آیت الله آقا مجتبی تهرانی؛ چگونه عادت زشت ناسزا گویی را از خود دور کنیم؟

از جمله عادات رایج در میان برخی از افراد جامعه، بر زبان آوردن الفاظ نادرست و رکیک است که از آن تعبیر به «فحش» می شود. در این نوشتار که برگرفته از یکی از کتاب های آیت الله مجتبی تهرانی است، به صورت مختصر به مباحثی همچون «تعریف فحش»، «اقسام فحش»، «نکوهش فحش از دید شرع و عقل»، «ریشه هاى درونى فحش»، «پیامدهاى زشت فحش» و «راه هاى درمان فحش» اشاره خواهد شد.

ناسزا گفتن و دشنام دادن از رفتارهاى بسیار زشت و زننده اى است که آدمیان کم و بیش به آن مبتلایند. این بیمارى، مایه نابودى پیوندهاى عاطفى انسان شده، دشمنى و کینه را پدید مى آورد.

این فصل به بیان و توضیح ابعاد گوناگون ناسزا و دشنام پرداخته تا راه هاى درمان مناسب را براى ریشه کن کردن آن ارائه کند. موضوع هاى مورد بحث در این فصل عبارتند از:

۱ -تعریف فحش

۲ – اقسام فحش

۳ – نکوهش فحش از دید شرع و عقل

۴ – ریشه هاى درونى فحش

۵ – پیامدهاى زشت فحش

۶ – راه هاى درمان فحش

تعریف فحش

فحش ، بذاء، سلاطه ، تفحش و سب ، کلماتى گوناگون با معانى بسیار نزدیک به هم، بلکه مترادف و هم معنایند. فحش در لغت به معناى افزایش بدى از حد مجاز است؛ یعنى وقتى بدى از حد خود فراتر رود، شخص به ناسزاگویى روى مى آورد. ((تفحش)) به معناى بیهوده گفتن یا هرزه گویى، ((سب)) به معناى گفتار زشت یا دشنام ، ((بذاء)) به معناى بد زبانى و ((سلاطه)) نیز به معناى زبان درازى است.

دانشمندان اخلاق، به کار بردن سخنان زشت براى اشخاص را فحش و ناسزا مى گویند.

اقسام فحش

فحش را از جهت انگیزه گوینده به دو قسم مى توان تقسیم کرد:

۱ – فحش با انگیزه آزار (قصد جدى )

گاه ناسزا براى رنجاندن و آزردن خاطر دیگرى گفته مى شود. دشنام دهنده در این حالت با جدیت ناسزا گفته، حرمت شکنى مى کند.

۲ – فحش با انگیزه شوخى

هرزه گویى و فحش چه بسا براى شوخى باشد. ناسزا گویى در چنین حالى ، بدون انگیزه رنجاندن است .

گاهى هم این صفت ناپسند، عادت شده، بدون انگیزه خاصى انجام مى گیرد. فرد بیمار در این حال براى رساندن مقاصد معمول خویش، سخنان زشت را به مى گیرد. فحش از جهت زشتى کلمات به کار رفته نیز به مرتبه هاى گوناگون تقسیم مى شود. برخى بسیار زشت است و برخى زشتى کمترى دارد.

البته میزان زشتى و ناپسندى سخنان فرد نزد اقوام و ملت هاى گوناگون مختلف است به این معنا که گاه سخنى در شهرى بسیار ناپسند شمرده مى شود و در شهر یا کشور دیگر به آن اندازه ناپسند نیست .

نکوهش فحش از دید شرع و عقل

فحش و ناسزا در سخنان بسیارى از پیشوایان معصوم (علیه السلام ) به شدت نکوهش شده است تا آن جا که فرموده اند:

در اسلام فحش نیست و مسلمان ناسزا نمى گوید. رسول اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) مى فرماید:

الفحش و التفحش لیسا من الاسلام فى شى ء/ ناسزا گفتن و هرزه گویى در هیچ موردى از اسلام نیست .

حضرت صادق (علیه السلام) نیز به برخى از یاران خود فرمود که فحش دادن، کردار ما نیست و پیروان خود را به آن فرا نمى خوانیم.

سماعه که از یاران امام صادق (علیه السلام) است، مى گوید: دخلت على ابى عبدالله (علیه السلام) فقال لى مبتدئا یا سماعه ما هذا الذى کان بینک و بین جمالک ؟ ایاک ان تکون فحاشا او سخابا او لعانا فقلت : والله لقد کان ذلک انه ظلمنى . فقال ان کان ظلمک لقد اربیت علیه ان هذا لیس من فعالى و لا امر به شیعتى ، استغفر ربک و لا تعد قلت استغفرالله و لااعود/ بر امام صادق (علیه السلام ) وارد شدم . در ابتدا فرمود: به من بگو که قضیه بین تو با شتربانت [= ساربانت ] چه بوده است ؟ (سپس فرمود) بپرهیز از این که زشتگو و بدزبان یا فریادزن یا لعنت کننده باشى . من گفتم به خدا سوگند! او به من ستم کرده (من بى جهت به او ناسزا نگفته ام) حضرت فرمود: اگر او به تو ظلم کرده ، همانا تو بر او پیشى گرفتى [= به سبب ناسزا گفتن ، تو هم ستم کردى ]. همانا این فحش از رفتار من نیست و پیروان خود را نیز به آن امر نمى کنم . از پروردگارت آمرزش بطلب و (به سوى بدى) باز نگرد.سماعه گفت : من از پروردگار آمرزش مى طلبم و هرگز باز نخواهم گشت .

پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) مى فرماید:

الجنه حرام على کل فاحش ان یدخلها/ ورود در بهشت بر هر زشت گویى حرام است .

ایاکم و الفحش فان الله لا یحب الفحش و التفحش؛ ایاکم و الفحش ‍ فان الله لایحب الفاحش المتفحش/ از ناسزاگویى بپرهیزید. همانا خداوند فحش و هرزه گویى را دوست نمى دارد. از فحش بپرهیزید؛ چرا که خداوند ناسزاگو و هرزه گو را دوست ندارد.

از حضرت باقر (علیه السلام ) روایت شده است :

ان الله یبغض الفاحش المتفحش/ همانا خداوند فحش دهنده هرزه گو را دشمن مى دارد.

ان الله یبغض الفاحش البذى/ به درستى که خداوند فحش دهنده بد زبان را دشمن مى دارد.

در وصیت هاى رسول اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) به حضرت على (علیه السلام ) آمده است :

یا على شر الناس من اکرمه الناس اتقاء فحشه/ اى على !بدترین شخص کسى است که مردم از زبان بد او ترسیده ، از روى ترس او را گرامى بدارند.

از امام محمد باقر (علیه السلام ) نقل شده است که پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) به همسرش فرمود:

یا عائشه ان الفحش لو کان ممثلا لکان مثال سوء/ اى عایشه ! اگر فحش در این عالم شکل مى گرفت (و تو آن را مى دیدى)، به شکل زشت و بدى تبدیل مى شد.

از اندیشه و درنگ در این روایت ها، این نتیجه به دست مى آید که فحش از دید شرع، رفتارى بسیار ناپسند، بلکه ممنوع است. تعبیرهایى چون نبودن در اسلام ، وارد نشدن در بهشت ، دوست نداشتن خدا، دشمنى خدا، همه و همه شدت زشتى این رفتار را نشان مى دهد تا آن جا که امام صادق (علیه السلام ) به فحش دهنده وعید آتش داده است؛ آن جا که مى فرماید:

البذاء من الجفاء و الجفاء فى النار/ بد زبانى از جفا کارى است و جفا کارى در آتش است .

ریشه هاى درونى فحش

ناسزاگویى در یکى از عوامل ذیل ریشه دارد:

۱ – خشم و عصبانیت

فحش، اغلب از شعله ور شدن خشم سرچشمه مى گیرد. فرد خشمگین به دلیل ناتوانى در مهار کردن خشم خود، به رفتار زشتى چون فحش دچار مى شود و با تکرار و استمرار آن ، این رفتار به شکل عادت در مى آید.

۲ – شوخى

گاه ناسزاگویى فقط براى مزاح و شوخى با فرد و خنداندن دیگران صورت مى گیرد که این خود نیروى شهوت ریشه دارد. هرزه گویى هاى دلقک هاى دربار پادشاهان ، از این نوع به شمار مى آید.

۳ – عادت

تربیت نادرست در شیوه سخن گفتن ، سخنان ناهنجار و نازیبا را براى انسان عادى مى سازد. فرد مبتلا به فحش در چنین حالتى ، بدون سرکشى دو نیروى خشم و شهوت، دشنام مى دهد؛ زیرا ناسزاگویى براى او، مانند سخنان دیگرش به شکل عادت در آمده است .

پیامدهاى زشت فحش

ناسزاگویى و دشنام، پیامدهاى شومى را در دنیا و سراى آخرت براى انسان به بار خواهد آورد که از آن میان مى توان به موارد ذیل اشاره کرد:

– پیامدهاى فحش در دنیا

۱٫ تحریک دیگران به ناسزاگویى: دشنام به دیگران، مایه خشم آن ها شده، ایشان را نیز به همین رفتار زشت وا مى دارد. ناسزا به آرمان و عقیده دیگران ، چه بسا آن ها را به فحش به آرمان انسان ناسزاگو وادارد.

خداوند متعالى در قرآن کریم مى فرماید:

و لا تسبوا الذین یدعون من دون الله فیسبوا الله عدوا…/ خدایان آن ها را فحش ندهید؛ چرا که آن ها نیز (در مقابل) از روى دشمنى به خداوند ناسزا مى گویند.

۲٫ ایجاد دشمنى: ناسزاگویى، بذر دشمنى را در دل دیگران مى پاشد و آن ها را از فحش دهنده متنفر مى کند؛ چنین فردى به جاى کسب دوستى ، بر تعداد دشمنان خود مى افزاید.

رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) مى فرماید:

لا تسبوا الناس فتکسبوا العداوه لهم/ به مردم دشنام ندهید تا دشمنى ایشان را به دست نیاورید.

۳٫ ایجاد نفاق و دورویى: فحش، مردم را به دورویى سوق مى دهد؛ چرا که آن ها مى کوشند براى ایمن ماندن از زبان دشنام دهنده ، بدون وجود کم ترین علاقه ، به او احترام گذارند؛ همان گونه که رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) در وصیت به امیر مؤ منان على (علیه السلام ) فرمود: اى على بدترین مردم کسى است که مردم از روى ترس به او احترام گذارند.

این همان مصداق دوگانگى زبان و قلب و در نتیجه ، آشکار شدن نفاق در جامعه است . فحش ، افزون بر ایجاد نفاق در دیگران ، نفاق گوینده را نیز نشان مى دهد.

حضرت صادق (علیه السلام ) مى فرماید:

ان الفحش و البذات ء و السلاطه من النفاق/ همانا فحش و بد زبانى و زبان درازى از دورویى است .

بر اساس این روایت ، هر سخن زشتى که به زبان آورده شود، ممکن است از روى دشمنى نبوده ، از روى عادت باشد؛ ولى چون آن چه بر زبان جارى مى شود، غیر از آن است که در دل وجود دارد دوگانگى میان این دو پدید مى آید.

۴٫ نابودى حرکت: از دیگر پیامدهاى این رفتار زشت، کاهش برکت رزق و روزى است . خداوند زندگى فرد ناسزاگو را فاسد مى کند. امام باقر(ع) مى فرماید:

من فحش على اخیه المسلم نزع الله منه برکه رزقه و و کله الى نفسه و افسد علیه معیشته/ هر کس به برادر مسلمانش ناسزا بگوید، خداوند برکت روزى را از او مى گیرد و او را به خود واگذاشته و زندگى اش را فاسد مى کند.

اگر خداوند شخصى را به خود واگذارد، دیگر روى صلاح به خود نخواهد دید. خداوند خیر و برکت را از زندگى اش بر مى دارد و این همان معناى ((فساد معیشت)) است . چنین شخصى گاه به چپ و گاه به راست مى دود، گاه شهوت او را به یک طرف و گاه غضب به طرفى دیگر مى کشد و در نتیجه نمى تواند خط مشى درستى براى خود برگزیند و بیچاره مى شود.

۵٫ مایه فسق: ناسزاگویى فرد را از ((ملکه عدالت)) جدا مى سازد و در شمار فاسقان جاى مى دهد.

رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) مى فرماید:

سباب المومن فسوق و …/ دشنام گویى به مؤمن فسق است .

۶٫ اجابت نشدن دعا: دشنام و ناسزا عمل مهمى در اجابت نشدن دعاى فرد است . امام صادق (علیه السلام ) مى فرماید:

کان فى بنى اسرائیل رجل فدعا الله ان یرزقه غلاما ثلاث سنین فلما راءى ان الله لا یجیبه قال یا رب ابعید انا منک فلا تسمعنى ام قریب انت منى فلا تجیبنى قال فاتاه آت فى منامه فقال انک تدعو الله عزوجل منذ ثلاث سنین بلسان بذى ء و قلب عات غیر تقى و ثیه غیر صادقه فاقلع عن بذائک و لیتق الله قلبک و لتحسنبیتک قال ففعل الرجل ذلک ثم دعا الله فولد له غلام/ مردى در میان بنى اسرائیل مدت سه سال از خداوند، فرزند مى خواست . زمانى که دید خداوند دعاى او را اجابت نمى کند، گفت : پروردگارا آیا من از تو دورم که صداى مرا نمى شنوى یا ته به من نزدیکى و دعایم را اجابت نمى کنى . پس ، کسى (را) در خواب (دید که نزد) او آمد و گفت : همانا تو سه سال است خدا را با زبانى آلوده به ناسزا و قلب بى هراس از خدا و انگیزه غیر راستین مى خوانى. ناسزاگویى را از زبانت جدا، و قلب خود را اهل ترس و تقوا ساز و انگیزه خویش را نیکو کن. آن مرد چنین کرد: سپس خدا را خواند و براى او فرزندى به دنیا آمد. نیکو کن. آن مرد چنین کرد: سپس خدا را خواند و براى او فرزندى به دنیا آمد.

– پیامدهاى فحش در آخرت

۱٫ محرومیت از بهشت: فرد گرفتار به ناسزاگویى و فحش ، راهى به بهشت نخواهد یافت . چنان که رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) فرمود: ورود به بهشت بر هر دشنام دهنده اى حرام است.

۲٫ ورود به دوزخ: سرانجام رفتار ناسزاگو آتش دوزخ خواهد بود، چنان که امام صادق (علیه السلام ) فرمود: بد زبانى از جفاکارى است و جفاکار در آتش است .

راه هاى درمان فحش

اندیشه و درنگ در پیامدهاى زشت فحش، راه عملى درمان این بیمارى است با یادآورى مداوم آن، احساس نفرت از این رفتار، شدت مى گیرد و در نهایت به ریشه کن شدنش مى انجامد.

همچنین باید کوشید تا ریشه هاى این رفتار نابود و غضب و شهوت سرکش رام و فرمانبردار شود، که مهار کردن این دو نیرت مایه رهایى انسان از همه آفت هاى زبان است. کوشش در به کار گرفتن سخنان نیکو و استفاده از گفتار خوش، راهى عملى براى درمان بیمارى فحش است. عادت کردن به گفتار نیکو، ملکه زشت و ناپسند ناسزاگویى را از روان آدمى خارج مى سازد.

هیات رزمندگان اسلام

منبع: اخلاق الاهی/ جلد چهارم، آفات زبان/ استاد آیت الله مجتبى تهرانى

بازدیدها: 136