چگونه مردم خدايى را كه نمى‏ بينند مى‏ پرستند؟

چگونه مردم خدایى را که نمى‏ بینند مى‏ پرستند؟

خانه / قرآن و عترت / عترت / ستارگان هدایت / امام صادق (علیه السلام) / چگونه مردم خدایى را که نمى‏ بینند مى‏ پرستند؟

یک قسم از صفات خدا صفاتى است که اضافه به غیر ندارند و تنها به یک وجه ملاحظه شوند مانند حیات و بقاء، دوم صفاتى که اضافه به غیر دارند ولى اضافه آنها مؤخّر است مانند علم و شنیدن و دیدن، مثلًا معنى علم خدا این است که آنچه در جهان هستى پیدا مى‏شود از امور کلّى و جزئى با تعیین وقت و ساعت همه را خدا مى‏داند و این دانستنش هم از ازل و زمانى که او بوده و چیز دیگر نبوده با او بوده و بلکه عین ذات او بوده و بعد از اینکه این امور واقع شد اضافه علم به آنها پیدا مى‏شود،

چگونه مردم خدایى را که نمى‏ بینند مى‏ پرستند؟

از جمله پرسشهاى زیادى که فرد زندیق از امام صادق علیه السّلام نمود یکى این بود که: چگونه مردم خدایى را که نمى‏بینند مى‏ پرستند؟

فرمود: دلهاى مردمان با نور ایمان او را بیند، و عقول با بیدارى خود آن را اثبات ظاهر و عیان کند، و دیدگان از حسن ترکیب و انتظام أهل عالم و احکام تألیف و نظام عوالم، سپس انبیاء و معجزات و کتب اینان و محکماتشان، و علماء و دانشمندان بر رؤیت عظمت و جلال حضرت حقّ اقتصار از رؤیت ذات حقّ نمودند و در استدلال متوسّل به آثار و علامات شدند.

پرسید: مگر قادر نیست خود را بنمایاند تا دیده شود، آن وقت همه او را شناخته و پس از آن بر حال یقین او را پرستش کنند؟

حضرت فرمود: مطلب محال و ناشدنى جوابى ندارد.

پرسید: از کجا انبیاء و رسولان را ثابت مى‏کنى؟

امام صادق علیه السّلام فرمود: چون ثابت کردیم ما را خالق و صانعى است که متعالى از ما و تمام مخلوقات مى‏باشد، و حکیم است (همه کار او از سر حکمت است)؛ دیگر جایز و روا نیست او را دیده یا مشاهده کنند، و نه اینکه او را لمس کنند و در این صورت دیگر جایى براى مباشرت و محاجّه میان او و خلق نمى‏ماند، از همین جا ثابت مى‏شود که او را سفیرانى بسوى خلق و بندگان است که ایشان مردم را به سوى مصالح‏

و منافع و آنچه موجب بقایشان است سوق مى‏دهند، و اگر نبود همه هلاک مى‏شدند، پس آمران و ناهیان از جانب حکیم علیم در میان مردم ثابت مى‏شود، و نیز اینکه خداوند را شارحانى است و ایشان همان انبیاء و برگزیدگان از خلقند، حکیمانى که به حکمت تربیت یافته و از جانب او مبعوث شده‏اند، ایشان در خلق و ترکیب همانند دیگر مردمانند، و از جانب خداوند حکیم علیم؛ با حکمت و دلائل و براهین و شواهد؛ از قبیل زنده کردن مردگان، و درمان کوران و جذامیان تأیید شدند؛ پس هیچ گاه زمین از وجود حجّتى که برخوردار از علمى که دلالت بر صدق گفتار رسول و وجوب عدالت او مى‏کند خالى نمى‏ماند.

سپس فرمود: ما معتقدیم که زمین از حجّت خالى نمى‏ماند، و حجّت جز از پشت انبیاء نیست، و اینکه خداوند هیچ پیامبرى را جز از نسل انبیاء مبعوث نکرد، و آن بدین جهت است که خداوند براى فرزندان آدم راه روشنى را معیّن فرمود، و از پشت آدم نسل پاکیزه و طاهرى را خارج ساخت، که انبیاء و رسولان از همان بودند، ایشان افراد برگزیده و پاک جوهرند، و در پشتهاى پاکیزه بودند و در ارحام حفظ شدند، از عمل‏

نامشروع (زنا) جاهلیّت بدورند و از خلط نسب عارى، زیرا خداوند ایشان را در چنان موضعى قرار داد که از لحاظ درجه و شرافت بالاترین است، پس هر که خزانه‏دار علم الهى؛ و امین غیب و محلّ اسرار، و حجّت بر خلق و ترجمان و لسان خدا شد جز این صفات را ندارد، پس حجّت جز از نسل این گروه نخواهد بود، حجّت خدا با علمى که نزد او است و از رسول به ارث برده جانشین پیامبر در میان مردم مى‏شود، اگر مردم انکارش کنند ساکت مى‏ماند. امکاناتى که مردم با اختلاف نظر براى بقاى خود دارند بسیار کمتر از آن چیزهایى است که حجّتهاى الهى از علم پیامبر در دستشان مى‏باشد، مردم مبتلا به رأى و قیاس شدند و اگر بدیشان اقرار کرده و اطاعتشان مى‏کردند و علم را از ایشان دریافته بودند، عدل ظاهر شده و هر اختلاف و تشاجرى رخت بربسته و جاى خود را به حکم الهى و دستورات دینى مى‏داد، و شکّ بر یقین غالب مى‏شد، ولى [افسوس‏] مردم بدو اقرار نکرده و رعایت حالش نیز نکردند، و پس از وفات تمام رسولان و انبیاء امّت دچار اختلاف شدند، و دلیل اختلافشان فقط و فقط مخالفت با حجّت وقت و ترک کردن او بود.

فرد زندیق پرسید: با حجّتى که چنین صفاتى دارد تکلیف چیست؟

فرمود: باید به او اقتدا شود در این صورت پیوسته خیرات یکى پس از دیگرى براى خلق از ایشان خارج شود، اگر مبتلا به بدعت یا زیاده‏روى یا کاستى شوند در همه حال بدادشان برسد.

پرسید: از چه «شى‏ء» و چیزى خداوند اشیاء را آفرید؟

فرمود: از هیچ شى‏ء.

پرسید: چگونه از هیچ؛ اشیاء مى‏آید و خلق مى‏شود؟

فرمود: تمام اشیاء یا از چیزى خلق شده ‏اند یا از غیر شی‏ء، اگر از چیزى که با آنست خلق شده باشد مسلّماً آن قدیم است، و قدیم حدیث (جدید) نمى ‏شود و دستخوش فنا و تغییر نیز نمى‏گردد، و یک چنین چیزى یا جوهر واحد است یا رنگى واحد، پس دیگر از کجا این همه رنگهاى مختلف آمده؟! با اینکه جوهرهاى بسیار موجود در این عالم گوناگون است! و اگر چیزى که از آن درست شده زنده بوده مرگ از کجا است؟ و از کجا زندگى آمده اگر آن چیز مرده بوده؟ بنا بر این باید آن چیز از مرده و زنده؛ قدیم و ازلى بوده باشد، زیرا از زنده مرده نمى‏آید و آن پیوسته زنده است، و نیز جایز نیست که میّت قدیم پیوسته مرده باشد، زیرا بى‏جان عارى از قدرت و بقا است.

پرسید: پس از کجا گفتند: اشیاء ازلى هستند؟ گفت: این عقیده جماعتى است که منکر مدبّر اشیاء بوده و تکذیب‏کننده رسولان و گفتارشان و انبیاء و آنچه خبر داده‏اند مى‏باشند، و کتابهاى اینان را اساطیر مى‏نامند، و با آراء و صوابدیدشان دینى براى خود ساخته‏اند، اشیاء دلالت بر حدوث خود مى‏کنند، از گردش افلاک نه‏گانه گرفته تا تحرّک زمین و آنچه در آن است و تغییرات زمانه، و اختلاف اوقات، و حوادثى که در عالم از زیادى و نقصان و مرگ و بلاء همه و همه نفس را ناچار مى‏سازد که اقرار کند براى همه اینها صانع و مدبّرى است، مگر شیرینى را نمى‏بینى که ترش مى‏شود، و گوارا تلخ، و جدید کهنه، و همه و همه روى به تغییر و فناء دارند؟!.

پرسید: پس خالق جهان پیوسته بتمام این احداث که ایجاد کرده قبل از آن عالم بوده؟

فرمود: پیوسته علم داشت و با علم همه را خلق کرده‏[۱].

پرسید: آیا خالق مختلف است یا مؤتلف‏[۲].

فرمود: حضرت بارى در خور اختلاف و ائتلاف نیست، زیرا فقط متجزّى و جدا جدا اختلاف دارند، و آنچه مؤتلف گردد متبعّض است، و به او مختلف و مؤتلف نگویند.

پرسید: پس چگونه او خدایى واحد است؟ فرمود: در ذات واحد است (منحصر بفرد است) نه واحدى همچون یک (که دو ندارد) زیرا هر واحدى جز او قابل جزء شدن است، و او تبارک و تعالى واحدى است که نه جزء جزء شود و نه شمارش.

پرسید: پس به چه دلیل خلق را آفرید، زیرا نه بدان محتاج بود و نه به خلقشان ناچار، و در خور این هم نیست که ما را از سر عبث و بیهوده خلق کرده باشد؟

فرمود: خلق را براى اظهار حکمت و جارى ساختن علم و امضاى تدبیر خود آفرید.

پرسید: پس چرا به خلق این سرا کفایت نکرده و سراى دیگرى براى ثواب و عقاب آفرید.

فرمود: بى‏شکّ این سراى امتحان، و آن محلّ کسب ثواب و دریافت رحمت است،

این پر از آفات است و طبقات شهوات، تا بندگان خود را در آن به طاعت بیازماید، پس سراى عمل را سراى جزا و ثواب قرار نداد.

پرسید: آیا از حکمت اوست که براى خود دشمنى قرار دهد با اینکه پیش از آن دشمنى نداشت، ابلیس را- بنا به گفته تو- آفرید و بر بندگان خود مسلّط نمود تا ایشان را به خلاف عادت او بخواند، و به معصیت امر کند، و به این دشمن- به اعتقاد تو- قوّت و قدرت دهد که با حیله به قلب اینان رسوخ نموده و همه را پس از وسوسه دستخوش تردید در خدایشان کند، و در دینشان دچار اشتباه سازد، و آنقدر از معرفتشان بکاهد تا در آخر گروهى منکر ربوبیّت او شده و دیگرى را پرستش کنند، چرا دشمنش را بر بندگان خود مسلّط ساخت و راه اغوایشان را بر او باز نگه داشت؟

فرمود: این دشمنى که نام بردى نه دشمنى‏اش زیان رساند و نه دوستى‏اش فایده بخشد، و دشمنى او از ملک خداوند هیچ نکاهد و دوستى‏اش در آن نیفزاید، و تنها باید مراقب دشمنى قدرتمند بود که در سود و زیان مؤثّر باشد، اگر به کشورى حمله کند آن را بگیرد و حکومت پادشاهى را نابود نماید. امّا ابلیس بنده‏اى است که او را خلق فرمود تا عبادتش نموده و به یگانگى بخواند، و خود هنگام خلق او نیک مى‏دانست که او کیست‏

و به چه راهى خواهد رفت، پس پیوسته با دیگر فرشتگان او را عبادت کرد تا او را به سجده آدم آزمود، ولى از روى حسد امتناع کرد، و به جهت شقاوتى که بر ابلیس چیره شد او را لعن کرد و از صف فرشتگان خارج ساخت و ملعون و شکست خورده به زمین پایین آورد، و به همین سبب از آن زمان به بعد دشمن آدم و اولاد او شد، و ابلیس جز وسوسه و خواندن به بیراه هیچ سلطه‏اى بر فرزندان آدم ندارد، و با وجود سرکشى و معصیتى که کرد پیوسته به ربوبیّت خداوند معترف است.

زندیق پرسید: مگر سجده بر غیر خداوند صحیح است؟ فرمود: نه.

پرسید: پس چگونه فرشتگان را امر به سجده آدم کرد؟

فرمود: بدرستى هر که به دستور خداوند سجده کند در اصل خدا را سجده کرده، پس سجده او اگر در پى دستور حضرت حقّ باشد همان سجده خدا است.

پرسید: ریشه و اصل غیبگویى چیست و چگونه انسانها پیشگویى مى‏کنند؟

فرمود: کهانت و غیبگویى مربوط به دوران جاهلیّت است، در هر روزگارى فاصله‏اى زمانى میان انبیاء رخ مى‏دهد، و فرد غیبگو مانند حاکمى است که در مسائل شکّ و شبهه دعوى نزد او برند، و او بر ایشان پیشگویى مى‏کند، و این صورتهاى مختلفى دارد که عبارتند از:

تیز چشمى، تیزهوشى، وسوسه نفس، و جادوى روح با پرتابى در قلب، زیرا حوادث ظاهرى که در زمین رخ مى‏دهد را شیطان بدان عالم است و همو است که به غیبگو و کاهن مى‏گوید، و او را از وقایعى که در منازل و اطراف رخ مى‏دهد با خبر مى‏سازد.

و امّا اخبار آسمانها؛ شیاطینى در آنجا سرگرم به استراق سمع مى‏باشند، زیرا اخبار در آنجا پوشیده و محجوب نیست و شیاطین نیز با ستارگان رجم نشوند، و زمانى از استراق سمع منع مى‏شوند که از اخبار آسمان مشکلى براى وحى پیش آید که بخواهند مردم را در دستورات الهى دچار شکّ و تردید کنند، و این براى اثبات حجّت و نفى شبهه مى‏باشد. و شیطان تنها به یک کلمه از اخبار آسمان که قرار است از جانب خدا در باره مردم اتّفاق بیفتد دزدکى گوش داده و آن را ربوده سپس به زمین مى‏آورد و به قلب کاهن مى‏اندازد، پس چون این کلمات نزد او زیاد شد، حقّ را به باطل مى‏آمیزد، پس هر چه به او تلقین شده همه اخبار درستى است که از شیطان شنیده، و هر چه خطا کند همان باطلى است که بدان افزوده، و از زمانى که شیاطین از گوش دادن دزدکى منع شده‏اند

دیگر کهانت و غیبگویى نیز ورافتاده، و امروز شیاطین تنها به غیبگوهاى خودشان اخبارى براى مردم مى‏گویند چه آنها که در باره‏اش حرف مى‏زنند، و چه آنها که قرار است رخ دهد، و شیاطین به شیاطین حوادثى که قرار است در دور دست رخ دهد اعمّ از سارقى که دزدى کرده، و قاتلى که مرتکب قتل شده، و از غایبى که پنهان شده، و اینان مانند همین مردمند، راستگو هستند و دروغگو.

زندیق پرسید: چگونه شیاطین به آسمان صعود نمودند با اینکه در خلقت و سنگینى مانند همین مردمند، حال اینکه براى سلیمان بن داود علیهما السّلام ابنیه‏اى ساختند که سایر مردم از ساخت آن عاجزند؟

فرمود: آنها براى حضرت سلیمان غلظت یافته و سنگین شدند همان طور که مسخّر شدند، با اینکه آفرینشى رقیق داشته و غذایشان نسیم بود، و دلیل این مطلب همان صعود ایشان به آسمان براى استراق سمع مى‏باشد، و گر نه این جسم سنگین کجا مى‏تواند جز با نردبان یا سبب دیگرى به آسمان ارتقاء یابد.

زندیق پرسید: بفرمایید اصل سحر و جادو چیست؟ و کار جادوگر با تمام عجایبى که در باره‏اش آمده چگونه است؟

فرمود: سحر و جادو چند گونه است: یک نوع آن مانند طبّ و پزشکى است، همان طور که پزشکان براى هر دارویى درمانى قرار مى‏دهند، همین طور است علم جادو و سحر، با فریب براى هر سلامتى آفتى مى‏سازند، و براى هر درمان دردى، و براى هر معنى حیله‏اى.

و نوع دیگر سحر عبارت است از: شعبده، تردستى، خوارق عادات و چشم بندى.

و نوع دیگر آن همان است که دوستان شیاطین از ایشان اخذ مى‏کنند.

زندیق پرسید: از کجا شیاطین علم سحر را یاد گرفته‏اند؟

فرمود: از همان جا که طبیبان طبّ را دریافتند، مقدارى با تجربه و قدرى با درمان.

پرسید: نظر شما در باره دو فرشته هاروت و ماروت چیست؟ و آنچه مردم قائلند که این دو به دیگران سحر مى‏آموختند؟

امام صادق علیه السّلام فرمود: آن دو در مکان امتحان و جاى فتنه بودند، از تسبیحات آن دو فرشته این بود که: امروز اگر انسان فلان کار را انجام دهد چنین مى‏شود، و اگر این گونه علاج کند چنان مى‏شود، در انواع سحر و جادو، و مردم نیز آنچه از این دو صادر مى‏شد را مى‏آموختند، و آن دو مى‏گفتند: ما فقط وسیله فتنه و آزمایشیم، مبادا از ما چیزى اخذ کنید که به شما زیان رسانده و هیچ سودتان نبخشد.

پرسید: آیا ساحر قادر است انسان را با سحر بصورت سگ یا خر یا غیر درآورد؟

فرمود: عاجزتر و ناتوانتر از آن است که بتواند آفرینش خدا را تغییر دهد، هر که اقدام به ابطال آنچه خدا ساخته و صورت داده نموده و آن را تغییر دهد، چنین شخصى شریک خدا در آفرینش او است، پس برتر است خداوند از آن، برترى بزرگ اگر آن طور که مى‏گویى ساحر بر آن قادر بود حتماً از جان خود هر ضعف پیرى و آفت و مرضى را دفع مى‏ساخت، و سفیدى را از سر خود دور نموده و فقر و ندارى را از ساحت خود بیرون مى‏کرد، و بى‏شکّ از اکبر سحر و جادو سخن چینى است، که با آن میان دو دوست را تفرقه مى‏اندازد، و دشمنى را میان رفقاى با صفا وارد مى‏کند، و با آن خونها مى‏ریزد، خانه‏ها خراب مى‏کند، و پرده‏ها را مى‏اندازد، و فرد سخن چین بدترین کسى است که بر روى زمین قدم نهاده. پس بهترین تعریف صحیح در باره سحر این است که آن مانند طبّ مى‏باشد، ساحر کسى را جادو مى‏کند در نتیجه از نزدیکى زنان مى‏افتد، پس نزد طبیب رفته و از راه دیگرى او را علاج مى‏کند، پس درمان مى‏شود.

پرسید: چرا میان فرزندان آدم شریف و وضیع بوجود آمده؟ فرمود: شریف فرد پرهیزگار است و وضیع فرد گناهکار.

پرسید: مگر میانشان فاضل و مفضول نیست؟ فرمود: ملاک فضل؛ تقوا و پرهیزگارى است.

پرسید: شما قائلید که تمام اولاد آدم در ریشه برابرند و جز با تقوا بر هم فضیلتى ندارند؟

فرمود: آرى، من معتقدم که اصل خلقت خاک است، و حضرت آدم پدر و حوّا مادر است، خالق پروردگار یکتاست و همه بنده اویند، بى‏شکّ خداوند از میان بنى آدم گروهى را برگزید، میلادشان را پاکیزه داشته و اجسامشان را طاهر نمود، و آنان را در اصلاب مردان و ارحام زنان حفظ کرد، و تمام انبیاء و رسل را از میان همین افراد خارج نمود، پس این گروه پاکترین شاخه‏ها و فروع حضرت آدم مى‏باشند، این براى کارى که مستحقّ آن شدند نبود، بلکه خداوند در همان عالم ذر دریافته بود که اینان او را اطاعت نموده و عبادت مى‏کنند و شرک نمى‏ورزند، پس اینان در پرتو طاعت بکرامت و منزلت‏ رفیع نزد خدا رسیدند، و شرف و فضل و حسب براى آنان است و دیگران یکسانند، بدان هر که رعایت تقوا نماید خدا او را گرامى بدارد، و هر که اطاعت حضرت حقّ کند محبوب او شود، و خداوند محبوب خود را به آتش عذاب نکند.

پرسید: بفرمایید چرا خداوند عزّ و جلّ تمام خلق را مطیع و موحّد نیافرید با اینکه بر این کار قادر و توانا بود؟

فرمود: در این صورت ثواب معنایى نداشت، زیرا اگر فعل خلق فقط طاعت بود بهشت و جهنّمى نبود، بلکه خداوند انسان را آفرید و او را امر به طاعت نمود و از معصیت بازداشت و با ارسال رسل احتجاج نمود و با کتابهاى آسمانى حجّت را بر آنان تمام کرد، تا دو گروه مطیع و معصیت‏کار شوند: مطیعان ثواب برند و معصیت‏کاران عقاب شوند.

پرسید: آیا عمل نیک و بد آدمى همه و همه فعل خدا است؟

فرمود: عمل نیک از بنده نتیجه فعل خود اوست و خداوند بدان امر فرموده، و عمل شرّ از بنده نیز از فعل خود او مى‏باشد و خداوند فقط از آن بازداشته است.

پرسید: مگر فعل بنده با همان آلات و لوازمى نیست که خدا برایش ساخته؟

فرمود: آرى خدا برایش ساخته، ولى با همان آلات مى‏تواند عمل خیر کند یا مرتکب عمل بدى شود که حضرت حقّ آن را بازداشته.

پرسید: آیا بنده در مقابل این دستورات مسئولیتى دارد؟

فرمود: خداوند به توان و استطاعت بندگان در اوامر و نواهى نیک واقف بوده و هست، زیرا صفات حضرت حقّ عارى از جور و عبث و ستم و تکلیف ما لا یطاق است.

پرسید: آیا بنده‏اى که خدا کافرش آفریده توان ایمان را دارد، با اینکه او را در ترک ایمان بهانه خوبى است؟

امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند همه خلق را تسلیم آفریده و امر و نهى فرمود، و کفر اسمى است که هنگام ارتکاب به فاعلش مى‏رسد، و خداوند در ابتدا هیچ بنده‏اى را کافر نیافرید، و فقط وقتى کافر شود که حجّت بر او تمام شده باشد، در این حال حقّ بر او عرضه مى‏شود و در صورت انکار کافر مى‏گردد.

زندیق پرسید: آیا جایز است خداوند براى بنده‏اى بدى و شرّ مقدّر کند و همو را- با اینکه قرار نیست خوبى کند- امر به نیکى نموده و بر همان عذابش کند؟

فرمود: این مطلب در خور عدل و رأفت خداوند نیست که براى بنده‏اى بدى و شرّ مقدّر نماید و همان را از او بخواهد، سپس بکارى وادارد که مى‏داند توان اخذ و ترک آن را ندارد، سپس خداوند بر ترک آن عمل او را عذاب کند؟!! پرسید: چرا گروهى ثروتمند و پر روزى‏اند و گروهى فقیر و تنگدست؟

فرمود: قصد خداوند از این کار فقط آزمودن است، اغنیاء را به شکر، و فقرا و درویشان را به صبر و شکیب.

و دلیل دیگر: عطاى الهى به بعضى با شتاب در این سرا، و به دیگران در روز حاجتشان عنایت شود.

و دلیل دیگر: خداوند تبارک و تعالى به هر کس در حدّ تحمّلش ثروت داده است، و اگر تمام خلق ثروتمند و بى‏نیاز بود تمام دنیا خراب و تدبیر فاسد شده بود، و تمام مردم هلاک و نابود مى‏شدند، بلکه برخى را (در این داشتن و نداشتن) کمککار برخى دیگر ساخت و اسباب روزى و رزقشان را در پرتو کار و صنعت قرار داد، و این براى دوام بقاء بهتر و در تدبیر و فکر صحیحتر است، سپس اغنیا را در جلب رضایت فقرا آزمود، تمام اینها ریشه در لطف و رحمت خداوند حکیمى دارد که تدبیرش خلل ناپذیر است.

پرسید: گناه نوزاد در آن همه درد و مرضى که به او مى‏رسد چیست؛ بى‏آنکه مرتکب جرمى در گذشته شده باشد؟! فرمود: امراض چند گونه است: یکى مرض امتحان و دیگرى مرض عقوبت، و مرضى که علّت فنا مى‏باشد، و تو فکر مى‏کنى امراض ریشه در غذا و نوشیدنیهاى بد و آلوده دارد یا بخاطر مریضى مادر اوست، و معتقدى اگر کسى رعایت تندرستى را بکند و مراقب جسم خود باشد و نیک و بد خوراکیها را بداند بیمار نشود، و در نهایت بدین اصل معتقد معتقدشده‏اى که بیمارى و مرگ ریشه در نوع خوراک و نوشیدنى دارد! مگر ارسطو معلّم طبیبان و افلاطون پیشواى حکما؛ طعم مرگ را نچشیدند، و خود جالینوس پیر و نحیف شد ولى هنگام رسیدن مرگ نتوانست جلوى آن را بگیرد، و هیچ کدام نتوانستند جان خود را حفظ نموده و مراقب آن باشند.

چه بسیار بیمارانى که درمان بر دردشان افزوده، و چه بسیار طبیبان عالم و آشنا بدوا و دارویى که مردند، و جاهلان به طبابت پس از ایشان دوره‏اى به زندگى ادامه دادند، و نه آن را علم طبّ سود داد وقتى اجل رسید، و نه این را جهل به طبّ در بقاى زندگى و تأخیر اجل زیان رساند.

سپس افزود: بیشتر اطبّاء معتقدند انبیاء علم طبّ نمى‏دانستند!!. ما با این افراد که با قیاس پنداشته‏اند علمى را انبیاء نمى‏دانند چه کنیم؛ انبیایى که حجّتها و معتمدین خدا بر مردم و در زمین، و خزّان علم و ورثه حکمت حضرت حقّ و راهنمایان به سوى او و داعیان به طاعت پروردگارند؟!!.

سپس من پى بردم که مذهب بیشتر ایشان خوددارى از راه انبیاء و تکذیب کتابهاى آسمانى است، و همین مرا در باره افراد و علمشان بى‏رغبت و بى‏اعتنا ساخته.

پرسید: چگونه به قومى بى‏اعتنایى نمایى که خود مربّى و بزرگشان هستى؟

فرمود: من وقتى در برخورد با طبیب ماهرى از او پرسشهایى مى‏کنم مى‏بینم هیچ سر رشته‏اى بر حدود نفس و تألیف بدن و ترکیب اعضاء و مجارى اغذیه در جوارح و مخرج‏ نفس و حرکت زبان و مستقرّ کلام و نور دیده و انتشار ذکر و اختلاف شهوات و ریزش اشک و مجمع شنوایى و مکان عقل، و مسکن روح و مخرج عطسه، و برانگیختن غمها و اسباب شادیها، و از علّت لالى و کرى ندارد، جز همانها همان مطالبى که مورد پسند خودشان بوده و علّتهایى که میان خود تجویز کرده‏اند.

پرسید: بفرمایید آیا خداوند شریکى در ملک و مخالفى در تدبیر خود دارد؟ فرمود: نه.

پرسید: پس این فساد موجود در عالم چیست؟ درندگان وحشى، جانواران ترسناک، حیوانات بدشکل، کرمها و حشرات و مارها و عقربها، و شما قائلید که او هیچ چیز را بى‏علّت نیافریده؛ چرا که او أهل عبث و بیهوده کارى نیست؟

فرمود: مگر خود تو معتقد نیستى که زهر عقرب براى درد مثانه و سنگ و شب- ادرارى مفید است، و بهترین پادزهر درمان با گوشت مار افعى است، که اگر فرد جذامى آن را با زاج (نوشادر) بخورد سودش دهد، و اینکه کرم سرخ که از زمین بدست مى‏آید چیز خوبى براى درمان خوره است؟ گفت: آرى.

فرمود: امّا دلیل خلق پشه و ساس یکى این است که آنها خوراک گروهى از پرندگانند، و نیز همان را وسیله‏اى براى خوار شمردن یکى از جبّاران متمرّد و منکر ربوبیّت خود نمود، خدا نیز ضعیفترین خلق خود را بر او مسلّط ساخت تا قدرت و عظمت خود را بدو بنمایاند، و آن همان پشه‏اى بود که از بینى داخل مغزش شده و او را کشت.

و این را بدان که اگر ما در یکایک مخلوقات نظر کرده و علّت خلق و آفریدنش را جستجو کنیم آن را خواهیم یافت و در نهایت با رسیدن به تمام معلومات بى‏نیاز شده و برابر مى‏شویم‏[۳].

پرسید: آیا آفرینش و تدبیر خداوند خدشه پذیر است؟ فرمود: نه.

زندیق افزود: در باره آفریدن پوست ختنه‏گاه چه میگویید آیا از سر حکمت بوده یا عبث و بیهوده؟ فرمود: بلکه از روى حکمت حضرت حقّ است.

گفت: شما فعل خدا را دستخوش تغییر داده و کار خودتان را در ختنه کردن آن صحیحتر از خلق خدا ساخته‏اید، و فرد ختنه نکرده را عیب مى‏کنند با اینکه مخلوق خدا است، و فعل ختنه که فعل خودتان است را مدح مى‏کنید، آیا معتقدید که این خطایى از جانب خدا بوده و از حکمت بدور؟!!.

امام صادق علیه السّلام فرمود: این فعل خدا حکمت است و صواب، جز آنکه خود آن را مقرّر و واجب فرموده، همچنان که ناف نوزاد هنگام تولّد به ناف مادر متّصل است، آرى همین گونه حکیم خلق نموده و بندگان را به قطع آن امر فرموده، که عدم قطع براى مادر و نوزاد فساد انگیز است، و همین طور است ناخنهاى آدمى، امر به کوتاه کردن آن نموده، و خود قادر بود که از همان ابتدا نوعى خلق کند که دراز نشود، و بهمین ترتیب آفریدن موى سر و آبخور دراز مى‏شود و امر به کوتاه کردن آن نموده، و نیز گاوهایى را نر آفریده و اخته کردنشان صحیحتر است، و در تمامى این موارد هیچ عیبى در تقدیر خدا نیست.

پرسید: مگر شما معتقد نیستید که خداوند فرموده: «بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را- غافر: ۶۰»، بارها فرد گرفتار را دیده‏ایم که دعا مى‏کند ولى اجابت نمى‏شود، و ستمدیده کمک مى‏خواهد و او را یارى نمى‏کند.

فرمود: واى بر تو! هر که دعا کند اجابت شود، امّا فرد ظالم تا وقتى که به درگاه خدا توبه نکند دعایش مردود خواهد شد، و امّا فرد محقّ هر وقت دعا کند مستجاب شود، و بلا از آنجا که خبر ندارد از او دفع مى‏گردد، و در صورت عدم استجابت؛ همان دعا موجب ذخیره ثواب بسیارى براى او شده که روز نیاز بدادش مى‏رسد، و اگر دعاى بنده بخیر او نباشد نیز مستجاب نشود، و بر مؤمن عارف دعا در مواردى که نمى‏داند صحیح است یا خطا بسى گران است، گاهى بنده خواستار نابودى کسى شده که هنوز زمانش بپایان نرسیده، و خواستار بارانى شده که هنوز وقت بارش آن نرسیده، زیرا خداوند از همه به تدبیر آنچه خود آفریده آگاهتر است، و مانند این بسیار است، پس خوب در این باره اندیشه و تأمّل کن.

پرسید: اى مرد حکیم بفرمایید چرا هیچ بشرى از آسمان به زمین نمى‏افتد یا از زمین به آسمان صعود نمى‏کند، نه راه به آسمان است و نه طریقى، اگر آدمى در تمام روزگار فقط یک بار این صحنه را دیده بود در اثبات ربوبیّت خداوند بهتر و در نفى شکّ و تقویت یقین نیکوتر بود، و در علم بندگان به وجود مدبّر شایسته‏تر است که ببینند بشرى به سوى او بالا مى‏رود و از نزد او به زمین هبوط مى‏نماید؟!.

فرمود: هر تدبیرى که در زمین مى‏بینى از آسمان نازل شده، و از آن ظهور پیدا مى‏کند، مگر طلوع خورشید از آسمان نیست، و آن براى روشنایى زمین و قوام دنیا است، و اگر در همان آسمان مى‏ماند همه چیز آن داغ شده و هلاک مى‏گشت، و ماه نیز در آسمان طلوع مى‏کند، و آن روشنایى شب است، و بوسیله ماه عدد سال و ماه و روز و حساب به شمار مى‏آید، و در صورت حبس در آسمان تمام ساکنینش داغ شده و تدبیر تباه مى‏شد، و در آسمان ستارگانى است که در تاریکى خشکى و دریا موجب هدایت مى‏شود، و از آسمان بارانى که موجب زندگى همه چیز است مى‏بارد: اعمّ از زراعت و گیاهان و حیوانات، و اگر نمى‏بارید زندگى از همه خلایق ساقط مى‏شد، و نیز باد اگر چند روزى نمى‏وزید همه چیز تباه شده و عوض مى‏شد، سپس ابر و رعد و برق و صاعقه همه و همه دلیل است بر اینکه آنجا مدبّرى دارد که همه چیز را از تدبیر گذرانده و از نزد اوست که نازل مى‏شود، و گاهى با موسى کلام فرموده و مناجات کرده، و عیسى را بالا برده در حالى که فرشتگان از نزد او نازل مى‏شوند، غیر آنکه تو فقط به چیزى ایمان دارى که رؤیت کنى، و در همان چیزهاى دیدنى تو را بس است اگر فهم و تعقّل کنى.

پرسید: اگر خداوند در هر صد سال یکى از مردگان را نزد ما مردود مى‏کرد از او احوال گذشتگان و آیندگان را پرسیده، و جویاى حالشان مى‏شدیم، و اینکه پس از مرگ چه دیدند، و با اینان چه رفتارى شد، تا مردم بر اساس یقین عمل کرده و هر گونه شکّى از میان برود و هر حقد و کینه‏اى از دلها زدوده شود.

فرمود: این عقیده کسانى است که منکر انبیاء شده و تکذیبشان کرده و کتابشان را نپذیرفته‏اند، زیرا خداوند در کتاب خود حال مردگان ما را بر زبان انبیاى خود جارى ساخته و گفته، با این حال چه کلامى از قول خدا و انبیاء راست‏تر است.

و جماعت زیادى از مردم پس از مرگ به دنیا بازگشته‏اند، مانند: «أصحاب کهف» همانها که خداوند سیصد و نه سال ایشان را میراند، سپس آنان را در زمان جماعتى برانگیخت که منکر بعث و نشور بودند، تا حجّت را بر ایشان تمام کرده و قدرت خود را بدیشان بنمایاند، و اینکه بدانند: بعث و نشور حقّ است.

و نیز خداوند «ارمیاء»[۴] نبىّ علیه السّلام؛ همو که به خرابه‏هاى بیت المقدّس و اطراف آن‏

که بخت النّصّر با آنان جنگید نگریسته و گفت: «خدا چگونه این- أهل این ده- را پس از مردنش زنده مى‏کند؟ خداوند او را صد سال میراند- بقره: ۲۵۹»، پس خداوند او را زنده ساخته و به اعضاى خود: چگونگى جمع شدن، گوشت گرفتن، و اتّصال مفاصل و رگها نگریست؛ ایستاد و گفت: «مى‏دانم که خدا بر هر چیزى تواناست- بقره: ۲۵۹».

و خداوند گروه بیشمارى که از ترس طاعون از شهر خود گریخته بودند را براى مدّتى طولانى میراند تا اینکه استخوانهایشان پوسیده و اجسامشان متلاشى و خاک شدند، و خداوند در زمانى که مایل بود قدرت خود را به مخلوقات نشان دهد رسولى به نام «حزقیل» را مبعوث فرمود، او نیز همه را خواند بى‏درنگ همه اعضا و جوارحشان جمع شد، و روح به اجسام بازگشت، و مانند همان روز که مردند ایستادند، و بى‏آنکه فردى از عددشان کم شده باشد براى مدّتى طویل زندگى کردند.

و بدرستى که خداوند آن گروهى که با موسى خارج شده و گفتند: «خداى را آشکارا به ما بنما- نساء: ۱۵۳» همه را میراند سپس زنده گرداند.

زندیق پرسید: چرا گروهى قائل به تناسخ ارواحند و از کجا به این مطلب معتقد شده‏اند، و حجّت و برهان و دلیلشان بر این مذهب چیست؟ فرمود: معتقدین به تناسخ راه و منهاج دین را پشت سر انداخته و گمراهى را براى خود آراسته‏اند، و نفس خود را در زمین شهوات به چرا واداشته‏اند، و قائلند که آسمان خالى است و خلاف آن طور که وصف شده هیچ در آن نیست، و اینکه مدبّر این جهان به صورت همین مخلوقات است، دلیلشان روایت «خداوند آدم را بر صورت خود آفرید»[۵] مى‏باشد، نه بهشت و جهنّمى است، و نه بعث و نشورى، و قیامت نزد اینان همان خروج روح از قالب خود و ورود به قالب دیگر است، اگر در قالب أوّل نیکوکار بوده به قالبى در بالاترین درجه دنیا از نظر فضیلت و نیکویى درآید، و اگر در قالب ابتدایى فردى بدکار یا غیر عارف بوده مطابق همان صفت به قالب حیوانى در دنیا یا جانورى قبیح المنظر در خواهد آمد، این جماعت قائل به نماز و روزه نیستند، و عبادتى بیشتر از معرفت به آنکه شناخت بدو واجب است را ندارند، و تمام شهوات دنیا براى این گروه مباح است: از آمیزش با خواهر و دختران خود گرفته تا خاله و زنان شوهردار. و نیز خوردن مردار، شراب، خون، بر ایشان مباح است، و تمام مذاهب از عقیده ایشان بیزارند، و هر امّتى آنان را لعن کرده است، و چون از ایشان سؤال حجّت و برهان نمایند روگردانده و گریزند، عقیده اینان را تورات تکذیب کرده و فرقان لعنشان کرده است، و با این همه معتقدند که خدایشان نیز از قالبى به قالب دیگر انتقال مى‏یابد، و اینکه ارواح ازلى همان است که در آدم بوده، باز همان روح کشیده شده از یکى به دیگرى منتقل گردید تا به روزگار ما رسید، پس با این فرض که خالق به صورت مخلوق است چگونه خالق بودن یکى از آن دو ثابت مى‏شود؟! و نیز معتقدند: فرشتگان از اولاد آدم هستند، هر که به بالاترین درجه دین برسد از جایگاه امتحان و تصفیه خارج و فرشته شده، و در برخى موارد نصارى شبیه ایشان شده‏اند (مانند عقیده به حلول و اینکه ارواح پس از رسیدن به کمال به اجرام فلکى متّصل مى‏شوند)، و دهریّه معتقدند: اشیاء بى‏خالق و مدبّرند. و با این عقیده دیگر نباید گوشت بخورند، زیرا تمام حیوانات از ایشان از بنى آدم مى‏باشد که از صورتشان حلول نموده‏اند، بنا بر این خوردن گوشت خویشان و اقربا جایز نیست!!.

فرد زندیق پرسید: و گروهى معتقدند: خداوند ازلى است و با او طینتى موذى بوده‏

که ناگزیر با آن آمیخته و داخل شده، و از همین طینت اشیاء را خلق کرده!!.

فرمود: سبحان اللَّه و تعالى! این عاجزترین معبودى است که به قدرت وصف شده، که قادر به رهایى از آن طینت نیست! اگر طینت زنده است و ازلى، پس هر دو خدایى قدیمى بوده و با هم آمیخته شده و عالم را از جانب خودشان تدبیر کرده‏اند، و اگر این گونه باشد پس دیگر از کجا مرگ و فنا آمده؟ و اگر طینت مرده و بى‏جان است، میّت را با ازلىّ قدیم بقایى نیست، و از میّت زنده نمى‏آید، و این مقاله و گفتار دیصانیّه است، گروهى که در گفتار از تمام زنادقه بدتر و در مثال از همه ضعیفتر و خوارترند، کتابهایى را مطالعه مى‏کنند که اوائل ایشان نگاشته‏اند، در آنها الفاظى را بر ایشان آراسته‏اند که نه اصل ثابتى دارد و نه دلیل و حجّتى براى اثبات ادّعایشان، اینها همه از سر مخالفت با خدا و رسول او، و تکذیب چیزهایى است که پیامبران از جانب خدا آورده‏اند.

امّا گروهى که معتقدند: جسم ظلمت است و روح نور، و نور مرتکب بدى نمى‏شود و ظلمت خیرى نمى‏کند، با این حساب دیگر نباید کسى را بر معصیت و ارتکاب حرامى و انجام‏ وقاحتى ملامت و سرزنش کنند، چون اینها همه ریشه در ظلمتى دارد که بى‏اطّلاع بوده و آن فعلش مى‏باشد، و دیگر اینکه او نباید خدایى را خوانده و نزدش تضرّع کند، زیرا نور ربّ است، و ربّ تضرّع به خود نمى‏کند و بجز خودش به دیگرى پناهنده نمى‏شود، و قائلین به این عقیده نباید بگویند: «کار خوبى کردى اى نیکوکار»، یا «کار بدى کردى»، زیرا بدى از فعل ظلمت است، و نیکوکارى از نور، و هرگز نور بخود نمى‏گوید: «کار خوبى کردى اى نیکوکار». و مطلب سومى دیگر اینجا نیست. پس ظلمت- با قیاس به اعتقادشان- در فعل محکمتر و در تدبیر بهتر و در ارکان محکمتر از نور است، زیرا بدن و جسم محکم است، پس دیگر چه کسى این خلق را به صورتى واحد و صفاتى مختلف درآورده است؟ و هر چیزى که در ظاهر دیده مى‏شود، مانند: گل و درخت و میوه و پرندگان و جانوران هر کدام مى‏تواند خدایى باشد، سپس نور را در حصر خود حبس کرده‏اند با اینکه دولت و اقبال با او است، و اینکه ادّعا کرده‏اند «عاقبت در آینده با نور است» در حدّ یک ادّعا است، و سزاوار است که بنا به قیاس گفتار خودشان که نور فعلى ندارد گفت که نور اسیر بوده و هیچ سلطانى ندارد، فعل و تدبیرى ندارد، اگر نور با ظلمت (تاریکى) تدبیر دارد پس دیگر اسیر نیست بلکه آزاد است و عزیز، و اگر آن گونه نیست‏ پس اسیر دست ظلمت است، زیرا در این عالم احسان و خیرى با فساد و شرّى ظاهر مى‏شود، پس این مطلب دلیل است بر اینکه ظلمت خیر را دوست داشته و آن را انجام مى‏دهد، همان طور که بدى و انجام آن را نیکو مى‏دارد، پس اگر بگویند این امر محال است نه نورى مى‏ماند و نه ظلمتى، و ادّعایشان باطل مى‏شود، و کار بدان جا مرجوع مى‏شود که خداوند واحد است و جز آن باطل است، پس این همان عقیده مانى زندیق و أصحاب او بود.

و امّا عقیده کسانى که قائلند: میان نور و ظلمت حکم و داورى است، ناگزیر از این است که آن سومى بزرگتر از آن دو باشد، زیرا جز فرد مغلوب یا جاهل یا مظلوم نیاز به حاکم و داور ندارد، و این عقیده مانویّه است و حکایت حالشان بدرازا مى‏کشد.

زندیق پرسید: پس حکایت مانى چیست؟

فرمود: فردى محقّق بود که مجموع عقایدش را از مجوس و دین مسیح گرفته بود، هر چند هر دو ملّت به خطا رفته و نتوانستند به یک مذهب واحد برسند، و مانى معتقد است که جهان از تدبیر دو خدا شکل گرفته، خداى نور و خداى ظلمت، و اینکه نور در حصارى از ظلمت است- بنا بر آنچه از او بما رسیده-، این عقیده مورد تکذیب نصارى و پذیرش مجوس قرار گرفت.

پرسید: از مجوس بفرمایید که آیا خداوند بر ایشان پیامبرى مبعوث فرمود؟ زیرا من در ایشان کتابى محکم و مواعظى رسا و مثالهایى شافى یافته‏ام، و نیز آنان به ثواب و عقاب معتقد و برخوردار از دستوراتى دینى بوده و همه آن را رعایت مى‏کنند.

فرمود: هیچ امّتى نیست مگر اینکه در میانشان انذار دهنده‏اى بوده، و در میان مجوس نیز پیامبرى با کتاب مبعوث شده، ولى هر دو مورد انکار قوم واقع شدند.

پرسید: او که بود؛ زیرا مردم فکر مى‏کنند او خالد بن سنان بوده؟

فرمود: خالد؛ عربى بدوى بوده، نه پیامبر، و این چیزى است که مردم مى‏گویند.

پرسید: آیا زردشت بوده؟

فرمود: زردشت با زمزمه (کلامى نامفهوم و دور از ذهن و مخالف حقّ) نزد ایشان آمد و ادّعاى نبوّت کرد، گروهى بدو ایمان آورد، و گروهى منکرش شده و او را از شهر رانده و بیرون کردند و در همان جا خوراک درندگان صحرا شد.

پرسید: بفرمایید آیا در تمام دهر مجوس به حقّ نزدیکتر بوده یا عرب؟.

فرمود: عرب‏[۶] در زمان جاهلیّت به دین حنیفى نزدیکتر بود تا مجوس، زیرا مجوس به تمام انبیاء کافر و منکر کتب ایشان بود، و هیچ اعتقادى به براهین اینان نداشته و از سنّتها و آثارشان نیز پیروى نکردند، و نیز کیخسرو پادشاه مجوس در دهر أوّل سیصد نفر از انبیاء را بقتل رساند، و مجوس پس از جنایت غسل نمى‏کرد، و عرب از آن غسل مى‏کرد، و این عمل از پاکترین قوانین حنیفیّه است، مجوس ختنه نمى‏کرد و عرب انجام مى‏داد، و آن از سنّتهاى انبیاء مى‏باشد، و اوّلین فردى که ختنه کرد حضرت إبراهیم خلیل اللَّه بود، و مجوس مردگان خود را غسل نمى‏داد و کفن نمى‏کرد، ولى عرب همه را رعایت مى‏کرد، مجوس را عادت بر این بود که مردگان خود را به صحرا و بیابان مى‏انداخت، ولى عرب در قبر مدفون ساخته و بخاک مى‏سپرد، و این همان شیوه و سنّت انبیاء بود، زیرا نخستین فردى که برایش قبرى حفر شد حضرت آدم أبو البشر بود که به خاک سپرده شد، و مجوس نزدیکى با مادران و نکاح با دختران و خواهران را جایز مى‏دانست و عرب همه آنها را تحریم کرده بود

مجوس منکر خانه خدا بوده و نامش را خانه شیطان گذارده، و عرب آهنگ آن کرده و تعظیمش مى‏کرد و مى‏گفت: «خانه پروردگار ما»، و به کتب تورات و انجیل معتقد بود و از أهل کتاب پرسش نموده و از همانها مى‏گرفت، و قوم عرب در همه اسباب از مجوس به دین حنیف نزدیکترند.

زندیق گفت: دلیل مجوس در نزدیکى با خواهر همان سنّت حضرت آدم است.

فرمود: دلیلشان در نزدیکى دختر و مادر خودشان چیست با اینکه خود حضرت آدم آن را تحریم نموده، و نیز نوح و إبراهیم و موسى و عیسى و سایر انبیاء، و هر آنچه از جانب خدا آمده؟!.

پرسید: براى چه خداوند شراب را حرام کرد که لذّتى بالاتر از آن نیست؟

فرمود: آن را ممنوع کرد چون أمّ الخبائث است، و رأس هر بدى، زیرا بر شارب خمر (مست) لحظه‏اى مى‏آید که عقل از او گرفته شده و خدایش را نمى‏شناسد، و دست خود به هر معصیت و گناه آلوده مى‏سازد حتّى از هتک حرمت محارم را نیز ابایى ندارد، و زمام و مهار فرد مست بدست شیطان است، اگر او را فرمان به سجده بتها نماید همان کند، و هر کجا که او را بکشد اطاعت مى‏کند.

پرسید: چرا خداوند خون ریخته شده را حرام ساخت؟

فرمود: زیرا قساوت مى‏آورد و رحم را از قلب مى‏گیرد، و بدن را عفونى و رنگ را تغییر مى‏دهد، و بالاترین علّت در مرض جذام همان خوردن خون است.

پرسید: خوردن غدّه چه؟ فرمود: آن نیز موجب جذام است.

پرسید: مردار را چرا حرام کرد؟ فرمود: به جهت تفاوت حیوان ذبح شده بنام اللَّه با مردار است، و خون در مردار جمود یافته و به بدن باز مى‏گردد، و همان گوشت را سنگین و غیر لذیذ مى‏کند زیرا گوشت با خون آمیخته است.

پرسید: ماهى مرده روى آب براى چه تحریم شده؟ فرمود: حلال شدن ماهى این است که زنده از آب خارج شده تا بمیرد، زیرا ماهى و ملخ دریایى خون [جهنده‏] ندارند.

پرسید: چرا زنا را حرام کرد؟

فرمود: زیرا رهاوردى جز فساد و بهم خوردن مواریث و قطع نسب ندارد،

در آن هیچ زنى نمى‏داند چه کسى او را باردار کرده، و نه فرزند مى‏داند پدرش کیست، در نتیجه عارى از قوم و خویشى خواهد بود.

پرسید: چرا لواط را حرام کرده؟ فرمود: اگر نزدیکى با پسران آزاد بود دیگر مردها توجّهى به زنان نمى‏کردند و نسل بریده مى‏شد و خلقت زنان عبث مى‏ماند و در این جواز (لواط) فسادى بزرگ نهفته است.

پرسید: چرا نزدیکى با حیوانات را حرام کرد؟

فرمود: براى آدمى زشت است که آب خود را در موجودى غیر شکل خود قرار دهد، و چنانچه این عمل را جایز کرده بود هر مردى یک اتان (ماچه الاغ) مى‏گرفت هم سوارش مى‏شد و هم با آن نزدیکى مى‏کرد، و این فساد بسیارى در برداشت، پس سوار شدن پشت آن را حلال و نزدیکى را حرام ساخت، و براى مردان زنان را خلق فرمود تا نزد ایشان أنس گرفته و آرام گیرند، تا همانها موضع [دفع‏] شهوت و مادر فرزندانشان باشند!!.

پرسید: علّت غسل جنابت چیست؛ که با حلال نزدیکى کرده و حلال؛ ناپاکى ندارد؟

فرمود: جنابت همانند حیض است، زیرا نطفه همان خون غیر مستحکم است و نزدیکى توأم با حرکتى شدید و شهوتى غالب است، و پس از فراغ از آن بدن آرام گرفته و مرد بوى بدى از بدن خود استشمام مى‏کند، و غسل به همین خاطر واجب شده، و غسل جنابت امانتى است از خداوند که براى آزمون به بندگان سپرده است.

پرسید: اى حکیم نظر شما در باره کسانى که معتقدند این تدبیرى که در عالم ظاهر شده همان تدبیر ستارگان هفتگانه است چیست؟

فرمود: نیاز به دلیلى دارند، که این عالم اکبر و عالم اصغر از تدبیر همان ستارگان هفتگانه‏اى است که در فلک شناور است، و بى‏هیچ مشکلى پیوسته هر جا مى‏چرخد ستارها نیز با آن در چرخشند، و بى‏توقّف سیر مى‏کنند.

سپس فرمود: هر کدام از ستاره‏ها موکّلى مدبّر دارد؛ همچون بندگان امرکننده و بازدارنده، و اگر ستارگان قدیم و ازلى بودند از حالى به حال دیگر تغییر نمى‏کردند.

پرسید: کسانى که معتقد به طبایع هستند چه‏[۷]؟

فرمود: اینان قدرى مذهبند، و این عقیده انسانى است که مالک بقاى خود نیست، و نه صرف حوادث و تغییرات شبانه روز، نه قادر به دفع پیرى است و نه دافع أجل، [چنین موجودى‏] از خلقت خود چه مى‏داند؟!! پرسید: مرا آگاه فرمایید نسبت به جماعتى که قائلند. مخلوقات پیوسته در حال توالد و تناسل بوده و گروهى آمده و گروهى مى‏روند، امراض و اعراض و آفات متعدّد موجب فناى ایشان شده، و آخر از أوّل ایشان خبر مى‏دهد، و آینده از گذشته‏اشان خبر مى‏دهد، و هر عصر از روزگار خود. اینان خلق را همچون درخت و گیاه پنداشته‏اند که در هر دوره فردى حکمى و داناى به مصالح مردم از میانشان خارج مى‏شود، که در گردآورى کلام استاد است، و همو کتابى را ساخته و پرداخته کرده و با تیزهوشى مى‏آراید، و با حکمت آن را نیکو داشته و همان را حاجز و مانع مردم قرار مى‏دهد، کتابى که به خیر فرمان و بر آن تشویق مى‏کند، و از بدى و فساد بازداشته و مانع مى‏گردد، تا مردم به نزاع نیفتاده و همدیگر را نکشند؟

فرمود: واى بر تو، موجودى که دیروز از بطن مادر خارج شده و فردا از دنیا سفر مى‏کند، نه علم از گذشته دارد و نه آینده (از کجا اینها را پرداخته و این تنها کار انبیاء است)! بعد اینکه آدمى از دو حال خارج نیست: یا خالق است یا مخلوق، مگر او موجود نیست؟! پس آنچه هیچ نیست قادر به خلق دیگرى نیست که آن هم چیزى نیست، و نیز آنکه نبوده و شده، مى‏پرسد و نمى‏داند آغاز چنین شخصى چگونه بوده؟ و اگر او ازلى بود و حوادث در او اثر نمى‏کرد- که ازلى دستخوش تغییر ایّام قرار نمى‏گیرد- و فناء هم در او راهى ندارد، همچنان که ما هیچ ساختمان بى‏سازنده‏اى را ندیدیم، و نه اثرى بى‏مؤثّر، و نه مجموعه‏اى بى‏مؤلّف، پس هر که پندارد خالق او پدرش مى‏باشد، باید پرسید: چه کسى پدرش را آفریده؟ و اگر پدر خالق فرزند بود؛ آفرینش و صورتگرى او با شهوت و محبّت بوده، و مالک حیات؛ او است و حکم خود را در آن جارى مى‏ساخت، ولى در حال بیمارى کارى از دستش ساخته نیست، و در صورت مرگ قادر به مرجوع کردن فرزند نیست!!. بدرستى کسى که قادر به آفریدن خلقى است و روحى در جان آن مى‏دمد تا بر دو پاى خود هماهنگ راه رود همان قادر بر دفع فساد از او خواهد بود.

پرسید: در باره علم ستارگان نظر شما چیست؟

فرمود: علمى است با منافع اندک، و زیان بسیار، زیرا به دفع تقدیر شده نیست و از محذور آن نمى‏شود پرهیز کرد، اگر خبر از بلایى دهد تحرّز از قضا او را نجات نمى‏دهد، و اگر از خیرى خبر دهد قادر به تعجیل آن نشود، و اگر گرفتار مشکلى شود قادر به تغییر آن نیست، و منجّم با علم خود با خدا مخالفت مى‏کند، مى‏پندارد مى‏تواند قضاى حتمى را از خلق خدا بازگرداند!!.

پرسید: رسول افضل است یا فرشته پیامبر به او؟

فرمود: بلکه رسول افضل است.

پرسید: پس دلیل فرشتگان موکّل بر بندگان چیست، که سود و زیان ایشان را مى‏نویسند، در حالى که خداوند، عالم به سرّ و نهان است؟! فرمود: در این کار بنده و اسیرشان نموده و شاهدانى بر خلق خود قرارشان داده، تا بندگان در پرتو ملازمت اینان بیشتر مواظب طاعت خدا، و پرهیز از معصیت باشند، و چه بسیار بندگانى که قصد گناهى مى‏کنند و با توجّه به آن دو دست کشیده و مى‏گویند:

«خدایم مرا مى‏بیند و دو نگهبانم بر آن شاهدند»، و بى‏شکّ خداوند از سر رأفت و لطف خود نیز اینان را بر بندگان گمارده، تا از آدمى مرده شیطان و جانوران زمینى و آفتهاى بسیارى که نمى‏بینند- به اذن خداوند- دور کنند- تا امر خدایى (مرگ) برسد.

پرسید: پس آیا مردمان را براى رحمت آفرید یا عذاب؟

فرمود: براى رحمت، و پیش از خلقت مى‏دانسته که گروهى از ایشان بجهت اعمال زشت و انکارشان رهسپار عذاب او خواهند شد.

پرسید: گیریم عذاب منکرین مستوجب عذاب؛ صحیح باشد، چرا یکتا پرستان و عارفان را عذاب مى‏کند؟! فرمود: منکرین خدایى خود را گرفتار عذابى ابدى مى‏سازد، و معترفان (موحّدان و عارفان) خود را بخاطر سرپیچى از واجبات عذاب مى‏کند، سپس از آن عذاب خارج مى‏شوند، و پروردگارت به هیچ کس ستم نمى‏کند.

پرسید: آیا میان کفر و ایمان منزلت و جایگاهى است؟ فرمود: نه.

پرسید: پس ایمان و کفر چیست؟ فرمود: ایمان؛ تصدیق پروردگار در آنچه از عظمت خدا از او در ظاهر و نهان است مى‏باشد، و کفر انکار است و جحود.

پرسید: شرک و شکّ چیست؟ فرمود: شرک؛ چسباندن کسى است به واحدى که هیچ همانندى ندارد، و شکّ؛ عدم اعتقاد قلبى به چیزى است.

پرسید: آیا مى‏شود عالم؛ جاهل باشد؟ فرمود: عالم است بدان چه مى‏داند، و جاهل است به چیزى که نمى‏داند.

پرسید: پس سعادت و شقاوت چیست؟ فرمود: سعادت؛ سبب خیر است، سعید دست بدامنش شده و او را نجات مى‏دهد، و شقاوت؛ سبب خذلان و شکست است، بدبخت متمسّک بدان شده آن نیز وى را به پرتگاه هلاکت مى‏کشاند، و همه در علم خدا است، پرسید: بفرمایید نور چراغ پس از خاموشى کجا مى‏رود؟ فرمود: بدون بازگشت مى‏رود.

پرسید: چرا قبول ندارید که انسان نیز مانند همان نور چراغ؛ پس از مرگ روح از بدن خارج شده و دیگر بدان باز نمى‏گردد، همان طور که نور چراغ پس از خاموشى بى‏بازگشت است؟!

فرمود: قیاس نادرستى نمودى، زیرا آتش در اجسام پنهان است، و اجسام با اعیان خود مانند سنگ و آهن قائم و حاضرند، و در صورت برخورد هر کدام با یک دیگر میانشان آتش نمایان مى‏گردد، و چراغ، روشنایى از همان آتش مى‏گیرد، پس آتش در اجسام ثابت است و نور ذاهب و رونده، و روح، جسمى است رقیق که ملبوس به قالبى مرکّب شده، و مانند چراغى که گفتى نیست، بى‏شکّ کسى که در رحم؛ جنینى در آبى صاف خلق کرده، و انواع مختلفى از رگ و عصب و دندان و مو و استخوان و غیر آن را در آن ترکیب نموده، همو پس از مرگ زنده‏اش مى‏دارد، و پس از فنا مرجوعش مى‏گرداند.

پرسید: پس روح کجا است؟ فرمود: در بطن زمین همان جا که بدن دفن است تا وقت بعث و نشور.

پرسید: پس روح کسى که بدار آویخته مى‏شود کجاست؟

فرمود: دست همان فرشته‏اى که جانش را ستانده مى‏ماند تا به زمینش بازگرداند.

پرسید: بفرمایید آیا روح جز همان خون است؟

فرمود: آرى، روح همان طور که برایت گفتم ماده‏اش از خون است، و خون مایه‏ رطوبت جسم و صفاى رنگ و نیکویى صوت و زیادى خنده است، پس چون خون خشک شود روح از بدن فارغ و جدا مى‏گردد.

پرسید: آیا روح مشمول تعاریفى چون سبکى و سنگینى و وزن مى‏شود؟

فرمود: روح مانند باد در خیک است، وقتى در آن دمیده شود خیک از آن پر شود، نه وارد شدن باد به وزن آن بیافزاید و نه خروج آن از وزنش بکاهد، حال روح نیز این گونه است که نه ثقلى دارد و نه وزنى.

پرسید: بفرمایید ماده و جوهر روح چیست؟

فرمود: باد همان هواست و به مجرّد حرکت باد نامیده مى‏شود، و در صورت سکون «هوا»، و برپایى دنیا بسته به همان هوا است، و اگر سه روز باد نوزد همه چیز زمین خراب شده و متعفّن مى‏گردد، و باد در مثل مانند بادزن است که فساد و خرابى را از هر چیزى دور ساخته و خوشبو مى‏سازد، مانند روح، بمحض خروج از جسم، بدن عفونى شده و تغییر مى‏کند، بزرگ و بزرگوار است خداى یکتا که نیکوترین آفرینندگان است!! پرسید: آیا روح پس از خروج از قالب خود متلاشى مى‏شود یا باقى مى‏ماند؟

فرمود: بلکه آن تا وقت دمیدن در صور باقى مى‏ماند، پس در آن زمان همه چیز باطل شده و فانى مى‏گردد، نه حسّى و نه محسوسى باقى مى‏ماند، سپس همه چیز به همان صورتى که مدبّرشان خلق کرده بود باز میگردند، و آن چهار صد سال است که خلق در آن بیارامند، و آن میان دو نفخه است.

پرسید: چه بعث و نشورى؛ با اینکه اجسام پوسیده و اعضاء پراکنده‏اند، عضوى در شهرى خوراک درندگان شده و عضو دیگر را جانوران دریده‏اند، و عضوى دیگر تبدیل به خاکى شده که گل دیوار است!!.

فرمود: آنکه بى‏چیزى او را خلق کرد، و بى‏هیچ مثال گذشته‏اى او را صورتگرى کرده، همو قادر است همان گونه که آفریده سرانجام برگرداند.

زندیق گفت: آن را برایم شرح دهید.

امام علیه السّلام فرمود: روح در هر دو قالب مقیم است، روح نیکوکار در روشنى و گشادگى است، و روح بدکار در تنگى و تاریکى، و بدن تبدیل به همان خاکى شود که از آن خلق شده، و محتویات شکم درندگان و جانوران که به خاک مى‏اندازد (مدفوع) نزد همو که مثقال ذرّه‏اى در تاریکى از او دور نمى‏ماند و عدد و وزن اشیاء را مى‏داند همه و همه محفوظ است، و بدرستى خاک انسانهاى روحانى در خاک مانند طلا است، و چون هنگام بعث باران نشور بر زمین ببارد، و زمین مرتفع شده و بشدّت تکان بخورد؛ خاک بشر مانند جارى شدن طلا از خاک؛ وقتى با آب شسته مى‏شود جارى مى‏گردد، مانند جدایى دوغ از کره پس از تکانهاى شدید، پس خاک هر قالب در قالب خودش جمع مى‏شود، و به فرمان خداى قادر به مکان روح منتقل مى‏شود، و صورتها به فرمان صورتگر به صورت اصلى خود بازمى‏گردند، و روح در آن داخل مى‏شود، پس چون برپا شد منکر هیچ چیزى از خود نمى‏شود.

پرسید: بفرمایید آیا مردمان هنگام حشر در روز قیامت عریانند؟ فرمود: بلکه در کفنهاى خود محشور خواهند شد.

پرسید: چه کفنى! حال اینکه همه پوسیده؟! فرمود: همان که بدنهاشان را حیات مى‏بخشد همو کفن هاشان را تجدید مى ‏فرماید.

پرسید: تکلیف اموات بى‏کفن چیست؟ فرمود: خداوند هر گونه که بخواهد عورتهاشان را پوشانده و مستور مى‏فرماید.

پرسید: آیا بصف عرضه خواهند شد؟ فرمود: آرى، مردم آن روز در یک صد و بیست هزار صف در عرض زمین خواهند بود.

پرسید: مگر اعمال وزن نمى‏شود؟

فرمود: نه، اعمال مانند اجسام نیست، و تنها صفتى از اعمالشان مى‏باشد، و تنها کسى نیاز به وزن شی‏ء دارد که عدد و وزن و سبکى آنها را نداند، و بى‏شکّ هیچ چیزى بر خداوند مخفى و نهان نیست.

پرسید: پس معنى میزان چیست؟ فرمود: عدل است.

پرسید: پس معنى آیه «پس هر که میزانهایش گران و سنگین باشد- اعراف: ۸» چیست؟

فرمود: یعنى: پس هر که کردار و اعمالش بچربد.

پرسید: بفرمایید مگر در جهنّم شاهد عادلى نیست که خلق را عذاب کند تا دیگر نیازى به مار و عقرب نباشد؟

فرمود: مار و عقرب را تنها وسیله عذاب کسانى قرار مى‏دهد که فکر مى‏کردند آنها از خلق خدا نیستند بلکه شریک دیگرى آنها را خلق کرده، پس خداوند نیز عقرب و مار را در آتش بر آنان مسلّط نماید تا وبال دروغى که بافته و انکارى که در خلقت آن دو قائل شدند را بچشند.

پرسید: پس از کجا گفته‏اند: فردى بهشتى تا دست دراز کند میوه‏اى را بگیرد بمحض خوردن آن به همان شکل و هیئت سابق خود بازگردانده شود؟

فرمود: آرى، آن بر قیاس همان چراغ است که فردى آتشى از آن مى‏گیرد بى‏آنکه از نور آن چیزى کم شود، حال اینکه تمام دنیا از جانب او پر از چراغ و سراج شده است.

پرسید: مگر نمى‏خورند و نمى‏آشامند، و بنظر شما اینان نیاز برفع حاجت ندارند؟

فرمود: آرى، چون خوراکشان رقیق و بى‏وزن است، دفع با عرق از اجسامشان خارج مى‏شود.

پرسید: چگونه حوریان در تمام موارد نزدیکى شوهرانشان باکره‏اند؟

فرمود: زیرا خلقت اینان با طیب بوده و عارى از هر بیمارى و نقصند، و جسمشان با آفتى مخلوط نشده و در سوراخشان چیزى جریان نمى‏یابد، و هیچ حیضى آنان را آلوده‏ نمى‏سازد، پس رحم چسبیده و بسته است، چون راهى جز براى احلیل ندارد.

پرسید: حوریان هفتاد جامه بر تن دارند، چگونه است که شوهرانشان قادرند مغز دو ساقشان را از پشت این همه جامه و جسمشان ببینند؟

فرمود: آرى، مانند یکى از خود شما که سکّه‏هاى نقره را در آبى صاف به عمق یک نیزه مى‏بیند.

پرسید: نحوه استفاده بهشتیان از نعمات آنجا چگونه است، با اینکه غالبشان فاقد پسر یا پدر یا رفیق یا مادر خود شده، و فقدانشان فقط حاکى از این است که همه مفقودین در دوزخند، پس با نعمات چه کند آنکه از حال رفیقش در جهنّم و عذاب با خبر است؟!.

فرمود: أهل علم گفته‏اند: أهل بهشت یاد آنان را فراموش مى‏کنند، و برخى دیگر گفته‏اند[۸]: چشم براه آنان باشد، و امید آن دارند که از جمله أهل اعراف؛ میان دوزخ و بهشت باشند.

پرسید: بفرمایید که خورشید کجا غایب و پنهان مى‏شود؟

فرمود: یکى از دانشمندان گوید: وقتى پایین قبّه سرازیر مى‏شود با آن پیوسته فلک به بطن آسمان مى‏گردد، تا اینکه به محلّ طلوع خود پایین بیاید، یعنى: خورشید در چشمى پاک پنهان مى‏شود سپس به پایین زمین مى‏رود تا به مطلع خود بازگردد، و حیران زیر عرش مى‏ماند تا اجازه طلوع یابد، و هر روز نور خورشید گرفته شده و نورى دیگر تجلّى مى‏کند[۹].

پرسید: کرسى بزرگتر است یا عرش؟

فرمود: هر چه خدا آفریده در داخل کرسى است، جز عرش خدا، زیرا آن بزرگتر از آن است که کرسى آن را احاطه کند.

پرسید: آیا روز را قبل از شب آفرید؟

فرمود: آرى، روز را پیش از شب آفرید، و خورشید را پیش از ماه، و زمین را پیش از آسمان، و زمین را بر حوت قرار داده و حوت را در آب، و آب را در صخره‏اى گود، و صخره را بر گرد فرشته‏اى، و فرشته را بر «ثرى» و آن را بر ریح عقیم، و ریح را بر هوا، و هوا در دست قدرت است، و زیر ریح عقیم جز هوا و تاریکیها چیز دیگرى نیست، و اطراف آن گشادگى و تنگى نیست، و نه هیچ چیزى که در فکر آید، سپس کرسى را خلق کرده و با آسمانها و زمین پر کرد، و کرسى بزرگتر از تمام مخلوقات خدا است، سپس عرش را آفرید، و آن را بزرگتر از کرسى قرار داد.

[۱] ( ۱) یک قسم از صفات خدا صفاتى است که اضافه به غیر ندارند و تنها به یک وجه ملاحظه شوند مانند حیات و بقاء، دوم صفاتى که اضافه به غیر دارند ولى اضافه آنها مؤخّر است مانند علم و شنیدن و دیدن، مثلًا معنى علم خدا این است که آنچه در جهان هستى پیدا مى‏شود از امور کلّى و جزئى با تعیین وقت و ساعت همه را خدا مى‏داند و این دانستنش هم از ازل و زمانى که او بوده و چیز دیگر نبوده با او بوده و بلکه عین ذات او بوده و بعد از اینکه این امور واقع شد اضافه علم به آنها پیدا مى‏شود، یعنى علم بر آنها منطبق مى‏شود بدون کم و زیاد، و معنى عین ذات اینست که همان چیزى که خداست همان چیز هم علم است( علم ما غیر خود ما است و عرضى است قائم به ما بخلاف علم خدا) ذات خدا علم و قدرت و حیات و سمع و بصر است و همان هم علیم و قادر و حىّ و سمیع و بصیر است و تنها مفهوم هر یک از اینها غیر دیگرى است، لذا امیر المؤمنین علیه السّلام فرماید:« کمال اخلاص بنده به خدا این است که صفات را از او نفى کند»، یعنى صفات زائد بر ذات را نفى کند و آنها را عین ذات داند، و قسم دیگر صفات فعل است و آن صفاتى است که بحسب مصالح خلق پدید آید و اینها بر دو قسم است: ۱- صفاتى که اضافه محضه است و خارج از ذات است و براى آنها معنائى غیر از علم و قدرت و اراده و مشیّت نیست مانند خالقیّت و رازقیّت و تکلّم، ۲- صفاتى که علاوه بر اضافه معناى دیگرى در ذات دارد ولى اضافه و مضاف إلیه از آن انفکاک ندارد، مانند مشیّت و اراده که هیچ گاه مشى و مراد از این دو صفت انفکاک نیابد زیرا هر چه خدا خواهد و اراده کند فوراً موجود شود، پس این دو صفت بدون متعلّق آن؛ وجود نیابند و فرق بین این دو این است که اراده؛ جزئى و مقارن است، و مشیّت؛ کلّى و متقدّم، و صفات فعل اگر چه هر یک اصلى و مبدء در ذات قدیم دارند که آن اصل صفت ذاتست و قدیم صفات فعل فروعى است مترتّب بر آنها مثلًا خالقیّت و تکلّم خدا عبارت از این است که ذات بارى بنحوى است که( اگر چه نحو ندارد) هر چه خواهد خلق کند و با هر که خواهد تکلّم نماید مى‏تواند امّا از نظر اینکه جهت ثبات و قدم در صفات مانند علم و قدرت دلالتش بر مجد و کمال از جهت تجدّد و حدوث بیشتر و ظاهرتر است زیرا تخلّف و تأخّر متعلّقات این صفات از آنها زیانى به کمال آنها نزند، از این نظر اینها را صفت ذات گفتند بخلاف مثل اراده و مشیّت که جهت تجدّد و حدوث در آنها دلالتش بر عزّت و جلال ذات ربوبى بیشتر است از این جهت که متعلّقات آنها از آنها تخلّف پیدا نکند لذا آنها را صفت فعل دانستند چون که خطاب شارع با جمهور و توده مردم است.( نقل از وافى، مرحوم فیض کاشانىّ، ترجمه از مرحوم مصطفوىّ، کافى)

[۲] ( ۱) یعنى: مرکّب از اجزاى مختلف الحقیقه است یا متّفق الحقیقه.

[۳] ( ۱) این مطلب از موضوعات بسیار عمیق در بحثهاى متداول میان حکماى گذشته بوده که چگونه مى‏شود شرّ و بدى از حکیم صادر شود؟ و در پاسخ بدین سؤال جوابهاى گوناگونى داده شده: برخى مانند ثنویّه براى بدى خالق شرّ و براى خوبى معتقد به خالق خیر شده‏اند، و آنچه در متن از امام معصوم علیه السّلام نقل شده پاسخى متین در حلّ مشکل است.

[۴] ( ۱) نام این فرد مورد اختلاف است، برخى« عزیر» و برخى« خضر» و برخى مانند حدیث متن او را ارمیاى پیغمبر مى‏دانند.

[۵] ( ۱) شرح این مطلب در ص ۱۶۰ همین مجلّد ذیل خبر ۱۸۵ گذشت.

[۶] ( ۱) ظاهراً مراد گروهى از مردم عرب است که به دین حنیف رفتار مى‏کردند.

[۷] ( ۱) یعنى: کسانى که معتقدند همه موجودات از طبایع چهارگانه: حرارت و سرما و رطوبت و یبوست ساخته شده‏اند، و هیچ اعتقادى به خالق جز اینها نیستند.

[۸] ( ۱) شاید در این ابهام مصلحتى باشد، یکى قول معصوم باشد و دیگرى قول دیگران، و احتمال دارد برخى فراموش کنند و برخى چشم براه باشند، هر کدام حال برخى را شرح داده باشد.( از بحار)

[۹] ( ۱) باید توجّه داشت که غالب پاسخها- در صورت صحّت صدور از امام علیه السّلام- در خور فهم سائل یا اسکاتى است.

پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام

بازدیدها: 145

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *