پیشینه تاریخى ولایت فقیه

پیشینه تاریخى ولایت فقیه

 

مسئله «ولایت فقیه» به مفهوم زمامدارى جامعه اسلامى از سوى کسى که به مقام اجتهاد در فقه رسیده، از دیدگاه برخى، امرى جدید در تاریخ اندیشه اسلامى است و قدمت آن کمتر از دو قرن است. اینان ادّعا می‌کنند، هیچ‌یک از فقهاى شیعه و سنّى این مطلب را مورد بررسى قرار نداده‌اند که فقیه علاوه بر حقّ فتوا و قضاوت از آن جهت که فقیه است، حقّ حاکمیت و رهبرى بر کشور، یا کشورهاى اسلامى یا تمام کشورهاى جهان را نیز دارا می‌باشد و فقط کمتر از دو قرن پیش، براى نخستن بار مرحوم ملاّ احمد نراقى، معروف به فاضل کاشانى، معاصر فتحعلى شاه قاجار، به ابتکار این مطلب پرداخته است. در ادامه همین ادّعا، علت طرح مسئله از سوى مرحوم نراقى حمایت و پشتیبانى از پادشاه وقت دانسته شده است.۱

البته اگر مرحوم نراقى می‌خواست، پادشاه زمان را تأیید کند، بهتر بود – به شیوه برخى دیگر از علماى پیشین – به روایاتى مانند: «السلطان ظل الله»۲تمسّک و آنها را بر پادشاه تطبیق و اطاعت از شخص او را واجب شرعى و الهى معرّفى کند،۳ نه این‌که فقیه را حاکم و زمامدار قلمداد نماید که نسبت به شاه حتّى احتمال صدق این عنوان وجود نداشت.
اگر گفته شود؛ وى ابتدا چنین منصبى را براى فقیه ثابت کرده و سپس خود او به عنوان یک فقیه با تأیید سلطنت شاه، به آن جنبه شرعى داده است، خواهیم گفت: این دور ساختن راه چه فایده‌اى داشته و چرا مستقیم شاه را سایه خدا معرفى نکرده و اطاعت از او راواجب نشمرده است؟واگر احتمال رود که او نیز طمعى به ریاست داشته و براى اقناع میل سرکش خویش این افسانه را به اسلام نسبت داده، باید اذعان کرد که زندگى و منش آن فقیه وارسته و معّلم اخلاق و شاعر عارف، از این‌گونه تهمت‌ها و تحلیل‌هاى ساده‌لوحانه پاک است و چنین نسبت‌هایى بیشتر با وضعیت گذشته و حال نسبت دهندگان تناسب دارد، تا آن بزرگوار.
حال اگر از این قصّه بگذریم،که بیشتر حکایت یک غصه است تا یک کاوش علمى و نظرى گذرا به پیشینه اندیشه اسلامى در این ساحت بیندازیم،خواهیم دید در فرهنگ شیعى این امر که در عصر غیبت اداره جامعه از سوى شارع مقدس بر عهده فقیهان عادل گذاشته شده، امرى مسلّم و بی‌تردید بوده است.از این‌رو؛ به‌جاى بحث در اصل این مطلب، بیشتر به دستاوردها و لوازم آن پرداخته وآنها را مورد تحقیق قرار داده‌اند.
مرحوم شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ق) از فقهاى بزرگ تاریخ شیعه در قرن چهارم و پنجم هجرى است. تمام سخنان این فقیه بزرگ جهان اسلام از پذیرش اصل ولایت فقیه و این‌که فقیهان متکفّل زمامدارى امور جامعه اسلامى در عصر غیبت از سوى امامان معصوم علیه السلام هستند، حکایت دارد و این کلمات گهربار که بیش از هزار سال از تاریخ آن می‌گذرد، همچنان می‌درخشد، هر چند که برخى درخشش آن‌را نمی‌بینند، یا نمی‌خواهند ببینند.۴
بعد از شیخ مفید عالمان دیگر، یکى پس از دیگرى، در مورد ولایت فقیه و حدود اختیارات آن بحث کرده‌اند. از جمله آنها می‌توان به شیخ ابوالصلاح حلبى (متوفای ۴۴۷ق)، ابن ادریس حلى (متوفای ۵۹۸ق)، محقق حلى (متوفای ۶۷۶ق)، محقق کرکى (متوفای ۹۴۰ق)، مولا احمد مقدس اردبیلى (متوفای ۹۹۰ق)، جواد بن محمد حسینى عاملى (متوفای ۱۲۲۶ق)، ملا احمد نراقى (متوفای ۱۲۴۵ق)، میر فتاح عبد الفتاح بن حسینى مراغى (متوفای ۱۲۷۴ – ۱۲۶۶ق)، شیخ محمد حسن نجفى، صاحب جواهر (متوفای ۱۲۶۶ق)، شیخ مرتضى انصارى (متوفای ۱۲۸۱ق)، حاج آقا رضا همدانى (متوفای ۱۳۲۲ق)، سید محمد بحر العلوم (متوفای ۱۳۲۶ق)، آیه اللَّه بروجردى (متوفای ۱۳۸۲ق)، آیه اللَّه شیخ مرتضى حائرى (متوفای ۱۳۶۲ش)، امام خمینى (متوفای ۱۳۶۸ش)، اشاره نمود.۵
منبع برای مطالعه بیشتر:
۱- پیشینه و مبانی ولایت فقیه نزد علمای شیعه،محسن حیدری، دفتر انتشارات اسلامی،۹۷۳۱،قم.

• پیشینه نظریه ولایت فقیه،مصطفی جعفر پیشه‌فرد،دبیرخانه‌ مجلس خبرگان،۰۸۳۱،قم.
• پیشینه تاریخی ولایت فقیه،احمد جهان بزرگی،کانون‌ اندیشه جوان،۷۷۳۱،تهران.

۱ ر.ک: حائرى یزدى، مهدى، حکمت و حکومت، ص ۱۷۸٫

۲ مجلسى، بحارالانوار، ج ۷۲، ص ۳۵۴، کتاب العشره، باب أحوال الملوک و ألامراء، حدیث ۶۹٫ البته حضرت امام خمینى(ره) این روایات را به گونه‌اى تفسیر کرده‌اند که بر ولى فقیه یا امام معصوم علیه السلام صدق می‌کند.

۳ باید توجّه داشت روایاتى از این قبیل را دو گونه تفسیر کرده‌اند:
أ. کسى که سلطه و حکومت به دست اوست، سایه خدا می‌باشد و اطاعت از او لازم است. بر اساس این تفسیر خصوصیات حاکم و نحوه به دست گرفتن حکومت از سوى او هیچ دخالتى در لزوم اطاعت از او ندارد. بدون شک چنین تفسیرى مطابق با ذوق ملوک و سلاطین و توجیه کننده وضع موجود بوده است.
ب. کسى که سلطه و حکومت را به دست می‌گیرد، سایه خدا باید باشد؛ یعنى حکومت او باید به شیوه‌اى حاصل شود و خود او داراى ویژگی‌هایى باشد که خداوند و شریعت آن‌را تأیید کرده و پذیرفته است. بر اساس این تفسیر، تنها کسى که ویژگی‌هاى حاکم مورد پذیرش اسلام را داشته باشد و به شیوه‌اى مورد قبول اسلام حکومت را به دست آورد، اطاعتش از دیدگاه شرع لازم می‌باشد. نظریه ولایت فقیه، فقیه جامع الشرایط را داراى این ویژگی‌ها معرفى می‌کند.

۴ ر.ک: «ولایت فقیه و شیخ مفید»، سؤال ۲۲٫

۵ ر.ک: «ولایت فقیه و علما»، سؤال ۲۳٫

پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام

بازدیدها: 129