چگونه مردم خدايى را كه نمى‏ بينند مى‏ پرستند؟

خانه / قرآن و عترت / عترت / ستارگان هدایت / امام صادق (علیه السلام) / چگونه مردم خدايى را كه نمى‏ بينند مى‏ پرستند؟

يك قسم از صفات خدا صفاتى است كه اضافه به غير ندارند و تنها به يك وجه ملاحظه شوند مانند حيات و بقاء، دوم صفاتى كه اضافه به غير دارند ولى اضافه آنها مؤخّر است مانند علم و شنيدن و ديدن، مثلًا معنى علم خدا اين است كه آنچه در جهان هستى پيدا مى‏شود از امور كلّى و جزئى با تعيين وقت و ساعت همه را خدا مى‏داند و اين دانستنش هم از ازل و زمانى كه او بوده و چيز ديگر نبوده با او بوده و بلكه عين ذات او بوده و بعد از اينكه اين امور واقع شد اضافه علم به آنها پيدا مى‏شود،

چگونه مردم خدايى را كه نمى‏ بينند مى‏ پرستند؟

از جمله پرسشهاى زيادى كه فرد زنديق از امام صادق عليه السّلام نمود يكى اين بود كه: چگونه مردم خدايى را كه نمى‏بينند مى‏ پرستند؟

فرمود: دلهاى مردمان با نور ايمان او را بيند، و عقول با بيدارى خود آن را اثبات ظاهر و عيان كند، و ديدگان از حسن تركيب و انتظام أهل عالم و احكام تأليف و نظام عوالم، سپس انبياء و معجزات و كتب اينان و محكماتشان، و علماء و دانشمندان بر رؤيت عظمت و جلال حضرت حقّ اقتصار از رؤيت ذات حقّ نمودند و در استدلال متوسّل به آثار و علامات شدند.

پرسيد: مگر قادر نيست خود را بنماياند تا ديده شود، آن وقت همه او را شناخته و پس از آن بر حال يقين او را پرستش كنند؟

حضرت فرمود: مطلب محال و ناشدنى جوابى ندارد.

پرسيد: از كجا انبياء و رسولان را ثابت مى‏كنى؟

امام صادق عليه السّلام فرمود: چون ثابت كرديم ما را خالق و صانعى است كه متعالى از ما و تمام مخلوقات مى‏باشد، و حكيم است (همه كار او از سر حكمت است)؛ ديگر جايز و روا نيست او را ديده يا مشاهده كنند، و نه اينكه او را لمس كنند و در اين صورت ديگر جايى براى مباشرت و محاجّه ميان او و خلق نمى‏ماند، از همين جا ثابت مى‏شود كه او را سفيرانى بسوى خلق و بندگان است كه ايشان مردم را به سوى مصالح‏

و منافع و آنچه موجب بقايشان است سوق مى‏دهند، و اگر نبود همه هلاك مى‏شدند، پس آمران و ناهيان از جانب حكيم عليم در ميان مردم ثابت مى‏شود، و نيز اينكه خداوند را شارحانى است و ايشان همان انبياء و برگزيدگان از خلقند، حكيمانى كه به حكمت تربيت يافته و از جانب او مبعوث شده‏اند، ايشان در خلق و تركيب همانند ديگر مردمانند، و از جانب خداوند حكيم عليم؛ با حكمت و دلائل و براهين و شواهد؛ از قبيل زنده كردن مردگان، و درمان كوران و جذاميان تأييد شدند؛ پس هيچ گاه زمين از وجود حجّتى كه برخوردار از علمى كه دلالت بر صدق گفتار رسول و وجوب عدالت او مى‏كند خالى نمى‏ماند.

سپس فرمود: ما معتقديم كه زمين از حجّت خالى نمى‏ماند، و حجّت جز از پشت انبياء نيست، و اينكه خداوند هيچ پيامبرى را جز از نسل انبياء مبعوث نكرد، و آن بدين جهت است كه خداوند براى فرزندان آدم راه روشنى را معيّن فرمود، و از پشت آدم نسل پاكيزه و طاهرى را خارج ساخت، كه انبياء و رسولان از همان بودند، ايشان افراد برگزيده و پاك جوهرند، و در پشتهاى پاكيزه بودند و در ارحام حفظ شدند، از عمل‏

نامشروع (زنا) جاهليّت بدورند و از خلط نسب عارى، زيرا خداوند ايشان را در چنان موضعى قرار داد كه از لحاظ درجه و شرافت بالاترين است، پس هر كه خزانه‏دار علم الهى؛ و امين غيب و محلّ اسرار، و حجّت بر خلق و ترجمان و لسان خدا شد جز اين صفات را ندارد، پس حجّت جز از نسل اين گروه نخواهد بود، حجّت خدا با علمى كه نزد او است و از رسول به ارث برده جانشين پيامبر در ميان مردم مى‏شود، اگر مردم انكارش كنند ساكت مى‏ماند. امكاناتى كه مردم با اختلاف نظر براى بقاى خود دارند بسيار كمتر از آن چيزهايى است كه حجّتهاى الهى از علم پيامبر در دستشان مى‏باشد، مردم مبتلا به رأى و قياس شدند و اگر بديشان اقرار كرده و اطاعتشان مى‏كردند و علم را از ايشان دريافته بودند، عدل ظاهر شده و هر اختلاف و تشاجرى رخت بربسته و جاى خود را به حكم الهى و دستورات دينى مى‏داد، و شكّ بر يقين غالب مى‏شد، ولى [افسوس‏] مردم بدو اقرار نكرده و رعايت حالش نيز نكردند، و پس از وفات تمام رسولان و انبياء امّت دچار اختلاف شدند، و دليل اختلافشان فقط و فقط مخالفت با حجّت وقت و ترك كردن او بود.

فرد زنديق پرسيد: با حجّتى كه چنين صفاتى دارد تكليف چيست؟

فرمود: بايد به او اقتدا شود در اين صورت پيوسته خيرات يكى پس از ديگرى براى خلق از ايشان خارج شود، اگر مبتلا به بدعت يا زياده‏روى يا كاستى شوند در همه حال بدادشان برسد.

پرسيد: از چه «شى‏ء» و چيزى خداوند اشياء را آفريد؟

فرمود: از هيچ شى‏ء.

پرسيد: چگونه از هيچ؛ اشياء مى‏آيد و خلق مى‏شود؟

فرمود: تمام اشياء يا از چيزى خلق شده ‏اند يا از غير شي‏ء، اگر از چيزى كه با آنست خلق شده باشد مسلّماً آن قديم است، و قديم حديث (جديد) نمى ‏شود و دستخوش فنا و تغيير نيز نمى‏گردد، و يك چنين چيزى يا جوهر واحد است يا رنگى واحد، پس ديگر از كجا اين همه رنگهاى مختلف آمده؟! با اينكه جوهرهاى بسيار موجود در اين عالم گوناگون است! و اگر چيزى كه از آن درست شده زنده بوده مرگ از كجا است؟ و از كجا زندگى آمده اگر آن چيز مرده بوده؟ بنا بر اين بايد آن چيز از مرده و زنده؛ قديم و ازلى بوده باشد، زيرا از زنده مرده نمى‏آيد و آن پيوسته زنده است، و نيز جايز نيست كه ميّت قديم پيوسته مرده باشد، زيرا بى‏جان عارى از قدرت و بقا است.

پرسيد: پس از كجا گفتند: اشياء ازلى هستند؟ گفت: اين عقيده جماعتى است كه منكر مدبّر اشياء بوده و تكذيب‏كننده رسولان و گفتارشان و انبياء و آنچه خبر داده‏اند مى‏باشند، و كتابهاى اينان را اساطير مى‏نامند، و با آراء و صوابديدشان دينى براى خود ساخته‏اند، اشياء دلالت بر حدوث خود مى‏كنند، از گردش افلاك نه‏گانه گرفته تا تحرّك زمين و آنچه در آن است و تغييرات زمانه، و اختلاف اوقات، و حوادثى كه در عالم از زيادى و نقصان و مرگ و بلاء همه و همه نفس را ناچار مى‏سازد كه اقرار كند براى همه اينها صانع و مدبّرى است، مگر شيرينى را نمى‏بينى كه ترش مى‏شود، و گوارا تلخ، و جديد كهنه، و همه و همه روى به تغيير و فناء دارند؟!.

پرسيد: پس خالق جهان پيوسته بتمام اين احداث كه ايجاد كرده قبل از آن عالم بوده؟

فرمود: پيوسته علم داشت و با علم همه را خلق كرده‏[1].

پرسيد: آيا خالق مختلف است يا مؤتلف‏[2].

فرمود: حضرت بارى در خور اختلاف و ائتلاف نيست، زيرا فقط متجزّى و جدا جدا اختلاف دارند، و آنچه مؤتلف گردد متبعّض است، و به او مختلف و مؤتلف نگويند.

پرسيد: پس چگونه او خدايى واحد است؟ فرمود: در ذات واحد است (منحصر بفرد است) نه واحدى همچون يك (كه دو ندارد) زيرا هر واحدى جز او قابل جزء شدن است، و او تبارك و تعالى واحدى است كه نه جزء جزء شود و نه شمارش.

پرسيد: پس به چه دليل خلق را آفريد، زيرا نه بدان محتاج بود و نه به خلقشان ناچار، و در خور اين هم نيست كه ما را از سر عبث و بيهوده خلق كرده باشد؟

فرمود: خلق را براى اظهار حكمت و جارى ساختن علم و امضاى تدبير خود آفريد.

پرسيد: پس چرا به خلق اين سرا كفايت نكرده و سراى ديگرى براى ثواب و عقاب آفريد.

فرمود: بى‏شكّ اين سراى امتحان، و آن محلّ كسب ثواب و دريافت رحمت است،

اين پر از آفات است و طبقات شهوات، تا بندگان خود را در آن به طاعت بيازمايد، پس سراى عمل را سراى جزا و ثواب قرار نداد.

پرسيد: آيا از حكمت اوست كه براى خود دشمنى قرار دهد با اينكه پيش از آن دشمنى نداشت، ابليس را- بنا به گفته تو- آفريد و بر بندگان خود مسلّط نمود تا ايشان را به خلاف عادت او بخواند، و به معصيت امر كند، و به اين دشمن- به اعتقاد تو- قوّت و قدرت دهد كه با حيله به قلب اينان رسوخ نموده و همه را پس از وسوسه دستخوش ترديد در خدايشان كند، و در دينشان دچار اشتباه سازد، و آنقدر از معرفتشان بكاهد تا در آخر گروهى منكر ربوبيّت او شده و ديگرى را پرستش كنند، چرا دشمنش را بر بندگان خود مسلّط ساخت و راه اغوايشان را بر او باز نگه داشت؟

فرمود: اين دشمنى كه نام بردى نه دشمنى‏اش زيان رساند و نه دوستى‏اش فايده بخشد، و دشمنى او از ملك خداوند هيچ نكاهد و دوستى‏اش در آن نيفزايد، و تنها بايد مراقب دشمنى قدرتمند بود كه در سود و زيان مؤثّر باشد، اگر به كشورى حمله كند آن را بگيرد و حكومت پادشاهى را نابود نمايد. امّا ابليس بنده‏اى است كه او را خلق فرمود تا عبادتش نموده و به يگانگى بخواند، و خود هنگام خلق او نيك مى‏دانست كه او كيست‏

و به چه راهى خواهد رفت، پس پيوسته با ديگر فرشتگان او را عبادت كرد تا او را به سجده آدم آزمود، ولى از روى حسد امتناع كرد، و به جهت شقاوتى كه بر ابليس چيره شد او را لعن كرد و از صف فرشتگان خارج ساخت و ملعون و شكست خورده به زمين پايين آورد، و به همين سبب از آن زمان به بعد دشمن آدم و اولاد او شد، و ابليس جز وسوسه و خواندن به بيراه هيچ سلطه‏اى بر فرزندان آدم ندارد، و با وجود سركشى و معصيتى كه كرد پيوسته به ربوبيّت خداوند معترف است.

زنديق پرسيد: مگر سجده بر غير خداوند صحيح است؟ فرمود: نه.

پرسيد: پس چگونه فرشتگان را امر به سجده آدم كرد؟

فرمود: بدرستى هر كه به دستور خداوند سجده كند در اصل خدا را سجده كرده، پس سجده او اگر در پى دستور حضرت حقّ باشد همان سجده خدا است.

پرسيد: ريشه و اصل غيبگويى چيست و چگونه انسانها پيشگويى مى‏كنند؟

فرمود: كهانت و غيبگويى مربوط به دوران جاهليّت است، در هر روزگارى فاصله‏اى زمانى ميان انبياء رخ مى‏دهد، و فرد غيبگو مانند حاكمى است كه در مسائل شكّ و شبهه دعوى نزد او برند، و او بر ايشان پيشگويى مى‏كند، و اين صورتهاى مختلفى دارد كه عبارتند از:

تيز چشمى، تيزهوشى، وسوسه نفس، و جادوى روح با پرتابى در قلب، زيرا حوادث ظاهرى كه در زمين رخ مى‏دهد را شيطان بدان عالم است و همو است كه به غيبگو و كاهن مى‏گويد، و او را از وقايعى كه در منازل و اطراف رخ مى‏دهد با خبر مى‏سازد.

و امّا اخبار آسمانها؛ شياطينى در آنجا سرگرم به استراق سمع مى‏باشند، زيرا اخبار در آنجا پوشيده و محجوب نيست و شياطين نيز با ستارگان رجم نشوند، و زمانى از استراق سمع منع مى‏شوند كه از اخبار آسمان مشكلى براى وحى پيش آيد كه بخواهند مردم را در دستورات الهى دچار شكّ و ترديد كنند، و اين براى اثبات حجّت و نفى شبهه مى‏باشد. و شيطان تنها به يك كلمه از اخبار آسمان كه قرار است از جانب خدا در باره مردم اتّفاق بيفتد دزدكى گوش داده و آن را ربوده سپس به زمين مى‏آورد و به قلب كاهن مى‏اندازد، پس چون اين كلمات نزد او زياد شد، حقّ را به باطل مى‏آميزد، پس هر چه به او تلقين شده همه اخبار درستى است كه از شيطان شنيده، و هر چه خطا كند همان باطلى است كه بدان افزوده، و از زمانى كه شياطين از گوش دادن دزدكى منع شده‏اند

ديگر كهانت و غيبگويى نيز ورافتاده، و امروز شياطين تنها به غيبگوهاى خودشان اخبارى براى مردم مى‏گويند چه آنها كه در باره‏اش حرف مى‏زنند، و چه آنها كه قرار است رخ دهد، و شياطين به شياطين حوادثى كه قرار است در دور دست رخ دهد اعمّ از سارقى كه دزدى كرده، و قاتلى كه مرتكب قتل شده، و از غايبى كه پنهان شده، و اينان مانند همين مردمند، راستگو هستند و دروغگو.

زنديق پرسيد: چگونه شياطين به آسمان صعود نمودند با اينكه در خلقت و سنگينى مانند همين مردمند، حال اينكه براى سليمان بن داود عليهما السّلام ابنيه‏اى ساختند كه ساير مردم از ساخت آن عاجزند؟

فرمود: آنها براى حضرت سليمان غلظت يافته و سنگين شدند همان طور كه مسخّر شدند، با اينكه آفرينشى رقيق داشته و غذايشان نسيم بود، و دليل اين مطلب همان صعود ايشان به آسمان براى استراق سمع مى‏باشد، و گر نه اين جسم سنگين كجا مى‏تواند جز با نردبان يا سبب ديگرى به آسمان ارتقاء يابد.

زنديق پرسيد: بفرماييد اصل سحر و جادو چيست؟ و كار جادوگر با تمام عجايبى كه در باره‏اش آمده چگونه است؟

فرمود: سحر و جادو چند گونه است: يك نوع آن مانند طبّ و پزشكى است، همان طور كه پزشكان براى هر دارويى درمانى قرار مى‏دهند، همين طور است علم جادو و سحر، با فريب براى هر سلامتى آفتى مى‏سازند، و براى هر درمان دردى، و براى هر معنى حيله‏اى.

و نوع ديگر سحر عبارت است از: شعبده، تردستى، خوارق عادات و چشم بندى.

و نوع ديگر آن همان است كه دوستان شياطين از ايشان اخذ مى‏كنند.

زنديق پرسيد: از كجا شياطين علم سحر را ياد گرفته‏اند؟

فرمود: از همان جا كه طبيبان طبّ را دريافتند، مقدارى با تجربه و قدرى با درمان.

پرسيد: نظر شما در باره دو فرشته هاروت و ماروت چيست؟ و آنچه مردم قائلند كه اين دو به ديگران سحر مى‏آموختند؟

امام صادق عليه السّلام فرمود: آن دو در مكان امتحان و جاى فتنه بودند، از تسبيحات آن دو فرشته اين بود كه: امروز اگر انسان فلان كار را انجام دهد چنين مى‏شود، و اگر اين گونه علاج كند چنان مى‏شود، در انواع سحر و جادو، و مردم نيز آنچه از اين دو صادر مى‏شد را مى‏آموختند، و آن دو مى‏گفتند: ما فقط وسيله فتنه و آزمايشيم، مبادا از ما چيزى اخذ كنيد كه به شما زيان رسانده و هيچ سودتان نبخشد.

پرسيد: آيا ساحر قادر است انسان را با سحر بصورت سگ يا خر يا غير درآورد؟

فرمود: عاجزتر و ناتوانتر از آن است كه بتواند آفرينش خدا را تغيير دهد، هر كه اقدام به ابطال آنچه خدا ساخته و صورت داده نموده و آن را تغيير دهد، چنين شخصى شريك خدا در آفرينش او است، پس برتر است خداوند از آن، برترى بزرگ اگر آن طور كه مى‏گويى ساحر بر آن قادر بود حتماً از جان خود هر ضعف پيرى و آفت و مرضى را دفع مى‏ساخت، و سفيدى را از سر خود دور نموده و فقر و ندارى را از ساحت خود بيرون مى‏كرد، و بى‏شكّ از اكبر سحر و جادو سخن چينى است، كه با آن ميان دو دوست را تفرقه مى‏اندازد، و دشمنى را ميان رفقاى با صفا وارد مى‏كند، و با آن خونها مى‏ريزد، خانه‏ها خراب مى‏كند، و پرده‏ها را مى‏اندازد، و فرد سخن چين بدترين كسى است كه بر روى زمين قدم نهاده. پس بهترين تعريف صحيح در باره سحر اين است كه آن مانند طبّ مى‏باشد، ساحر كسى را جادو مى‏كند در نتيجه از نزديكى زنان مى‏افتد، پس نزد طبيب رفته و از راه ديگرى او را علاج مى‏كند، پس درمان مى‏شود.

پرسيد: چرا ميان فرزندان آدم شريف و وضيع بوجود آمده؟ فرمود: شريف فرد پرهيزگار است و وضيع فرد گناهكار.

پرسيد: مگر ميانشان فاضل و مفضول نيست؟ فرمود: ملاك فضل؛ تقوا و پرهيزگارى است.

پرسيد: شما قائليد كه تمام اولاد آدم در ريشه برابرند و جز با تقوا بر هم فضيلتى ندارند؟

فرمود: آرى، من معتقدم كه اصل خلقت خاك است، و حضرت آدم پدر و حوّا مادر است، خالق پروردگار يكتاست و همه بنده اويند، بى‏شكّ خداوند از ميان بنى آدم گروهى را برگزيد، ميلادشان را پاكيزه داشته و اجسامشان را طاهر نمود، و آنان را در اصلاب مردان و ارحام زنان حفظ كرد، و تمام انبياء و رسل را از ميان همين افراد خارج نمود، پس اين گروه پاكترين شاخه‏ها و فروع حضرت آدم مى‏باشند، اين براى كارى كه مستحقّ آن شدند نبود، بلكه خداوند در همان عالم ذر دريافته بود كه اينان او را اطاعت نموده و عبادت مى‏كنند و شرك نمى‏ورزند، پس اينان در پرتو طاعت بكرامت و منزلت‏ رفيع نزد خدا رسيدند، و شرف و فضل و حسب براى آنان است و ديگران يكسانند، بدان هر كه رعايت تقوا نمايد خدا او را گرامى بدارد، و هر كه اطاعت حضرت حقّ كند محبوب او شود، و خداوند محبوب خود را به آتش عذاب نكند.

پرسيد: بفرماييد چرا خداوند عزّ و جلّ تمام خلق را مطيع و موحّد نيافريد با اينكه بر اين كار قادر و توانا بود؟

فرمود: در اين صورت ثواب معنايى نداشت، زيرا اگر فعل خلق فقط طاعت بود بهشت و جهنّمى نبود، بلكه خداوند انسان را آفريد و او را امر به طاعت نمود و از معصيت بازداشت و با ارسال رسل احتجاج نمود و با كتابهاى آسمانى حجّت را بر آنان تمام كرد، تا دو گروه مطيع و معصيت‏كار شوند: مطيعان ثواب برند و معصيت‏كاران عقاب شوند.

پرسيد: آيا عمل نيك و بد آدمى همه و همه فعل خدا است؟

فرمود: عمل نيك از بنده نتيجه فعل خود اوست و خداوند بدان امر فرموده، و عمل شرّ از بنده نيز از فعل خود او مى‏باشد و خداوند فقط از آن بازداشته است.

پرسيد: مگر فعل بنده با همان آلات و لوازمى نيست كه خدا برايش ساخته؟

فرمود: آرى خدا برايش ساخته، ولى با همان آلات مى‏تواند عمل خير كند يا مرتكب عمل بدى شود كه حضرت حقّ آن را بازداشته.

پرسيد: آيا بنده در مقابل اين دستورات مسئوليتى دارد؟

فرمود: خداوند به توان و استطاعت بندگان در اوامر و نواهى نيك واقف بوده و هست، زيرا صفات حضرت حقّ عارى از جور و عبث و ستم و تكليف ما لا يطاق است.

پرسيد: آيا بنده‏اى كه خدا كافرش آفريده توان ايمان را دارد، با اينكه او را در ترك ايمان بهانه خوبى است؟

امام صادق عليه السّلام فرمود: خداوند همه خلق را تسليم آفريده و امر و نهى فرمود، و كفر اسمى است كه هنگام ارتكاب به فاعلش مى‏رسد، و خداوند در ابتدا هيچ بنده‏اى را كافر نيافريد، و فقط وقتى كافر شود كه حجّت بر او تمام شده باشد، در اين حال حقّ بر او عرضه مى‏شود و در صورت انكار كافر مى‏گردد.

زنديق پرسيد: آيا جايز است خداوند براى بنده‏اى بدى و شرّ مقدّر كند و همو را- با اينكه قرار نيست خوبى كند- امر به نيكى نموده و بر همان عذابش كند؟

فرمود: اين مطلب در خور عدل و رأفت خداوند نيست كه براى بنده‏اى بدى و شرّ مقدّر نمايد و همان را از او بخواهد، سپس بكارى وادارد كه مى‏داند توان اخذ و ترك آن را ندارد، سپس خداوند بر ترك آن عمل او را عذاب كند؟!! پرسيد: چرا گروهى ثروتمند و پر روزى‏اند و گروهى فقير و تنگدست؟

فرمود: قصد خداوند از اين كار فقط آزمودن است، اغنياء را به شكر، و فقرا و درويشان را به صبر و شكيب.

و دليل ديگر: عطاى الهى به بعضى با شتاب در اين سرا، و به ديگران در روز حاجتشان عنايت شود.

و دليل ديگر: خداوند تبارك و تعالى به هر كس در حدّ تحمّلش ثروت داده است، و اگر تمام خلق ثروتمند و بى‏نياز بود تمام دنيا خراب و تدبير فاسد شده بود، و تمام مردم هلاك و نابود مى‏شدند، بلكه برخى را (در اين داشتن و نداشتن) كمككار برخى ديگر ساخت و اسباب روزى و رزقشان را در پرتو كار و صنعت قرار داد، و اين براى دوام بقاء بهتر و در تدبير و فكر صحيحتر است، سپس اغنيا را در جلب رضايت فقرا آزمود، تمام اينها ريشه در لطف و رحمت خداوند حكيمى دارد كه تدبيرش خلل ناپذير است.

پرسيد: گناه نوزاد در آن همه درد و مرضى كه به او مى‏رسد چيست؛ بى‏آنكه مرتكب جرمى در گذشته شده باشد؟! فرمود: امراض چند گونه است: يكى مرض امتحان و ديگرى مرض عقوبت، و مرضى كه علّت فنا مى‏باشد، و تو فكر مى‏كنى امراض ريشه در غذا و نوشيدنيهاى بد و آلوده دارد يا بخاطر مريضى مادر اوست، و معتقدى اگر كسى رعايت تندرستى را بكند و مراقب جسم خود باشد و نيك و بد خوراكيها را بداند بيمار نشود، و در نهايت بدين اصل معتقد معتقدشده‏اى كه بيمارى و مرگ ريشه در نوع خوراك و نوشيدنى دارد! مگر ارسطو معلّم طبيبان و افلاطون پيشواى حكما؛ طعم مرگ را نچشيدند، و خود جالينوس پير و نحيف شد ولى هنگام رسيدن مرگ نتوانست جلوى آن را بگيرد، و هيچ كدام نتوانستند جان خود را حفظ نموده و مراقب آن باشند.

چه بسيار بيمارانى كه درمان بر دردشان افزوده، و چه بسيار طبيبان عالم و آشنا بدوا و دارويى كه مردند، و جاهلان به طبابت پس از ايشان دوره‏اى به زندگى ادامه دادند، و نه آن را علم طبّ سود داد وقتى اجل رسيد، و نه اين را جهل به طبّ در بقاى زندگى و تأخير اجل زيان رساند.

سپس افزود: بيشتر اطبّاء معتقدند انبياء علم طبّ نمى‏دانستند!!. ما با اين افراد كه با قياس پنداشته‏اند علمى را انبياء نمى‏دانند چه كنيم؛ انبيايى كه حجّتها و معتمدين خدا بر مردم و در زمين، و خزّان علم و ورثه حكمت حضرت حقّ و راهنمايان به سوى او و داعيان به طاعت پروردگارند؟!!.

سپس من پى بردم كه مذهب بيشتر ايشان خوددارى از راه انبياء و تكذيب كتابهاى آسمانى است، و همين مرا در باره افراد و علمشان بى‏رغبت و بى‏اعتنا ساخته.

پرسيد: چگونه به قومى بى‏اعتنايى نمايى كه خود مربّى و بزرگشان هستى؟

فرمود: من وقتى در برخورد با طبيب ماهرى از او پرسشهايى مى‏كنم مى‏بينم هيچ سر رشته‏اى بر حدود نفس و تأليف بدن و تركيب اعضاء و مجارى اغذيه در جوارح و مخرج‏ نفس و حركت زبان و مستقرّ كلام و نور ديده و انتشار ذكر و اختلاف شهوات و ريزش اشك و مجمع شنوايى و مكان عقل، و مسكن روح و مخرج عطسه، و برانگيختن غمها و اسباب شاديها، و از علّت لالى و كرى ندارد، جز همانها همان مطالبى كه مورد پسند خودشان بوده و علّتهايى كه ميان خود تجويز كرده‏اند.

پرسيد: بفرماييد آيا خداوند شريكى در ملك و مخالفى در تدبير خود دارد؟ فرمود: نه.

پرسيد: پس اين فساد موجود در عالم چيست؟ درندگان وحشى، جانواران ترسناك، حيوانات بدشكل، كرمها و حشرات و مارها و عقربها، و شما قائليد كه او هيچ چيز را بى‏علّت نيافريده؛ چرا كه او أهل عبث و بيهوده كارى نيست؟

فرمود: مگر خود تو معتقد نيستى كه زهر عقرب براى درد مثانه و سنگ و شب- ادرارى مفيد است، و بهترين پادزهر درمان با گوشت مار افعى است، كه اگر فرد جذامى آن را با زاج (نوشادر) بخورد سودش دهد، و اينكه كرم سرخ كه از زمين بدست مى‏آيد چيز خوبى براى درمان خوره است؟ گفت: آرى.

فرمود: امّا دليل خلق پشه و ساس يكى اين است كه آنها خوراك گروهى از پرندگانند، و نيز همان را وسيله‏اى براى خوار شمردن يكى از جبّاران متمرّد و منكر ربوبيّت خود نمود، خدا نيز ضعيفترين خلق خود را بر او مسلّط ساخت تا قدرت و عظمت خود را بدو بنماياند، و آن همان پشه‏اى بود كه از بينى داخل مغزش شده و او را كشت.

و اين را بدان كه اگر ما در يكايك مخلوقات نظر كرده و علّت خلق و آفريدنش را جستجو كنيم آن را خواهيم يافت و در نهايت با رسيدن به تمام معلومات بى‏نياز شده و برابر مى‏شويم‏[3].

پرسيد: آيا آفرينش و تدبير خداوند خدشه پذير است؟ فرمود: نه.

زنديق افزود: در باره آفريدن پوست ختنه‏گاه چه ميگوييد آيا از سر حكمت بوده يا عبث و بيهوده؟ فرمود: بلكه از روى حكمت حضرت حقّ است.

گفت: شما فعل خدا را دستخوش تغيير داده و كار خودتان را در ختنه كردن آن صحيحتر از خلق خدا ساخته‏ايد، و فرد ختنه نكرده را عيب مى‏كنند با اينكه مخلوق خدا است، و فعل ختنه كه فعل خودتان است را مدح مى‏كنيد، آيا معتقديد كه اين خطايى از جانب خدا بوده و از حكمت بدور؟!!.

امام صادق عليه السّلام فرمود: اين فعل خدا حكمت است و صواب، جز آنكه خود آن را مقرّر و واجب فرموده، همچنان كه ناف نوزاد هنگام تولّد به ناف مادر متّصل است، آرى همين گونه حكيم خلق نموده و بندگان را به قطع آن امر فرموده، كه عدم قطع براى مادر و نوزاد فساد انگيز است، و همين طور است ناخنهاى آدمى، امر به كوتاه كردن آن نموده، و خود قادر بود كه از همان ابتدا نوعى خلق كند كه دراز نشود، و بهمين ترتيب آفريدن موى سر و آبخور دراز مى‏شود و امر به كوتاه كردن آن نموده، و نيز گاوهايى را نر آفريده و اخته كردنشان صحيحتر است، و در تمامى اين موارد هيچ عيبى در تقدير خدا نيست.

پرسيد: مگر شما معتقد نيستيد كه خداوند فرموده: «بخوانيد مرا تا اجابت كنم شما را- غافر: 60»، بارها فرد گرفتار را ديده‏ايم كه دعا مى‏كند ولى اجابت نمى‏شود، و ستمديده كمك مى‏خواهد و او را يارى نمى‏كند.

فرمود: واى بر تو! هر كه دعا كند اجابت شود، امّا فرد ظالم تا وقتى كه به درگاه خدا توبه نكند دعايش مردود خواهد شد، و امّا فرد محقّ هر وقت دعا كند مستجاب شود، و بلا از آنجا كه خبر ندارد از او دفع مى‏گردد، و در صورت عدم استجابت؛ همان دعا موجب ذخيره ثواب بسيارى براى او شده كه روز نياز بدادش مى‏رسد، و اگر دعاى بنده بخير او نباشد نيز مستجاب نشود، و بر مؤمن عارف دعا در مواردى كه نمى‏داند صحيح است يا خطا بسى گران است، گاهى بنده خواستار نابودى كسى شده كه هنوز زمانش بپايان نرسيده، و خواستار بارانى شده كه هنوز وقت بارش آن نرسيده، زيرا خداوند از همه به تدبير آنچه خود آفريده آگاهتر است، و مانند اين بسيار است، پس خوب در اين باره انديشه و تأمّل كن.

پرسيد: اى مرد حكيم بفرماييد چرا هيچ بشرى از آسمان به زمين نمى‏افتد يا از زمين به آسمان صعود نمى‏كند، نه راه به آسمان است و نه طريقى، اگر آدمى در تمام روزگار فقط يك بار اين صحنه را ديده بود در اثبات ربوبيّت خداوند بهتر و در نفى شكّ و تقويت يقين نيكوتر بود، و در علم بندگان به وجود مدبّر شايسته‏تر است كه ببينند بشرى به سوى او بالا مى‏رود و از نزد او به زمين هبوط مى‏نمايد؟!.

فرمود: هر تدبيرى كه در زمين مى‏بينى از آسمان نازل شده، و از آن ظهور پيدا مى‏كند، مگر طلوع خورشيد از آسمان نيست، و آن براى روشنايى زمين و قوام دنيا است، و اگر در همان آسمان مى‏ماند همه چيز آن داغ شده و هلاك مى‏گشت، و ماه نيز در آسمان طلوع مى‏كند، و آن روشنايى شب است، و بوسيله ماه عدد سال و ماه و روز و حساب به شمار مى‏آيد، و در صورت حبس در آسمان تمام ساكنينش داغ شده و تدبير تباه مى‏شد، و در آسمان ستارگانى است كه در تاريكى خشكى و دريا موجب هدايت مى‏شود، و از آسمان بارانى كه موجب زندگى همه چيز است مى‏بارد: اعمّ از زراعت و گياهان و حيوانات، و اگر نمى‏باريد زندگى از همه خلايق ساقط مى‏شد، و نيز باد اگر چند روزى نمى‏وزيد همه چيز تباه شده و عوض مى‏شد، سپس ابر و رعد و برق و صاعقه همه و همه دليل است بر اينكه آنجا مدبّرى دارد كه همه چيز را از تدبير گذرانده و از نزد اوست كه نازل مى‏شود، و گاهى با موسى كلام فرموده و مناجات كرده، و عيسى را بالا برده در حالى كه فرشتگان از نزد او نازل مى‏شوند، غير آنكه تو فقط به چيزى ايمان دارى كه رؤيت كنى، و در همان چيزهاى ديدنى تو را بس است اگر فهم و تعقّل كنى.

پرسيد: اگر خداوند در هر صد سال يكى از مردگان را نزد ما مردود مى‏كرد از او احوال گذشتگان و آيندگان را پرسيده، و جوياى حالشان مى‏شديم، و اينكه پس از مرگ چه ديدند، و با اينان چه رفتارى شد، تا مردم بر اساس يقين عمل كرده و هر گونه شكّى از ميان برود و هر حقد و كينه‏اى از دلها زدوده شود.

فرمود: اين عقيده كسانى است كه منكر انبياء شده و تكذيبشان كرده و كتابشان را نپذيرفته‏اند، زيرا خداوند در كتاب خود حال مردگان ما را بر زبان انبياى خود جارى ساخته و گفته، با اين حال چه كلامى از قول خدا و انبياء راست‏تر است.

و جماعت زيادى از مردم پس از مرگ به دنيا بازگشته‏اند، مانند: «أصحاب كهف» همانها كه خداوند سيصد و نه سال ايشان را ميراند، سپس آنان را در زمان جماعتى برانگيخت كه منكر بعث و نشور بودند، تا حجّت را بر ايشان تمام كرده و قدرت خود را بديشان بنماياند، و اينكه بدانند: بعث و نشور حقّ است.

و نيز خداوند «ارمياء»[4] نبىّ عليه السّلام؛ همو كه به خرابه‏هاى بيت المقدّس و اطراف آن‏

كه بخت النّصّر با آنان جنگيد نگريسته و گفت: «خدا چگونه اين- أهل اين ده- را پس از مردنش زنده مى‏كند؟ خداوند او را صد سال ميراند- بقره: 259»، پس خداوند او را زنده ساخته و به اعضاى خود: چگونگى جمع شدن، گوشت گرفتن، و اتّصال مفاصل و رگها نگريست؛ ايستاد و گفت: «مى‏دانم كه خدا بر هر چيزى تواناست- بقره: 259».

و خداوند گروه بيشمارى كه از ترس طاعون از شهر خود گريخته بودند را براى مدّتى طولانى ميراند تا اينكه استخوانهايشان پوسيده و اجسامشان متلاشى و خاك شدند، و خداوند در زمانى كه مايل بود قدرت خود را به مخلوقات نشان دهد رسولى به نام «حزقيل» را مبعوث فرمود، او نيز همه را خواند بى‏درنگ همه اعضا و جوارحشان جمع شد، و روح به اجسام بازگشت، و مانند همان روز كه مردند ايستادند، و بى‏آنكه فردى از عددشان كم شده باشد براى مدّتى طويل زندگى كردند.

و بدرستى كه خداوند آن گروهى كه با موسى خارج شده و گفتند: «خداى را آشكارا به ما بنما- نساء: 153» همه را ميراند سپس زنده گرداند.

زنديق پرسيد: چرا گروهى قائل به تناسخ ارواحند و از كجا به اين مطلب معتقد شده‏اند، و حجّت و برهان و دليلشان بر اين مذهب چيست؟ فرمود: معتقدين به تناسخ راه و منهاج دين را پشت سر انداخته و گمراهى را براى خود آراسته‏اند، و نفس خود را در زمين شهوات به چرا واداشته‏اند، و قائلند كه آسمان خالى است و خلاف آن طور كه وصف شده هيچ در آن نيست، و اينكه مدبّر اين جهان به صورت همين مخلوقات است، دليلشان روايت «خداوند آدم را بر صورت خود آفريد»[5] مى‏باشد، نه بهشت و جهنّمى است، و نه بعث و نشورى، و قيامت نزد اينان همان خروج روح از قالب خود و ورود به قالب ديگر است، اگر در قالب أوّل نيكوكار بوده به قالبى در بالاترين درجه دنيا از نظر فضيلت و نيكويى درآيد، و اگر در قالب ابتدايى فردى بدكار يا غير عارف بوده مطابق همان صفت به قالب حيوانى در دنيا يا جانورى قبيح المنظر در خواهد آمد، اين جماعت قائل به نماز و روزه نيستند، و عبادتى بيشتر از معرفت به آنكه شناخت بدو واجب است را ندارند، و تمام شهوات دنيا براى اين گروه مباح است: از آميزش با خواهر و دختران خود گرفته تا خاله و زنان شوهردار. و نيز خوردن مردار، شراب، خون، بر ايشان مباح است، و تمام مذاهب از عقيده ايشان بيزارند، و هر امّتى آنان را لعن كرده است، و چون از ايشان سؤال حجّت و برهان نمايند روگردانده و گريزند، عقيده اينان را تورات تكذيب كرده و فرقان لعنشان كرده است، و با اين همه معتقدند كه خدايشان نيز از قالبى به قالب ديگر انتقال مى‏يابد، و اينكه ارواح ازلى همان است كه در آدم بوده، باز همان روح كشيده شده از يكى به ديگرى منتقل گرديد تا به روزگار ما رسيد، پس با اين فرض كه خالق به صورت مخلوق است چگونه خالق بودن يكى از آن دو ثابت مى‏شود؟! و نيز معتقدند: فرشتگان از اولاد آدم هستند، هر كه به بالاترين درجه دين برسد از جايگاه امتحان و تصفيه خارج و فرشته شده، و در برخى موارد نصارى شبيه ايشان شده‏اند (مانند عقيده به حلول و اينكه ارواح پس از رسيدن به كمال به اجرام فلكى متّصل مى‏شوند)، و دهريّه معتقدند: اشياء بى‏خالق و مدبّرند. و با اين عقيده ديگر نبايد گوشت بخورند، زيرا تمام حيوانات از ايشان از بنى آدم مى‏باشد كه از صورتشان حلول نموده‏اند، بنا بر اين خوردن گوشت خويشان و اقربا جايز نيست!!.

فرد زنديق پرسيد: و گروهى معتقدند: خداوند ازلى است و با او طينتى موذى بوده‏

كه ناگزير با آن آميخته و داخل شده، و از همين طينت اشياء را خلق كرده!!.

فرمود: سبحان اللَّه و تعالى! اين عاجزترين معبودى است كه به قدرت وصف شده، كه قادر به رهايى از آن طينت نيست! اگر طينت زنده است و ازلى، پس هر دو خدايى قديمى بوده و با هم آميخته شده و عالم را از جانب خودشان تدبير كرده‏اند، و اگر اين گونه باشد پس ديگر از كجا مرگ و فنا آمده؟ و اگر طينت مرده و بى‏جان است، ميّت را با ازلىّ قديم بقايى نيست، و از ميّت زنده نمى‏آيد، و اين مقاله و گفتار ديصانيّه است، گروهى كه در گفتار از تمام زنادقه بدتر و در مثال از همه ضعيفتر و خوارترند، كتابهايى را مطالعه مى‏كنند كه اوائل ايشان نگاشته‏اند، در آنها الفاظى را بر ايشان آراسته‏اند كه نه اصل ثابتى دارد و نه دليل و حجّتى براى اثبات ادّعايشان، اينها همه از سر مخالفت با خدا و رسول او، و تكذيب چيزهايى است كه پيامبران از جانب خدا آورده‏اند.

امّا گروهى كه معتقدند: جسم ظلمت است و روح نور، و نور مرتكب بدى نمى‏شود و ظلمت خيرى نمى‏كند، با اين حساب ديگر نبايد كسى را بر معصيت و ارتكاب حرامى و انجام‏ وقاحتى ملامت و سرزنش كنند، چون اينها همه ريشه در ظلمتى دارد كه بى‏اطّلاع بوده و آن فعلش مى‏باشد، و ديگر اينكه او نبايد خدايى را خوانده و نزدش تضرّع كند، زيرا نور ربّ است، و ربّ تضرّع به خود نمى‏كند و بجز خودش به ديگرى پناهنده نمى‏شود، و قائلين به اين عقيده نبايد بگويند: «كار خوبى كردى اى نيكوكار»، يا «كار بدى كردى»، زيرا بدى از فعل ظلمت است، و نيكوكارى از نور، و هرگز نور بخود نمى‏گويد: «كار خوبى كردى اى نيكوكار». و مطلب سومى ديگر اينجا نيست. پس ظلمت- با قياس به اعتقادشان- در فعل محكمتر و در تدبير بهتر و در اركان محكمتر از نور است، زيرا بدن و جسم محكم است، پس ديگر چه كسى اين خلق را به صورتى واحد و صفاتى مختلف درآورده است؟ و هر چيزى كه در ظاهر ديده مى‏شود، مانند: گل و درخت و ميوه و پرندگان و جانوران هر كدام مى‏تواند خدايى باشد، سپس نور را در حصر خود حبس كرده‏اند با اينكه دولت و اقبال با او است، و اينكه ادّعا كرده‏اند «عاقبت در آينده با نور است» در حدّ يك ادّعا است، و سزاوار است كه بنا به قياس گفتار خودشان كه نور فعلى ندارد گفت كه نور اسير بوده و هيچ سلطانى ندارد، فعل و تدبيرى ندارد، اگر نور با ظلمت (تاريكى) تدبير دارد پس ديگر اسير نيست بلكه آزاد است و عزيز، و اگر آن گونه نيست‏ پس اسير دست ظلمت است، زيرا در اين عالم احسان و خيرى با فساد و شرّى ظاهر مى‏شود، پس اين مطلب دليل است بر اينكه ظلمت خير را دوست داشته و آن را انجام مى‏دهد، همان طور كه بدى و انجام آن را نيكو مى‏دارد، پس اگر بگويند اين امر محال است نه نورى مى‏ماند و نه ظلمتى، و ادّعايشان باطل مى‏شود، و كار بدان جا مرجوع مى‏شود كه خداوند واحد است و جز آن باطل است، پس اين همان عقيده مانى زنديق و أصحاب او بود.

و امّا عقيده كسانى كه قائلند: ميان نور و ظلمت حكم و داورى است، ناگزير از اين است كه آن سومى بزرگتر از آن دو باشد، زيرا جز فرد مغلوب يا جاهل يا مظلوم نياز به حاكم و داور ندارد، و اين عقيده مانويّه است و حكايت حالشان بدرازا مى‏كشد.

زنديق پرسيد: پس حكايت مانى چيست؟

فرمود: فردى محقّق بود كه مجموع عقايدش را از مجوس و دين مسيح گرفته بود، هر چند هر دو ملّت به خطا رفته و نتوانستند به يك مذهب واحد برسند، و مانى معتقد است كه جهان از تدبير دو خدا شكل گرفته، خداى نور و خداى ظلمت، و اينكه نور در حصارى از ظلمت است- بنا بر آنچه از او بما رسيده-، اين عقيده مورد تكذيب نصارى و پذيرش مجوس قرار گرفت.

پرسيد: از مجوس بفرماييد كه آيا خداوند بر ايشان پيامبرى مبعوث فرمود؟ زيرا من در ايشان كتابى محكم و مواعظى رسا و مثالهايى شافى يافته‏ام، و نيز آنان به ثواب و عقاب معتقد و برخوردار از دستوراتى دينى بوده و همه آن را رعايت مى‏كنند.

فرمود: هيچ امّتى نيست مگر اينكه در ميانشان انذار دهنده‏اى بوده، و در ميان مجوس نيز پيامبرى با كتاب مبعوث شده، ولى هر دو مورد انكار قوم واقع شدند.

پرسيد: او كه بود؛ زيرا مردم فكر مى‏كنند او خالد بن سنان بوده؟

فرمود: خالد؛ عربى بدوى بوده، نه پيامبر، و اين چيزى است كه مردم مى‏گويند.

پرسيد: آيا زردشت بوده؟

فرمود: زردشت با زمزمه (كلامى نامفهوم و دور از ذهن و مخالف حقّ) نزد ايشان آمد و ادّعاى نبوّت كرد، گروهى بدو ايمان آورد، و گروهى منكرش شده و او را از شهر رانده و بيرون كردند و در همان جا خوراك درندگان صحرا شد.

پرسيد: بفرماييد آيا در تمام دهر مجوس به حقّ نزديكتر بوده يا عرب؟.

فرمود: عرب‏[6] در زمان جاهليّت به دين حنيفى نزديكتر بود تا مجوس، زيرا مجوس به تمام انبياء كافر و منكر كتب ايشان بود، و هيچ اعتقادى به براهين اينان نداشته و از سنّتها و آثارشان نيز پيروى نكردند، و نيز كيخسرو پادشاه مجوس در دهر أوّل سيصد نفر از انبياء را بقتل رساند، و مجوس پس از جنايت غسل نمى‏كرد، و عرب از آن غسل مى‏كرد، و اين عمل از پاكترين قوانين حنيفيّه است، مجوس ختنه نمى‏كرد و عرب انجام مى‏داد، و آن از سنّتهاى انبياء مى‏باشد، و اوّلين فردى كه ختنه كرد حضرت إبراهيم خليل اللَّه بود، و مجوس مردگان خود را غسل نمى‏داد و كفن نمى‏كرد، ولى عرب همه را رعايت مى‏كرد، مجوس را عادت بر اين بود كه مردگان خود را به صحرا و بيابان مى‏انداخت، ولى عرب در قبر مدفون ساخته و بخاك مى‏سپرد، و اين همان شيوه و سنّت انبياء بود، زيرا نخستين فردى كه برايش قبرى حفر شد حضرت آدم أبو البشر بود كه به خاك سپرده شد، و مجوس نزديكى با مادران و نكاح با دختران و خواهران را جايز مى‏دانست و عرب همه آنها را تحريم كرده بود

مجوس منكر خانه خدا بوده و نامش را خانه شيطان گذارده، و عرب آهنگ آن كرده و تعظيمش مى‏كرد و مى‏گفت: «خانه پروردگار ما»، و به كتب تورات و انجيل معتقد بود و از أهل كتاب پرسش نموده و از همانها مى‏گرفت، و قوم عرب در همه اسباب از مجوس به دين حنيف نزديكترند.

زنديق گفت: دليل مجوس در نزديكى با خواهر همان سنّت حضرت آدم است.

فرمود: دليلشان در نزديكى دختر و مادر خودشان چيست با اينكه خود حضرت آدم آن را تحريم نموده، و نيز نوح و إبراهيم و موسى و عيسى و ساير انبياء، و هر آنچه از جانب خدا آمده؟!.

پرسيد: براى چه خداوند شراب را حرام كرد كه لذّتى بالاتر از آن نيست؟

فرمود: آن را ممنوع كرد چون أمّ الخبائث است، و رأس هر بدى، زيرا بر شارب خمر (مست) لحظه‏اى مى‏آيد كه عقل از او گرفته شده و خدايش را نمى‏شناسد، و دست خود به هر معصيت و گناه آلوده مى‏سازد حتّى از هتك حرمت محارم را نيز ابايى ندارد، و زمام و مهار فرد مست بدست شيطان است، اگر او را فرمان به سجده بتها نمايد همان كند، و هر كجا كه او را بكشد اطاعت مى‏كند.

پرسيد: چرا خداوند خون ريخته شده را حرام ساخت؟

فرمود: زيرا قساوت مى‏آورد و رحم را از قلب مى‏گيرد، و بدن را عفونى و رنگ را تغيير مى‏دهد، و بالاترين علّت در مرض جذام همان خوردن خون است.

پرسيد: خوردن غدّه چه؟ فرمود: آن نيز موجب جذام است.

پرسيد: مردار را چرا حرام كرد؟ فرمود: به جهت تفاوت حيوان ذبح شده بنام اللَّه با مردار است، و خون در مردار جمود يافته و به بدن باز مى‏گردد، و همان گوشت را سنگين و غير لذيذ مى‏كند زيرا گوشت با خون آميخته است.

پرسيد: ماهى مرده روى آب براى چه تحريم شده؟ فرمود: حلال شدن ماهى اين است كه زنده از آب خارج شده تا بميرد، زيرا ماهى و ملخ دريايى خون [جهنده‏] ندارند.

پرسيد: چرا زنا را حرام كرد؟

فرمود: زيرا رهاوردى جز فساد و بهم خوردن مواريث و قطع نسب ندارد،

در آن هيچ زنى نمى‏داند چه كسى او را باردار كرده، و نه فرزند مى‏داند پدرش كيست، در نتيجه عارى از قوم و خويشى خواهد بود.

پرسيد: چرا لواط را حرام كرده؟ فرمود: اگر نزديكى با پسران آزاد بود ديگر مردها توجّهى به زنان نمى‏كردند و نسل بريده مى‏شد و خلقت زنان عبث مى‏ماند و در اين جواز (لواط) فسادى بزرگ نهفته است.

پرسيد: چرا نزديكى با حيوانات را حرام كرد؟

فرمود: براى آدمى زشت است كه آب خود را در موجودى غير شكل خود قرار دهد، و چنانچه اين عمل را جايز كرده بود هر مردى يك اتان (ماچه الاغ) مى‏گرفت هم سوارش مى‏شد و هم با آن نزديكى مى‏كرد، و اين فساد بسيارى در برداشت، پس سوار شدن پشت آن را حلال و نزديكى را حرام ساخت، و براى مردان زنان را خلق فرمود تا نزد ايشان أنس گرفته و آرام گيرند، تا همانها موضع [دفع‏] شهوت و مادر فرزندانشان باشند!!.

پرسيد: علّت غسل جنابت چيست؛ كه با حلال نزديكى كرده و حلال؛ ناپاكى ندارد؟

فرمود: جنابت همانند حيض است، زيرا نطفه همان خون غير مستحكم است و نزديكى توأم با حركتى شديد و شهوتى غالب است، و پس از فراغ از آن بدن آرام گرفته و مرد بوى بدى از بدن خود استشمام مى‏كند، و غسل به همين خاطر واجب شده، و غسل جنابت امانتى است از خداوند كه براى آزمون به بندگان سپرده است.

پرسيد: اى حكيم نظر شما در باره كسانى كه معتقدند اين تدبيرى كه در عالم ظاهر شده همان تدبير ستارگان هفتگانه است چيست؟

فرمود: نياز به دليلى دارند، كه اين عالم اكبر و عالم اصغر از تدبير همان ستارگان هفتگانه‏اى است كه در فلك شناور است، و بى‏هيچ مشكلى پيوسته هر جا مى‏چرخد ستارها نيز با آن در چرخشند، و بى‏توقّف سير مى‏كنند.

سپس فرمود: هر كدام از ستاره‏ها موكّلى مدبّر دارد؛ همچون بندگان امركننده و بازدارنده، و اگر ستارگان قديم و ازلى بودند از حالى به حال ديگر تغيير نمى‏كردند.

پرسيد: كسانى كه معتقد به طبايع هستند چه‏[7]؟

فرمود: اينان قدرى مذهبند، و اين عقيده انسانى است كه مالك بقاى خود نيست، و نه صرف حوادث و تغييرات شبانه روز، نه قادر به دفع پيرى است و نه دافع أجل، [چنين موجودى‏] از خلقت خود چه مى‏داند؟!! پرسيد: مرا آگاه فرماييد نسبت به جماعتى كه قائلند. مخلوقات پيوسته در حال توالد و تناسل بوده و گروهى آمده و گروهى مى‏روند، امراض و اعراض و آفات متعدّد موجب فناى ايشان شده، و آخر از أوّل ايشان خبر مى‏دهد، و آينده از گذشته‏اشان خبر مى‏دهد، و هر عصر از روزگار خود. اينان خلق را همچون درخت و گياه پنداشته‏اند كه در هر دوره فردى حكمى و داناى به مصالح مردم از ميانشان خارج مى‏شود، كه در گردآورى كلام استاد است، و همو كتابى را ساخته و پرداخته كرده و با تيزهوشى مى‏آرايد، و با حكمت آن را نيكو داشته و همان را حاجز و مانع مردم قرار مى‏دهد، كتابى كه به خير فرمان و بر آن تشويق مى‏كند، و از بدى و فساد بازداشته و مانع مى‏گردد، تا مردم به نزاع نيفتاده و همديگر را نكشند؟

فرمود: واى بر تو، موجودى كه ديروز از بطن مادر خارج شده و فردا از دنيا سفر مى‏كند، نه علم از گذشته دارد و نه آينده (از كجا اينها را پرداخته و اين تنها كار انبياء است)! بعد اينكه آدمى از دو حال خارج نيست: يا خالق است يا مخلوق، مگر او موجود نيست؟! پس آنچه هيچ نيست قادر به خلق ديگرى نيست كه آن هم چيزى نيست، و نيز آنكه نبوده و شده، مى‏پرسد و نمى‏داند آغاز چنين شخصى چگونه بوده؟ و اگر او ازلى بود و حوادث در او اثر نمى‏كرد- كه ازلى دستخوش تغيير ايّام قرار نمى‏گيرد- و فناء هم در او راهى ندارد، همچنان كه ما هيچ ساختمان بى‏سازنده‏اى را نديديم، و نه اثرى بى‏مؤثّر، و نه مجموعه‏اى بى‏مؤلّف، پس هر كه پندارد خالق او پدرش مى‏باشد، بايد پرسيد: چه كسى پدرش را آفريده؟ و اگر پدر خالق فرزند بود؛ آفرينش و صورتگرى او با شهوت و محبّت بوده، و مالك حيات؛ او است و حكم خود را در آن جارى مى‏ساخت، ولى در حال بيمارى كارى از دستش ساخته نيست، و در صورت مرگ قادر به مرجوع كردن فرزند نيست!!. بدرستى كسى كه قادر به آفريدن خلقى است و روحى در جان آن مى‏دمد تا بر دو پاى خود هماهنگ راه رود همان قادر بر دفع فساد از او خواهد بود.

پرسيد: در باره علم ستارگان نظر شما چيست؟

فرمود: علمى است با منافع اندك، و زيان بسيار، زيرا به دفع تقدير شده نيست و از محذور آن نمى‏شود پرهيز كرد، اگر خبر از بلايى دهد تحرّز از قضا او را نجات نمى‏دهد، و اگر از خيرى خبر دهد قادر به تعجيل آن نشود، و اگر گرفتار مشكلى شود قادر به تغيير آن نيست، و منجّم با علم خود با خدا مخالفت مى‏كند، مى‏پندارد مى‏تواند قضاى حتمى را از خلق خدا بازگرداند!!.

پرسيد: رسول افضل است يا فرشته پيامبر به او؟

فرمود: بلكه رسول افضل است.

پرسيد: پس دليل فرشتگان موكّل بر بندگان چيست، كه سود و زيان ايشان را مى‏نويسند، در حالى كه خداوند، عالم به سرّ و نهان است؟! فرمود: در اين كار بنده و اسيرشان نموده و شاهدانى بر خلق خود قرارشان داده، تا بندگان در پرتو ملازمت اينان بيشتر مواظب طاعت خدا، و پرهيز از معصيت باشند، و چه بسيار بندگانى كه قصد گناهى مى‏كنند و با توجّه به آن دو دست كشيده و مى‏گويند:

«خدايم مرا مى‏بيند و دو نگهبانم بر آن شاهدند»، و بى‏شكّ خداوند از سر رأفت و لطف خود نيز اينان را بر بندگان گمارده، تا از آدمى مرده شيطان و جانوران زمينى و آفتهاى بسيارى كه نمى‏بينند- به اذن خداوند- دور كنند- تا امر خدايى (مرگ) برسد.

پرسيد: پس آيا مردمان را براى رحمت آفريد يا عذاب؟

فرمود: براى رحمت، و پيش از خلقت مى‏دانسته كه گروهى از ايشان بجهت اعمال زشت و انكارشان رهسپار عذاب او خواهند شد.

پرسيد: گيريم عذاب منكرين مستوجب عذاب؛ صحيح باشد، چرا يكتا پرستان و عارفان را عذاب مى‏كند؟! فرمود: منكرين خدايى خود را گرفتار عذابى ابدى مى‏سازد، و معترفان (موحّدان و عارفان) خود را بخاطر سرپيچى از واجبات عذاب مى‏كند، سپس از آن عذاب خارج مى‏شوند، و پروردگارت به هيچ كس ستم نمى‏كند.

پرسيد: آيا ميان كفر و ايمان منزلت و جايگاهى است؟ فرمود: نه.

پرسيد: پس ايمان و كفر چيست؟ فرمود: ايمان؛ تصديق پروردگار در آنچه از عظمت خدا از او در ظاهر و نهان است مى‏باشد، و كفر انكار است و جحود.

پرسيد: شرك و شكّ چيست؟ فرمود: شرك؛ چسباندن كسى است به واحدى كه هيچ همانندى ندارد، و شكّ؛ عدم اعتقاد قلبى به چيزى است.

پرسيد: آيا مى‏شود عالم؛ جاهل باشد؟ فرمود: عالم است بدان چه مى‏داند، و جاهل است به چيزى كه نمى‏داند.

پرسيد: پس سعادت و شقاوت چيست؟ فرمود: سعادت؛ سبب خير است، سعيد دست بدامنش شده و او را نجات مى‏دهد، و شقاوت؛ سبب خذلان و شكست است، بدبخت متمسّك بدان شده آن نيز وى را به پرتگاه هلاكت مى‏كشاند، و همه در علم خدا است، پرسيد: بفرماييد نور چراغ پس از خاموشى كجا مى‏رود؟ فرمود: بدون بازگشت مى‏رود.

پرسيد: چرا قبول نداريد كه انسان نيز مانند همان نور چراغ؛ پس از مرگ روح از بدن خارج شده و ديگر بدان باز نمى‏گردد، همان طور كه نور چراغ پس از خاموشى بى‏بازگشت است؟!

فرمود: قياس نادرستى نمودى، زيرا آتش در اجسام پنهان است، و اجسام با اعيان خود مانند سنگ و آهن قائم و حاضرند، و در صورت برخورد هر كدام با يك ديگر ميانشان آتش نمايان مى‏گردد، و چراغ، روشنايى از همان آتش مى‏گيرد، پس آتش در اجسام ثابت است و نور ذاهب و رونده، و روح، جسمى است رقيق كه ملبوس به قالبى مركّب شده، و مانند چراغى كه گفتى نيست، بى‏شكّ كسى كه در رحم؛ جنينى در آبى صاف خلق كرده، و انواع مختلفى از رگ و عصب و دندان و مو و استخوان و غير آن را در آن تركيب نموده، همو پس از مرگ زنده‏اش مى‏دارد، و پس از فنا مرجوعش مى‏گرداند.

پرسيد: پس روح كجا است؟ فرمود: در بطن زمين همان جا كه بدن دفن است تا وقت بعث و نشور.

پرسيد: پس روح كسى كه بدار آويخته مى‏شود كجاست؟

فرمود: دست همان فرشته‏اى كه جانش را ستانده مى‏ماند تا به زمينش بازگرداند.

پرسيد: بفرماييد آيا روح جز همان خون است؟

فرمود: آرى، روح همان طور كه برايت گفتم ماده‏اش از خون است، و خون مايه‏ رطوبت جسم و صفاى رنگ و نيكويى صوت و زيادى خنده است، پس چون خون خشك شود روح از بدن فارغ و جدا مى‏گردد.

پرسيد: آيا روح مشمول تعاريفى چون سبكى و سنگينى و وزن مى‏شود؟

فرمود: روح مانند باد در خيك است، وقتى در آن دميده شود خيك از آن پر شود، نه وارد شدن باد به وزن آن بيافزايد و نه خروج آن از وزنش بكاهد، حال روح نيز اين گونه است كه نه ثقلى دارد و نه وزنى.

پرسيد: بفرماييد ماده و جوهر روح چيست؟

فرمود: باد همان هواست و به مجرّد حركت باد ناميده مى‏شود، و در صورت سكون «هوا»، و برپايى دنيا بسته به همان هوا است، و اگر سه روز باد نوزد همه چيز زمين خراب شده و متعفّن مى‏گردد، و باد در مثل مانند بادزن است كه فساد و خرابى را از هر چيزى دور ساخته و خوشبو مى‏سازد، مانند روح، بمحض خروج از جسم، بدن عفونى شده و تغيير مى‏كند، بزرگ و بزرگوار است خداى يكتا كه نيكوترين آفرينندگان است!! پرسيد: آيا روح پس از خروج از قالب خود متلاشى مى‏شود يا باقى مى‏ماند؟

فرمود: بلكه آن تا وقت دميدن در صور باقى مى‏ماند، پس در آن زمان همه چيز باطل شده و فانى مى‏گردد، نه حسّى و نه محسوسى باقى مى‏ماند، سپس همه چيز به همان صورتى كه مدبّرشان خلق كرده بود باز ميگردند، و آن چهار صد سال است كه خلق در آن بيارامند، و آن ميان دو نفخه است.

پرسيد: چه بعث و نشورى؛ با اينكه اجسام پوسيده و اعضاء پراكنده‏اند، عضوى در شهرى خوراك درندگان شده و عضو ديگر را جانوران دريده‏اند، و عضوى ديگر تبديل به خاكى شده كه گل ديوار است!!.

فرمود: آنكه بى‏چيزى او را خلق كرد، و بى‏هيچ مثال گذشته‏اى او را صورتگرى كرده، همو قادر است همان گونه كه آفريده سرانجام برگرداند.

زنديق گفت: آن را برايم شرح دهيد.

امام عليه السّلام فرمود: روح در هر دو قالب مقيم است، روح نيكوكار در روشنى و گشادگى است، و روح بدكار در تنگى و تاريكى، و بدن تبديل به همان خاكى شود كه از آن خلق شده، و محتويات شكم درندگان و جانوران كه به خاك مى‏اندازد (مدفوع) نزد همو كه مثقال ذرّه‏اى در تاريكى از او دور نمى‏ماند و عدد و وزن اشياء را مى‏داند همه و همه محفوظ است، و بدرستى خاك انسانهاى روحانى در خاك مانند طلا است، و چون هنگام بعث باران نشور بر زمين ببارد، و زمين مرتفع شده و بشدّت تكان بخورد؛ خاك بشر مانند جارى شدن طلا از خاك؛ وقتى با آب شسته مى‏شود جارى مى‏گردد، مانند جدايى دوغ از كره پس از تكانهاى شديد، پس خاك هر قالب در قالب خودش جمع مى‏شود، و به فرمان خداى قادر به مكان روح منتقل مى‏شود، و صورتها به فرمان صورتگر به صورت اصلى خود بازمى‏گردند، و روح در آن داخل مى‏شود، پس چون برپا شد منكر هيچ چيزى از خود نمى‏شود.

پرسيد: بفرماييد آيا مردمان هنگام حشر در روز قيامت عريانند؟ فرمود: بلكه در كفنهاى خود محشور خواهند شد.

پرسيد: چه كفنى! حال اينكه همه پوسيده؟! فرمود: همان كه بدنهاشان را حيات مى‏بخشد همو كفن هاشان را تجديد مى ‏فرمايد.

پرسيد: تكليف اموات بى‏كفن چيست؟ فرمود: خداوند هر گونه كه بخواهد عورتهاشان را پوشانده و مستور مى‏فرمايد.

پرسيد: آيا بصف عرضه خواهند شد؟ فرمود: آرى، مردم آن روز در يك صد و بيست هزار صف در عرض زمين خواهند بود.

پرسيد: مگر اعمال وزن نمى‏شود؟

فرمود: نه، اعمال مانند اجسام نيست، و تنها صفتى از اعمالشان مى‏باشد، و تنها كسى نياز به وزن شي‏ء دارد كه عدد و وزن و سبكى آنها را نداند، و بى‏شكّ هيچ چيزى بر خداوند مخفى و نهان نيست.

پرسيد: پس معنى ميزان چيست؟ فرمود: عدل است.

پرسيد: پس معنى آيه «پس هر كه ميزانهايش گران و سنگين باشد- اعراف: 8» چيست؟

فرمود: يعنى: پس هر كه كردار و اعمالش بچربد.

پرسيد: بفرماييد مگر در جهنّم شاهد عادلى نيست كه خلق را عذاب كند تا ديگر نيازى به مار و عقرب نباشد؟

فرمود: مار و عقرب را تنها وسيله عذاب كسانى قرار مى‏دهد كه فكر مى‏كردند آنها از خلق خدا نيستند بلكه شريك ديگرى آنها را خلق كرده، پس خداوند نيز عقرب و مار را در آتش بر آنان مسلّط نمايد تا وبال دروغى كه بافته و انكارى كه در خلقت آن دو قائل شدند را بچشند.

پرسيد: پس از كجا گفته‏اند: فردى بهشتى تا دست دراز كند ميوه‏اى را بگيرد بمحض خوردن آن به همان شكل و هيئت سابق خود بازگردانده شود؟

فرمود: آرى، آن بر قياس همان چراغ است كه فردى آتشى از آن مى‏گيرد بى‏آنكه از نور آن چيزى كم شود، حال اينكه تمام دنيا از جانب او پر از چراغ و سراج شده است.

پرسيد: مگر نمى‏خورند و نمى‏آشامند، و بنظر شما اينان نياز برفع حاجت ندارند؟

فرمود: آرى، چون خوراكشان رقيق و بى‏وزن است، دفع با عرق از اجسامشان خارج مى‏شود.

پرسيد: چگونه حوريان در تمام موارد نزديكى شوهرانشان باكره‏اند؟

فرمود: زيرا خلقت اينان با طيب بوده و عارى از هر بيمارى و نقصند، و جسمشان با آفتى مخلوط نشده و در سوراخشان چيزى جريان نمى‏يابد، و هيچ حيضى آنان را آلوده‏ نمى‏سازد، پس رحم چسبيده و بسته است، چون راهى جز براى احليل ندارد.

پرسيد: حوريان هفتاد جامه بر تن دارند، چگونه است كه شوهرانشان قادرند مغز دو ساقشان را از پشت اين همه جامه و جسمشان ببينند؟

فرمود: آرى، مانند يكى از خود شما كه سكّه‏هاى نقره را در آبى صاف به عمق يك نيزه مى‏بيند.

پرسيد: نحوه استفاده بهشتيان از نعمات آنجا چگونه است، با اينكه غالبشان فاقد پسر يا پدر يا رفيق يا مادر خود شده، و فقدانشان فقط حاكى از اين است كه همه مفقودين در دوزخند، پس با نعمات چه كند آنكه از حال رفيقش در جهنّم و عذاب با خبر است؟!.

فرمود: أهل علم گفته‏اند: أهل بهشت ياد آنان را فراموش مى‏كنند، و برخى ديگر گفته‏اند[8]: چشم براه آنان باشد، و اميد آن دارند كه از جمله أهل اعراف؛ ميان دوزخ و بهشت باشند.

پرسيد: بفرماييد كه خورشيد كجا غايب و پنهان مى‏شود؟

فرمود: يكى از دانشمندان گويد: وقتى پايين قبّه سرازير مى‏شود با آن پيوسته فلك به بطن آسمان مى‏گردد، تا اينكه به محلّ طلوع خود پايين بيايد، يعنى: خورشيد در چشمى پاك پنهان مى‏شود سپس به پايين زمين مى‏رود تا به مطلع خود بازگردد، و حيران زير عرش مى‏ماند تا اجازه طلوع يابد، و هر روز نور خورشيد گرفته شده و نورى ديگر تجلّى مى‏كند[9].

پرسيد: كرسى بزرگتر است يا عرش؟

فرمود: هر چه خدا آفريده در داخل كرسى است، جز عرش خدا، زيرا آن بزرگتر از آن است كه كرسى آن را احاطه كند.

پرسيد: آيا روز را قبل از شب آفريد؟

فرمود: آرى، روز را پيش از شب آفريد، و خورشيد را پيش از ماه، و زمين را پيش از آسمان، و زمين را بر حوت قرار داده و حوت را در آب، و آب را در صخره‏اى گود، و صخره را بر گرد فرشته‏اى، و فرشته را بر «ثرى» و آن را بر ريح عقيم، و ريح را بر هوا، و هوا در دست قدرت است، و زير ريح عقيم جز هوا و تاريكيها چيز ديگرى نيست، و اطراف آن گشادگى و تنگى نيست، و نه هيچ چيزى كه در فكر آيد، سپس كرسى را خلق كرده و با آسمانها و زمين پر كرد، و كرسى بزرگتر از تمام مخلوقات خدا است، سپس عرش را آفريد، و آن را بزرگتر از كرسى قرار داد.

[1] ( 1) يك قسم از صفات خدا صفاتى است كه اضافه به غير ندارند و تنها به يك وجه ملاحظه شوند مانند حيات و بقاء، دوم صفاتى كه اضافه به غير دارند ولى اضافه آنها مؤخّر است مانند علم و شنيدن و ديدن، مثلًا معنى علم خدا اين است كه آنچه در جهان هستى پيدا مى‏شود از امور كلّى و جزئى با تعيين وقت و ساعت همه را خدا مى‏داند و اين دانستنش هم از ازل و زمانى كه او بوده و چيز ديگر نبوده با او بوده و بلكه عين ذات او بوده و بعد از اينكه اين امور واقع شد اضافه علم به آنها پيدا مى‏شود، يعنى علم بر آنها منطبق مى‏شود بدون كم و زياد، و معنى عين ذات اينست كه همان چيزى كه خداست همان چيز هم علم است( علم ما غير خود ما است و عرضى است قائم به ما بخلاف علم خدا) ذات خدا علم و قدرت و حيات و سمع و بصر است و همان هم عليم و قادر و حىّ و سميع و بصير است و تنها مفهوم هر يك از اينها غير ديگرى است، لذا امير المؤمنين عليه السّلام فرمايد:« كمال اخلاص بنده به خدا اين است كه صفات را از او نفى كند»، يعنى صفات زائد بر ذات را نفى كند و آنها را عين ذات داند، و قسم ديگر صفات فعل است و آن صفاتى است كه بحسب مصالح خلق پديد آيد و اينها بر دو قسم است: 1- صفاتى كه اضافه محضه است و خارج از ذات است و براى آنها معنائى غير از علم و قدرت و اراده و مشيّت نيست مانند خالقيّت و رازقيّت و تكلّم، 2- صفاتى كه علاوه بر اضافه معناى ديگرى در ذات دارد ولى اضافه و مضاف إليه از آن انفكاك ندارد، مانند مشيّت و اراده كه هيچ گاه مشى و مراد از اين دو صفت انفكاك نيابد زيرا هر چه خدا خواهد و اراده كند فوراً موجود شود، پس اين دو صفت بدون متعلّق آن؛ وجود نيابند و فرق بين اين دو اين است كه اراده؛ جزئى و مقارن است، و مشيّت؛ كلّى و متقدّم، و صفات فعل اگر چه هر يك اصلى و مبدء در ذات قديم دارند كه آن اصل صفت ذاتست و قديم صفات فعل فروعى است مترتّب بر آنها مثلًا خالقيّت و تكلّم خدا عبارت از اين است كه ذات بارى بنحوى است كه( اگر چه نحو ندارد) هر چه خواهد خلق كند و با هر كه خواهد تكلّم نمايد مى‏تواند امّا از نظر اينكه جهت ثبات و قدم در صفات مانند علم و قدرت دلالتش بر مجد و كمال از جهت تجدّد و حدوث بيشتر و ظاهرتر است زيرا تخلّف و تأخّر متعلّقات اين صفات از آنها زيانى به كمال آنها نزند، از اين نظر اينها را صفت ذات گفتند بخلاف مثل اراده و مشيّت كه جهت تجدّد و حدوث در آنها دلالتش بر عزّت و جلال ذات ربوبى بيشتر است از اين جهت كه متعلّقات آنها از آنها تخلّف پيدا نكند لذا آنها را صفت فعل دانستند چون كه خطاب شارع با جمهور و توده مردم است.( نقل از وافى، مرحوم فيض كاشانىّ، ترجمه از مرحوم مصطفوىّ، كافى)

[2] ( 1) يعنى: مركّب از اجزاى مختلف الحقيقة است يا متّفق الحقيقة.

[3] ( 1) اين مطلب از موضوعات بسيار عميق در بحثهاى متداول ميان حكماى گذشته بوده كه چگونه مى‏شود شرّ و بدى از حكيم صادر شود؟ و در پاسخ بدين سؤال جوابهاى گوناگونى داده شده: برخى مانند ثنويّه براى بدى خالق شرّ و براى خوبى معتقد به خالق خير شده‏اند، و آنچه در متن از امام معصوم عليه السّلام نقل شده پاسخى متين در حلّ مشكل است.

[4] ( 1) نام اين فرد مورد اختلاف است، برخى« عزير» و برخى« خضر» و برخى مانند حديث متن او را ارمياى پيغمبر مى‏دانند.

[5] ( 1) شرح اين مطلب در ص 160 همين مجلّد ذيل خبر 185 گذشت.

[6] ( 1) ظاهراً مراد گروهى از مردم عرب است كه به دين حنيف رفتار مى‏كردند.

[7] ( 1) يعنى: كسانى كه معتقدند همه موجودات از طبايع چهارگانه: حرارت و سرما و رطوبت و يبوست ساخته شده‏اند، و هيچ اعتقادى به خالق جز اينها نيستند.

[8] ( 1) شايد در اين ابهام مصلحتى باشد، يكى قول معصوم باشد و ديگرى قول ديگران، و احتمال دارد برخى فراموش كنند و برخى چشم براه باشند، هر كدام حال برخى را شرح داده باشد.( از بحار)

[9] ( 1) بايد توجّه داشت كه غالب پاسخها- در صورت صحّت صدور از امام عليه السّلام- در خور فهم سائل يا اسكاتى است.

پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام