضوعاتی چون تعریف علم اصول، معرفی اجمالی علمای اصولی، مسائل علم اصول، مسائل مشترک کتاب وسنت، اصول عملیه و … پرداخته شده است.

بخش دوم شامل یازده درس است. درس اول درباره ی تعریف علم فقه و موضوع آن است. درس دوم تا پنجم تاریخچه فقه و فقهاء را مورد بررسی قرار داده است. درس ششم تا دهم به ابواب و رئوس مسائل فقه همچون عبادات و احکام پرداخته و بالاخره در درس یازدهم تنوع مسائل علم فقه و تقسیمات آن مورد توجه واقع شده است . توحید
این کتاب ، مجموعه ی هفده جلسه بحث و انتقاد انجمن اسلامی پزشکان درباره ی «توحید» در سالهای ۴۶ و ۴۷ شمسی است. در بخش اول کتاب  ، مسئله ی توحید به طور کلی طرح شده و این که آیا اصولاً راهی برای اثبات وجود خدا وجود دارد یا خیر. فصول بعدی کتاب به تبیین راه های اثبات وجود خدا یعنی راه فطرت، راه های علمی و شبه فلسفی (برهان نظم، راه هدایت موجودات، راه خلقت)، راههای عقلانی و فلسفی (برهان محرک اول، برهان سینوی، برهان وجودی) اختصاص داده شده است . در فصل « پاسخ به شبهات» ، دو شبهه ی مهم، یکی از سازگاری اصل تکامل با توحید و دیگری مسئله ی شرور، بدی ها و بی نظمی ها در کار عالم مورد بررسی قرار گرفته اند. در ارتباط با بحث توحید و تکامل نظریات مختلف ، درباره ی پیدایش انواع آن ، از جمله نظریه ی ” تکامل انواع ” داروین ، به تفصیل مورد بحث واقع شده اند. در خصوص توحید و مسئله ی شرور نیز ضمن تحلیل ماهیت شرور و انواع آن ، فلسفه ی شرور در نظام کلی عالم تبیین گردیده و شبهه ی موجود در این زمینه دفع شده است.
به نظر می رسد که این کتاب از نظر سبک بحث و پرداختن به مسائل علمی مرتبط با مسئله ی توحید ، از موقعیت ممتازی برخوردار است و مطالعه ی آن برای اقشار مختلف مفید خواهد بود.

نبوت 

این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر چهارده جلسه ی بحث و انتقاد انجمن اسلامی پزشکان که در سال ۱۳۴۸ هجری شمسی ایراد شده و سخنران آن استاد شهید آیت الله مطهری بوده اند. سبک بحث ، یک سبک ابتکاری است و در یک قالب خاص ، مثلاً قالب متکلمین یا فلاسفه جای نمی گیرد، بلکه استاد شهید با توجه به احاطه ی خود بر نظرات متکلمین و فلاسفه در این باب و با توجه به برخی علوم انسانی جدید مانند روان شناسی و با عنایت به شبهاتی که در این باب هست، یک طریق مخصوص را طی کرده اند . البته سؤالاتی که در پایان جلسات مطرح شده است نیز در تعیین خط سیر بحث مؤثر بوده است.

استاد شهید مطالب خود را در چهار بخش : «راههای اثبات نبوت»، «وحی»، « معجزه» و« اعجاز قرآن» دسته بندی کرده اند و درباره ی ماهیت « وحی» و ماهیت «معجزه» که معمولاً کمتر بحث می شود، به تفصیل سخن رانده اند.

معاد

این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر ده جلسه بحث و انتقاد پیرامون مسئله ی «معاد» در انجمن اسلامی پزشکان که تاریخ آن به سال ۱۳۵۰ هجری شمسی باز می گردد. در این جلسات ، علاوه بر نظریات مشهور درباره معاد ، نظریه جدیدی که از ناحیه ی برخی روشنفکران مسلمان ابراز شده و در واقع معاد را به « تجدید حیات مادی دنیا به شکل دیگر» تفسیر کرده اند ، نیز به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته و با اظهارات پایه گذار این نظریه ، گاهی بحث حالت مناظره به خود گرفته و این امر به شیرینی مطلب افزوده است.

سبک بحث در این کتاب ، همچون سبک بحث در کتابهای ” توحید ”  ، ” نبوت ” و ” امامت و رهبری ” ، یک سبک جدید است و در یک قالب خاص نمی گنجد و مخصوصاً به نظریات جدید درباره معاد و یا نظریات جدید علمی مرتبط با مسئله معاد نیز توجه شده است.

مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی (انسان و ایمان)

این کتاب ، نخستین مجلد از مجموعه ی شش جلدی «مقدمه ای بر جهان بینی اسلام» است که آخرین اثر نگارشی استاد شهید به شمار می آید . انگیزه ایشان از نگارش این کتاب و کتابهای دیگر این مجموعه ، بیشتر رفع شبهات و نمایاندن انحرافات فکری ای بوده است که در زمان نگارش این کتابها توسط برخی از گروهها اعم از مذهبی و غیر مذهبی تبلیغ می شد. این کتاب همچون دیگر آثار استاد شهید از بیانی ساده و روان و نثری شیوا برخوردار است ، و شاید از آن جهت که استاد عنایت داشته اند که این کتاب برای اقشار بیشتری قابل استفاده باشد ، سادگی و روانی عبارات بیشتر رعایت شده است. همچنین چنانکه از نام این کتاب  برمی آید ، مطالب آن  در بیشتر موارد به اختصار بیان شده است . تفصیل اکثر این موارد را در دیگرآثار آن بزرگوار باید جستجو کرد.

مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی (جهان بینی توحیدی)

این کتاب دومین مجلد از مجموعه ی «مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی» است . در بخش اول کتاب ضمن تعریف «جهان بینی» ، مشخصات انواع جهان بینی ها اعم از علمی، فلسفی ومذهبی بیان شده است. سپس جهان بینی توحیدی و به ویژه اسلامی با توجه به ملاکهای معرفی شده برای یک جهان بینی خوب، بهترین نوع جهان بینی ها ارزیابی گردیده است. در بخش دوم کتاب ، واقعگرا بودن جهان بینی اسلامی با اشاره به آیاتی از قرآن کریم اثبات شده است. بخش سوم کتاب به بیان مراتب و درجات توحید ، اختصاص داده شده که عبارتند از :  توحید ذاتی، توحید صفاتی ، توحید افعالی و توحید در عبادت . به دنبال این بحث، مسئله به یگانگی رسیدن واقعیت وجودی انسان از جنبه روانی و اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته و نظریه های ماتریالیستی، ایده آلیستی و رئالیستی دراین موضوع مشروحاً بیان شده است .  بخش چهارم کتاب به توضیح و تبیین مراتب و درجات شرک اختصاص یافته که عبارتند از :  شرک ذاتی ، شرک در خالقیت ، شرک صفاتی و شرک در پرستش . مسائلی همچون مرز توحید و شرک ، صدق و اخلاص، وحدت و یگانگی جهان ، غیب و شهادت، دنیا و آخرت نیز در این بخش بحث و بررسی شده است . بخش پایانی کتاب به حکمت بالغه و عدل الهی اختصاص یافته است . این بحث در کتاب عدل الهی با شرح و بسط بیشتری بیان گردیده است.

مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی (وحی و نبوت)

این کتاب ، سومین مجلد از مجموعه ی «مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی» است . در ابتدا با توجه به این حقیقت که اعتقاد به وحی و نبوت از اصل هدایت عامه در سراسر هستی نشأت می گیرد ، لذا این اصل لازمه ی  جهان بینی توحیدی اسلامی تلقی شده است. سپس و یژگی های پیامبران ( اعجاز، عصمت ، رهبری و …) مورد اشاره قرار گرفته است .  نقش تاریخی پیامبران و نظریات گوناگون در این باب و نیز موارد تاثیر تعلیمات پیامبران و تکامل تاریخی ، مباحث بعدی کتاب را تشکیل می دهد . مسئله مهم دیگر، هدف اصلی ازمبعوث شدن پیامبران است که در بخش «هدف نبوتها و بعثتها» مورد بحث قرار گرفته و دیدگاههای گوناگون در این زمینه بررسی شده است . مباحثی چون ختم نبوت ، معجزه ، جنبه های اعجاز قرآن ، مشخصات جهان بینی و ایدئولوژی اسلامی، مباحث بعدی کتاب را تشکیل می دهد که در هر یک از این موضوعات به تفصیل سخن رفته است. بخش آخر کتاب به سیر اجمالی در تاریخ زندگی پیامبر اسلام و صفات حسنه ی آن حضرت اختصاص داده شده است.

مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی (انسان در قرآن)

این کتاب چهارمین مجلد از مجموعه ی «مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی» است . همچنان که از نام کتاب پیداست، سعی مؤلف بر این بوده تا یک تصویر جامع و کلی از چهره انسان در آیینه ی قرآن ، فرا روی مخاطب و خواننده کتاب قرار دهد. ستایش های انسان در قرآن ، اولین بحث این کتاب را تشکیل می دهد. دراین بحث چهارده ویژگی مثبت انسان از دیدگاه قرآن آورده شده و در هر مورد آیه یا آیاتی از کلام وحی نقل گردیده است . «ضد ارزشها» عنوان بحث بعدی است که در آن ، خصوصیات منفی و ناپسند انسان از نظر قرآن بیان شده است . یکی از تفاوتهای اساسی انسان با موجودات دیگر در ناحیه ی جاذبه هایی است که به انسان احاطه دارد . این جاذبه های معنوی چنین برشمرده شده اند : علم و دانایی، خیر اخلاقی، جمال و زیبایی، تقدیس و پرستش. بحث دیگری که در کتاب مورد توجه قرار گرفته ، میدان آزادی و اراده ی انسان است که عوامل گوناگونی همچون وراثت ، محیط طبیعی و جغرافیایی و اجتماعی  ،و نیز تاریخ و عوامل زمانی آن را محدود می سازد . بحث قضا و قدر الهی، شرایط تکلیف ( بلوغ، عقل ، آگاهی …) و شرایط صحت اعمال از دیگر مباحث مهم این کتاب است . بالاخره کتاب با بحث آگاهی های انسان پایان می پذیرد . در این بحث ابتدا یک بررسی اجمالی در خصوص ِ جهان آگاهی و خود آگاهی به عمل آمده ، و سپس انواع خودآگاهی ها (فطری ، فلسفی، جهانی و طبقاتی…) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی (جامعه و تاریخ)

این کتاب پنجمین مجلد از مجموعه ی «مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی» است . می توان گفت که این کتاب در موضوع خود خصوصاً از نظر اثبات بی پایگی ماتریالیسم تاریخی و نشان دادن لغزشهای روشنفکران مسلمان در تحلیل حرکت تاریخ و عوامل محرک تاریخ ، کم نظیر و شاید بی نظیر است . کتاب به دو بخش کلی «جامعه» و «تاریخ » تقسیم شده است. در بخش «جامعه» ابتدا این بحث مورد توجه و بررسی قرار گرفته که آیا انسان بالطبع اجتماعی است؟  سپس در خصوص نوع ترکیب جامعه و نظریه های گوناگون در این باب سخن رفته و نظریه ی صحیح بااستناد به آیات قرآن کریم بیان شده است. مباحث قابل توجه دیگران دراین بخش از کتاب ، تقسیمات و قطب بندیهای اجتماعی و نیز یگانگی یا چندگانگی جامعه ها از نظر ماهیت می باشد.

در بخش « تاریخ» ابتدا تعاریف گوناگونی از «تاریخ» بیان شده است. سپس بحث علیت در تاریخ و تباین ظاهری آن با آزادی و اختیار انسانها مورد بررسی قرار گرفته است. از جمله مطالب مهم این بخش ، توضیح مبانی و نتایج نظریه ی مادیت تاریخ است. در این بررسی ، متون و منابع معتبر مارکسیستی اساس قرار گرفته و از آنها برای طرح بحث استفاده شده است .  پس از طرح دقیق مبانی و نتایج ماتریالیسم تاریخی ، نوبت به نقد و تحلیل آنها می رسد . در این فصل ، تجدید نظر پایه گذاران ، نقض تطابق جبری زیر بنا و روبنا، عدم تطابق پایگاه طبقاتی و پایگاه ایدئولوژیکی ، و برخی موارد دیگر از جمله موارد بطلان مبانی ماتریالیسم تاریخی ذکر شده است. در فصل «اسلام و مادیت تاریخی » ، منطق قرآن در تحلیل و توجیه قضایای تاریخی و رابطه ی آن با مادیت تاریخی مورد بحث قرار گرفته است. در فصل بعد تحت عنوان «معیارها» ، ملاکهایی که توسط آنها می توان دیدگاه هر مکتب را نسبت به ماهیت رویدادهای تاریخی شناخت، تبیین گردیده است. «تحول و تطور تاریخ» فصل آخر کتاب را تشکیل می دهد. در این فصل نظریات گوناگون در باب عامل محرک تاریخ (نظریه نژادی، نظریه ی جغرافیایی…) طرح و بررسی شده است.

مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی (زندگی جاوید یا حیات اخروی )

این کتاب ششمین و آخرین مجلد از مجموعه ی مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی است . در فصل اول کتاب ، راه های گوناگون ایمان به زندگی جاوید از این قرار معرفی شده اند : راه شناخت خدا، راه شناخت جهان، راه شناخت روح و نفس انسان. در فصل دوم به ماهیت مرگ پرداخته شده و بقای روح پس از مرگ مورد بررسی قرار گرفته است. فصل سوم به بحث درباره ی عالم برزخ ، قیامت کبری ، رابطه ی زندگی این جهان و آن جهان ، و مطالبی از این دست اختصاص یافته است . در فصل پایانی کتاب نیز استدلالات قرآنی در زمینه ی حیات پس از مرگ و عالم آخرت با استناد به آیات مربوط آورده شده است. در همین فصل ، دو اصل ” عدل ” و ” حکمت الهی ” به عنوان اصول مؤید حیات جاودانی ، مورد توجه و بحث و کنکاش قرار گرفته اند.

امامت و رهبری
مجموعه ای است دربرگیرنده ی شش سخنرانی استاد شهید مرتضی مطهری درباره «امامت» در انجمن اسلامی پزشکان ، در زمستان ۱۳۴۹ هجری شمسی . چنانکه از مجموعه ی مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی بر می آید، استاد شهید قصد داشتند کتابی تحت عنوان «امامت و رهبری» به سبک سایر کتابهای این مجموعه به رشته تحریر در آورند ، ولی افسوس که منافقان چنین فرصتی را به آن متفکر گرانقدر ندادند و به تعبیر امام ِ بزرگوار ، همگان را از ثمرات ارزشمند او محروم نمودند. شک نیست که اگر استاد شهید حضور می داشتند کتابی به مراتب کامل تر و منسجم تر از کتاب حاضر عرضه می داشتند و چنانکه از یادداشتهای موجود ایشان بر می آید مسائل نوینی را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دادند و افقهای تازه ای را در این باب می گشودند. ولی با اینهمه ، کتاب حاضر همچون دیگر آثار آن اندیشمند فرزانه اسلامی حاوی نکاتی بدیع ، بیانی شیوا و محتوایی غنی است.

قیام و انقلاب مهدی(عج)

این کتاب حاوی دوبخش مجزا از یکدیگر است. بخش اول یعنی «قیام و انقلاب مهدی (عج) از دیدگاه فلسفه تاریخ» ابتدا به صورت مقاله ای کوتاه و مختصر در یک نشریه ی دینی در تهران منتشر شد و سپس با افزوده شدن مطالبی بر آن، به شکل کتاب درآمد. در این بخش مسئله ی مهدویت یااندیشه ی پیروزی نهایی حق بر باطل در گستره ی تاریخ از دیدگاه قرآن در مقایسه با تئوریهایی که تاریخ را تحلیل مادی کرده اند ، مورد بحث و کنکاش قرار گرفته است.

بخش دوم کتاب که عنوان «شهید» دارد ، تفصیل یافته ی یک سخنرانی در شب عاشورای سال ۱۳۹۳ هجری قمری در تهران است. در این بخش ، ارزش شهادت و قداست و عـُلو مقام شهید از جنبه های گوناگون بررسی شده است.

نظام اقتصادی اسلام

این کتاب مشتمل بر یک دیباچه وهشت بخش است . دیباچه از دو قسمت تشکیل شده : مقاله ای تحت عنوان « نظری به اقتصاد اسلامی» و بحثی درباره ی «اقتصاد سالم».

بخش اول این کتاب در تعریف اقتصاد و مفاهیم اقتصادی است. در بخش دوم ، درباره ی «مالکیت از نظر فلسفی» سخن به میان آمده است . بخشهای سوم و چهارم را بحث درباره ی «ارزش» و «ارزش اضافی» تشکیل می دهد. در بخش پنجم نیز ، سرمایه داری و سوسیالیسم از دیدگاه اسلام مورد بررسی قرارگرفته است.

بخش ششم را «رساله های اقتصادی» تشکیل می دهد که مشتمل بر سه رساله است :  «مالکیت زمین از نظر اسلام – انفال ، مسئله ی ارث و سوسیالیسم » . بخش هفتم مشتمل بر دو یادداشت است، یکی «یادداشت اسلام و اقتصاد» و دیگر «یادداشت نظری به نظام اقتصادی اسلام» که خلاصه و کلاسه ی فشرده ای است از مطالب کتاب.

مسئله ی ربا و بانک

این کتاب ، مباحثی است پیرامون ربا، بانک و بیمه از متفکر شهید استاد مرتضی مطهری وشامل دو بخش می باشد. بخش اول بحثهایی است تحت عنوان «مسئله ربا و بانک» که در سال ۱۳۵۴ در سلسله جلساتی که در انجمن اسلامی پزشکان برپا بوده ایراد شده است. در آن جلسات، قبل از استاد شهید، به ترتیب آقایان مهندس اکبر طاهری، مهندس بازرگان و شهید مظلوم دکتر بهشتی در این باره سخن گفته اند و به همین جهت استاد شهید ضمن بیانات خود ، اشاراتی نیز به سخنان افراد مذکور دارند.

بخش دوم شامل مباحثی است درباره ی بیمه که در سال ۱۳۵۲ در انجمن اسلامی پزشکان ایراد شده است.

نقدی بر مارکسیسم

این کتاب فراهم آمده از حدود چهل و پنج جلسه بحث درباره ی فلسفه ی مارکسیسم است که در سالهای ۱۳۵۵ و ۱۳۵۶ هجری شمسی در شهر مقدس قم و در یک جمع خصوصی از طلاب ایراد شده است. این بحث ها شامل دو قسمت است: قسمت اول ، سیری است در فلسفه ی مارکسیسم که بر اساس کتاب مارکس و مارکسیسم (نوشته آندره پی یتر، ترجمه شجاع الدین ضیائیان، از انتشارات دانشگاه تهران) انجام شده است. در این قسمت نقد و بررسی فلسفه مارکسیسم مورد نظر نبوده بلکه تنها آشنا شدن با دیدگاه های فلسفه ی مارکسیسم مورد توجه بوده است ؛ با این حال گاهی نیز به نقد و بررسی اجمالی نظریات مارکسیسم پرداخته شده است. در این قسمت، سیر بحث ، مطابق فصل بندی کتاب مارکس و مارکسیسم پیش رفته است و البته همه ی بخش های کتاب مذکور مورد بررسی قرار نگرفته ، بلکه بخشهایی انتخاب شده است. قسمت دوم مشتمل بر نقد و بررسی مسائل گوناگون مارکسیسم و بیان اختلاف نظرهای اسلام و مارکسیسم درباره این مسائل است.

این کتاب ، دارای نکات بدیع فراوان و حاکی از دقت نظر و نکته سنجی استاد شهید در مسائل فلسفی است که می توان آن را نوعی فلسفه ی تطبیقی دانست.

فلسفه تاریخ(۴-۱)

این مجموعه در اصل، درسهای آن فیلسوف گرانقدر پیرامون « فلسفه ی تاریخ» بوده است که در سالهای ۱۳۵۵ تا ۱۳۵۷ (تا زمان آغاز نهضت اسلامی) در جمع برخی از شاگردان استاد و در منزل ایشان ایراد می شده است. روش درس به این صورت بوده است که کتابی در موضوع مذکور معرفی می شده و دانشجویان به ترتیب روی فصول مختلف آن کتاب کنفرانس می داده اند و استاد شهید در ضمن کنفرانس افراد و یا پس از آن، مطالبی را بیان می کرده اند.

 ابتدا بخشی از کتاب ” لذات فلسفه ” اثر ویل دورانت مورد بحث قرار گرفته، سپس کتاب ” تاریخ چیست؟ ” اثر ای. اچ. کار و بعد کتاب ” مارکس و مارکسیسم ” اثر آندره پی یتر.

جلد اول شامل بحث پیرامون دو کتاب اول است. این مجلد شامل هفت بخش است که در بخش اول (عوامل محرک تاریخ) کتاب ” لذات فلسفه ” مورد بحث بوده است و در بخشهای بعد، کتاب ” تاریخ چیست؟ ” . مطالب کتاب در نوع خود بدیع و جالب توجه است، خصوصاً که یک فیلسوف مسلـّم اسلامی درباره مسائل «فلسفه ی تاریخ» اظهار نظر کرده و نظرات دانشمندان غربی نیز بررسی شده است.

در جلد دوم از مجموعه ی «فلسفه ی تاریخ» بخشی از کتاب ” مارکس و مارکسیسم ” اثر آندره پی یتر تجزیه و تحلیل شده است. همچون جلد اول گاهی یکی از شاگردان کنفرانس داده است که عین یا خلاصه آن به طور مشخص آورده شده است.

این کتاب شامل سه بخش است : در بخش اول ریشه های فکری فلسفه ی مارکس بررسی شده و تأثیرپذیری مارکس از هگل و فویرباخ  مورد بحث قرار گرفته است. در بخش دوم نظریه ی معروف مارکس به نام مادیگرایی تاریخی تحلیل شده و درباره ی تناقض میان این نظریه و منطق دیالکتیک و نیز درباره تعدیل مارکس و انگلس در نظریه جبر اقتصادی سخن رفته است. بخش سوم ، درباره ی پرکسسیس یا فلسفه ی عمل است

در جلد سوم پس از بحث کوتاهی درباره قوه محرکه تاریخ و تکامل اجتماعی انسان در تاریخ و بحث مفصل درباره تولید اقتصادی و نطریه زیربنا بودن اقتصاد ،دوره های تاریخی پنجگانه مورد ادعای مارکسیستها یعنی اشتراک اولیه ،برده داری،فئودالیسم،سرمایه داری و سوسیالیسم به تفصیل مورد بحث و تحقیق قرار گرفته است.

در جلد چهارم فلسفه تاریخ از نظر قرآن مورد بحث قرار گرفته است.و موضوعات مهمی مانند نوع ترکیب جامعه ،نحوه وجود تاریخ،خاستگاه مذهب،حق و باطل در قرآن در آن مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

مقالات فلسفی

این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر تعدادی مقاله فلسفی از متفکر شهید آیت الله مطهری . تاریخ اکثر این مقالات بعید است و به حدود پانزده تا بیست سال قبل از شهادت استاد و مقاله ی «اصل تضاد» به سالهای آخر حیات مبارک استاد بر می گردد.

غیر از مقالات «اصالت روح » ، «قرآن و مسئله ای از حیات»، «توحید و تکامل» و «پرسشهای فلسفی ابوریحان از بوعلی» ، بقیه مقالات پس از شهادت استاد منتشر شده و از مقالات اخیر مقاله ی «اصل تضاد در فلسفه ی اسلامی» ترکیبی است از چند سخنرانی و یک مقاله ی استاد در این زمینه که البته به رؤیت ایشان رسیده و اصلاحات و اضافاتی بر آن معمول داشته بودند و پس از شهادت استاد ، با یک بازبینی که توسط برخی شاگردان ایشان انجام شد به چاپ رسید ؛ و سایر مقالات نوشته هایی نسبتاً مدون از استاد بوده که پس از شهادت ایشان از میان یادداشت هایشان انتخاب و چاپ شده است. البته همه مقالات این کتاب، فلسفی محض نیست بلکه برخی از آنها جنبه های دیگر نیز دارد.

اصول فلسفه و روش رئالیسم ( ۵-۱)

این کتاب یک مجموعه پنج جلدی به قلم علامه سید محمد حسین طباطبایی (ره) است که استاد شهید در شرح و تبیین مطالب متن ، پاورقی هایی جامعی بر آنها نگاشته اند. در این مجلدات ، مجموعاً چهارده مقاله ی فلسفی مورد بحث قرار گرفته است که برخی از آنها عبارتند از: رئالیسم و ایده آلیسم ، علم و ادراک ، ارزش معلومات ، پیشدایش کثرت در ادراکات ، ادراکات اعتباری ، مسائل موجود ، الهیات بالمعنی الاخص.

جلد اول این کتاب مشتمل بر یک دوره مختصر فلسفه است، مهمات مسائل فلسفه را بیان می کند و سعی شده است که حتی الامکان ساده و عمومی فهم باشد. در این کتاب در عین اینکه از تحقیقات گرانبهای هزار رساله فلسفه اسلامی استفاده شده است، به آراء و تحقیقات دانشمندان بزرگ اروپا نیز توجه کامل شده و در قالب چهار مقاله ارایه شده است: ۱-فلسفه چیست؟ ۲-فلسفه و سفسطه (رئالیسم و ایده آلیسم) ۳-علم و ادراک ۴-علم و معلوم (ارزش معلومات)
جلد سوم این کتاب مشتمل بر مقاله ۷و۸و۹ از مجموع چهارده مقاله ای که دوره این کتاب را تشکیل می دهد می باشد. ۱-مقاله هفتم: واقعیت و هستی اشیاء این مقاله مشتمل بر یک رشته مطالب است که به نام «مسائل وجود»‌خوانده می شود. این مسائل از لحاظ دخالتی که در سرنوشت سایر مسائل فلسفه دارد. اساسی ترین مسائل فلسفه شمرده می شود. مسائل وجود در این مقاله به صورت دوازده مسأله بیان شده و از این دوازده مسأله فقط یکی دو مسأله است که از یونان قدیم به ارث رسیده و قسمت عمده آن مسائل که دخالت زیادی در مبنا و اساس فلسفه دارد در دوره اسلامی به تدریج پیدا شده. دو مسأله «موجود معدوم نمی شود»‌و «عدم نسبی است» برای اولین بار با سبک مخصوصی بحث شده است. ۲-مقاله هشتم: ضرورت و امکان آنچه دراین مقاله مورد توجه است موضوع وجوب و حتمیت و قطعیتی است که در کار جهان حکمفرماست در آخر مقاله موضوع اجبار و اختیار انسان و استعداد تکلیف و مسئولیت وی در برابر نظام حتمی موجودات مطرح شده و در آن اظهار نظر شده است. ۳-مقاله نهم: علت و معلول این مقاله مشتمل بر قانون علیت و متفرعات آن است.

درباره جلد چهارم این کتاب ، ذکر این نکته لازم است که متن این جلد ، (شامل مقالات دهم تا سیزدهم) به قلم علامه طباطبایی (ره) مقارن با نگارش سایر مقالات تألیف شده بود ولی پاورقیهای استاد به اتمام نرسیده بود. لذا این جلد از ” اصول فلسفه و روش رئالیسم ” پس از شهادت استاد منتشر گردید که مشتمل بر متن کتاب و پاورقی های ناتمام استاد بر آن بود.

 مباحث جلد پنجم در زمینه شناخت خداوند و صفات و افعال اوست.ارزش اصلی این کتاب این است که نوعی سلوک عقلی و فکری است در جهان ماوراءالطبیعه.

شرح منظومه

این کتاب ، درسهای شرح منظومه ی متفکر شهید استاد مطهری رضوان الله علیه در دانشکده ی الهیات و معارف اسلامی در بین سالهای تحصیلی ۳۹-۴۰ تا ۴۷-۴۸ است که شامل شرح و تفسیر سه مقصد از مقصدهای هفتگانه ی شرح منظومه ی حکیم متألـّه حاج ملاهادی سبزواری قدس سره می باشد ، با این ترتیب : فریده ی اول تا سوم از مقصد اول، که متضمن «امور عامه» از حکمت اسلامی است. فریده ی هفتم از مقصد اول، که مربوط می شود به مباحث علت و معلول، فریده ی اول از مقصد سوم که در الهیات بالمعنی الاخص است یعنی احکام ذات واجب تعالی از اثبات وجود تا توحید وجود و رفع شبهات مربوط به آن. آخرین قسمت، شرح و تفسیر فریده اول از مقصد چهارم می باشد که عبارت است از  بحث در حقیقت جسم طبیعی و اثبات هیولی و ابطال جزء لایتجزّی و تناهی ابعاد ، که در واقع این مباحث در حکم « امور عامه ی» بخش الهیات و قسمت قابل اعتنا و اعتماد طبیعیات قدیم می باشد. بنابراین ، دراین درسها رعایت ترتیب منظومه ی سبزواری نگردیده ، بلکه استاد شهید در ترتیب مباحث ، بیشتر به اهمیت و ضرورت مباحث برای دانشجو توجه داشته اند.

شرح مبسوط منظومه (۴-۱)

 این کتاب ، تنظیم و تدوین یافته درسهای شرح منظومه استاد در سالهای آخر حیات مبارک ایشان است(از سال ۵۴ به بعد) که با حضور  برخی دانشجویان و اساتید فلسفه دانشگاه تهران در محل منزل آن شهید تدریس می شد . این درسها در واقع یک بحث آزاد بوده است ، لذا گاهی حضار اظهارنظر کرده اند و استاد پاسخ داده اند و گاهی مسائل فلسفه غرب مطرح شده و با فلسفه اسلامی تطبیق داده شده است .

مباحث این کتاب ، از تسلط استاد شهید بر فلسفه اسلامی و از ذهن منظم و دقیق و حادّ و نقّاد ایشان حکایت می کند .

اهمّ، مسائلی که در این مجموعه چهار جلدی به آنها پرداخته شده است عبارتند از : بداهت وجود ، اشتراک معنوی وجود ، اصالت وجود ، وحدت و کثرت وجود ، وجود ذهنی ، اتحاد عاقل و معقول ، معقولات ثانیه ، مسائل مربوط به عدم ، مناط صدق در قضایا ، تعلق جعل به وجود ، مواد ثلاث ، مباحث مربوط به امکان ، مسئله شناخت ، حدوث و قدم ،ماهیت و لواحق آن .

حرکت و زمان(۴-۱)

این کتاب شامل سلسله دروسی که طی سال‏های ۱۳۵۴ تا ۱۳۵۷ همه هفته بطور منظم ، روزهای چهارشنبه و پنج شنبه در حوزه علمیه قم‏ برای جمع کثیری از فضلا و طلاب ایراد شده است ،می باشد. مباحث این کتاب از فصل‏ دهم از مرحله ” قوه و فعل ” اسفار ( جلد سوم از چاپ حروفی) ” شروع شده‏ است و فصول اول تا نهم این ” مرحله ” را به دلیل ارتباط ضعیف بامباحث حرکت ، بطور خیلی مختصر و گذرا در دو جلسه بحث کردند .در ضمن برای سهولت مراجعه خوانندگان محترم به ویژه آنها که کتاب “اسفار ” را ندارند ، در پایان هر فصل عین عبارات مربوط به آن فصل از کتاب ” اسفار ” نقل گردیده است و نیز توضیحات استاد در ضمن خواندن‏ عبارت و متن اسفاردر پاورقی آمده است .

 در تدریس این سلسله دروس‏موشکافی و نقد و بررسی‏های زیادی صورت گرفته است و آنچه مسلم است اینکه‏
از نظر استاد این مباحث دارای اهمیت فوق‏العاده بوده و به جهت همین‏ اهمیت و ارزش بوده است که ترجیح دادند این دروس در حوزه علمیه قم‏ دائر گردد ، اگر چه تدریس در قم مستلزم زحمات و مشکلاتی برای خود ایشان‏ بود .

این‌ مباحث‌ در آن‌ زمان‌ از دو جهت‌ دارای‌ اهمیت‌ بود: (۱) ارزش‌ و اعتبار فی‌نفسه‌ آن‌ که‌ مستقیماً با جهان‌بینی‌ فرد در نگرش‌ به‌ طبیعت‌ و هستی‌ و تکامل‌ مرتبط‌ است، (۲) تبعات‌ و آثار سیاسی‌ و اجتماعی‌ عمیقی‌ را در پی‌ داشت.‌‌استاد در این‌ سلسله‌ دروس‌ به‌ بسیاری‌ از معضلات‌ فلسفی‌ چنان‌ پاسخ‌ محکمی‌ دادند که‌ از حیّز «مسأله» یا «معمّا» بودن‌ ساقط‌ شدند، به‌ طور مثال: ردّ تضادّ فلسفی‌ و خود سامانی‌ جهان‌ و اثبات‌ نیاز جهان‌ به‌ خالق، اثبات‌ حرکت‌ ذاتی‌ اشیاء و خلق‌ مدام‌ و جدید جهان‌ توسط‌ خالق، غایتمندی‌ جهان‌ و اثبات‌ معاد عالَم، مغایرت‌ غایتمندی‌ جهان‌ با اتفاق‌ و تصادف، حدوث‌ زمانی‌ عالَم‌ علاوه‌ بر حدوث‌ ذاتی‌ آن، رابطه‌ نفس‌ و جسم.

الهیات شفا(۳-۱)

‌‌این‌ کتاب‌ شامل‌ مجموعه‌ درس‌های‌ استاد شهید مرتضی‌ مطهری‌ از الهیات‌ شفاء شیخ‌الرئیس‌ بوعلی‌ سینا است‌ که‌ در سال‌های‌ نخست‌ دههِ‌ ۵۰ در یکی‌ از حجرات‌ مدرسهِ‌ مروی‌ و پس‌ از یکی‌ دو سال‌ در منزل‌ استاد برگزار می‌شد.‌‌مجموعه‌ این‌ دروس‌ از نوارها پیاده‌ شده‌ و در سه‌ جلد به‌ چاپ‌ رسیده‌ است.‌‌در جلد اول، مقاله‌ چهارم‌ تا هفتم‌ الهیات‌ شفا بحث‌ شده‌ است: در مقاله‌ چهارم‌ از تام‌ و ناقص‌ و مافوق‌ تمام‌ و کل‌ و جمیع؛ در مقاله‌ پنجم‌ از کلی‌ و جزئی، ماده‌ و صورت، جنس‌ و فصل، نوع، حدّ و محدود؛ در مقاله‌ ششم‌ از علت‌ و معلول، غایت‌ و فرق‌ میان‌ غایت‌ و ضروری، بحث‌ و اتفاق؛ و در مقاله‌ هفتم‌ از وحدت‌ و کثرت، و مُثُل‌ افلاطونی، سخن‌ رفته‌ است.‌‌در جلد دوم، مقاله‌ هشتم‌ آمده‌ است‌ و مشتمل‌ بر اثبات‌ واجب‌الوجود و صفات‌ واجب‌ تعالی‌ است.در جلد سوم، مقاله‌ نهم‌ آمده‌ است‌ و مشتمل‌ است‌ بر کیفیت‌ صدور اشیاء از واجب‌الوجود، بحث‌ ربط‌ حادث‌ به‌ قدیم، عنایت‌ و حکمت‌ خداوند، کیفیت‌ دخول‌ شرّ در قضاء الهی، اشکالات‌ هیوم‌ بر حکمت‌ و عنایت‌ الهی‌ و بر برهان‌ نظم.

درسهای اسفار ( مباحث قوّه و فعل )(۵-۱)

این کتاب مجموعه درسهای کتاب اسفار ملاصدرا توسط استاد شهید آیت ا… مطهری در حوزه علمیه قم در سالهای ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ می باشد که بعد از شهادت ایشان تنظیم و چاپ شده است . استاد شهید در این درسها قسمتی از مبحث « قوه و فعل » کتاب اسفار را تدریس نموده اند و علت انتخاب این مبحث ، مطرح بودن برخی اندیشه های مارکسیستی در ارتباط با مسئله حرکت در آن دوره بوده است . این کتاب از یک سو غنای فلسفه اسلامی را نمایان می کند و از سوی دیگر دقت نظر و تسلط آن استاد شهید را بر مسائل فلسفی آشکار می سازد و همانند سایر آثار استاد از بیانی روشن و روان برخوردار است . این مجموعه شامل پنج مجلد می باشد .

‌‌‌‌تقریرات‌ شرح‌ منظومهِ‌ عربی‌

منظومه‌ ملاهادی‌ سبزواری‌ از رایج‌ترین‌ متون‌ آموزشی‌ در فلسفهِ‌ اسلامی‌ است‌ و شامل‌ یک‌ دورهِ‌ کامل‌ فلسفه‌ بنابر اصول‌ حکمت‌ متعالیه‌ است.‌‌شرح‌ حاضر، تقریر درسهای‌ استاد شهید مرتضی‌ مطهری‌ است‌ و برخلاف‌ دیگر شروح‌ ایشان‌ (شرح‌ مختصر و مبسوط) شامل‌ یک‌ دورهِ‌ کامل‌ منظومه‌ است.‌‌فهم‌ عمیق‌ فلسفی، آشنایی‌ کامل‌ با سنت‌ فلسفهِ‌ اسلامی، بیان‌ روشن‌ و نگاه‌ نقاد استاد شروح‌ ایشان‌ را بر آثار فلسفی‌ برجسته‌ و ممتاز می‌سازد. شرح‌ حاضر، از جمله‌ یادگارهای‌ استاد شهید است‌ که‌ برای‌ اوّلین‌ بار به‌ طور کامل‌ به‌ چاپ‌ می‌رسد. قطعاً این‌ اثر یکی‌ از کتابهای‌ قابل‌ توصیه‌ برای‌ فراگیری‌ فلسفهِ‌ اسلامی‌ است. این‌ دروس‌ در اصل‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ القا شده‌ و جناب‌ آقای‌ شریعتمداری‌ آن‌ را به‌ زبان‌ عربی‌ تقریر کرده‌اند و خود استاد نیز در زمان‌ حیات‌ بخشی‌ از آن‌ را ملاحظه‌ و اصلاح‌ نموده‌اند.

بازدیدها: 2284