آیت الله مکارم شیرازی تبیین کردند | اهمیت حمایت از تولید و اجرای اقتصاد مقاومتی در قرآن

خانه / علما وسخنرانان / آیت الله مکارم شیرازی تبیین کردند | اهمیت حمایت از تولید و اجرای اقتصاد مقاومتی در قرآن

در بینش اسلام «تولید» مهم ترین رکن اقتصاد اسلامى به شمار مى رود و افزایش نرخ آن از اهداف اقتصادى جوامع اسلامى است و بسیار مورد تأکید و توصیه است؛لذا اسلام مى گوید درآمد باید به واسطه یک کار مفید باشد و کار مفید از طریق کارهاى تولیدى امکان پذیر خواهد بود

در عصری به سر می بریم که جنگ ها و صلح ها و پیمان هاى نظامى و روابط بین المللى، بیش از هر چیز بر محور «مسائل اقتصادى» دور مى زند. البته نه به آن صورت مبالغه آمیز که «مارکس» و «انگلس[۱۱]» و پس از آنها «لنین» مى گویند که نیروى متحرک تاریخ بشر در همه زمینه هاى علمى و صنعتى و ادبى و اخلاقى ودر تمام طول تاریخ تنها «مسأله اقتصاد»، و «چگونگى دستگاههاى تولید» بوده است، و بنابراین «تاریخ بشر» مساوى است با «تاریخ دستگاههاى تولید»![۲]، بلکه بدانیم اهمیت نظام «تولید» چیست[۳]و با توجه به اینکه هنوز مشکل رکود در بخش تولید و کارخانه ها به قوت خود باقی است،[۴] با تبیین و تحلیل رفتارهای بشری اعم از فعالیت های فردی و جمعی در زمینه تولید، در راستای چاره اندیشی برای تقویت تولیدگام برداریم.[۵]

چیستی مفهوم تولید

انسان برخلاف بیشتر حیوانات، غالباً احتیاجات خویش را به طور آماده از طبیعت دریافت نمى کند، بلکه با تصرف و تغییر در طبیعت و انجام کار، روى آن به نیازهاى خویش دست مى یابد. خواه آن کار به صورت تبدیل شى ء به شیئى باشد، یا جابجایى کالا از نقطه اى به نقطه دیگر، لذا در علم اقتصاد به مجموع عملیاتى که طى آن، شکل نخستین مواد، تغییر مى یابد و یا جابجا مى شود «تولید» نامیده مى شود.[۶]

به بیان دیگر «تولید» عبارت است از فعالیتى که با به کارگیرى و سازماندهى سلسله عوامل و نهاده هایى همچون سرمایه و منابع طبیعى، به ایجاد کالا و خدمات مى انجامد.[۷]در یک جمله کوتاه و ساده تر مى توان تولید را به «ایجاد فایده» تعریف کرد.[۸]،[۹]

جایگاه و اهمیت تولید در اسلام

در بینش اسلام «تولید» مهم ترین رکن اقتصاد اسلامى به شمار مى رود و افزایش نرخ آن از اهداف اقتصادى جوامع اسلامى است و بسیار مورد تأکید و توصیه است؛[۱۰]لذا اسلام مى گوید درآمد باید به واسطه یک کار مفید باشد و کار مفید [۱۱]از طریق کارهاى تولیدى امکان پذیر خواهد بود.[۱۲]

هم چنین اسلام با ترویج فرهنگ تولید و کار، و ارزش گذارى معنوى بر فعالیت هاى تولیدى، زیرساخت هاى فکرى بشر را در موضوع کار و تولید، چنان اوج داد که «کار و تولید» در ردیف یکى از عبادت ها قرار گرفت [۱۳]، و کرامت و مقام انسان نزد خداوند به آن گره خورد[۱۴]، و تلاش جهت تولید و کار، به مثابه جهاد در راه خداوند قلمداد شد[۱۵]، و بالاخره پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم این آیین پاک مطابق نقل ابن اثیر در اسدالغابه، پس از بوسیدن دستان پینه بسته کارگرى، فرمود: «هذه ید لا تمسها النار؛ این دستى است که آتش دوزخ به آن نمى رسد».[۱۶]،[۱۷]

در این بینش، انسان هاى بیکار، سربار جامعه معرفى شدند، و افزون بر سقوط معنوى و تزلزل موقعیت اجتماعى شان، دور از رحمت خدا به شمار آمدند.[۱۸]

اهمیت حمایت از تولید و اجرای اقتصاد مقاومتی در قرآن

گفتنی است در قرآن کریم، اصول و کلیاتی ارائه شده و اقتصاد یک جامعه اسلامی سازماندهی شده است[۱۹] که در این میان جایگاه و اهمیت تولید در آموزه های قرآنی به عنوان یک دستورالعمل مهم مورد توجه قرار گرفته است .[۲۰]

لذا خداوند در آیه ۸۰ سوره انبیاء چنین فرموده است: «وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَهَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شاکِرُونَ؛ و ساختن زره را بخاطر شما به او تعلیم دادیم ، تا شما را در جنگهایتان حفظ کند آیا شکرگزار ( این نعمتهای خدا ) هستید؟».[۲۱]

با تأمل در این فراز قرآنی باید گفت؛ خداوند از حضرت داوود علیه السلام که دارای مقام سلطان بود برای تولید دعوت به عمل آورده است و داوود علیه السلام با بافتن زره، زندگی خود را اداره و دیگران را از آن تولید بهره‌مند می‌کرد، بنابراین تولید بعضی صنایع از جمله تعلیمات الهی و انبیاء بوده است.[۲۲]

و یا در آیه ۱۴ سوره نحل می خوانیم:«وَ هُوَ الَّذی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَهً تَلْبَسُونَها وَ تَرَی الْفُلْکَ مَواخِرَ فیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ؛ او کسی است که دریا را مسخّر ( شما ) ساخت تا از آن ، گوشت تازه بخورید و زیوری برای پوشیدن ( مانند مروارید ) از آن استخراج کنید و کشتیها را می بینی که سینه دریا را می شکافند تا شما ( به تجارت پردازید و ) از فضل خدا بهره گیرید شاید شکر نعمتهای او را بجا آورید!»؛ یعنی تولید از شما و زمینه‌سازی آن از جانب خداوند فراهم شده است.[۲۳]

اهمیت اقتصاد مقاومتی و جایگاه حمایت از تولید در پرتو قاعده نفی سبیل

بدیهی است اسلام به کار و تولید، ارزش واقعى قائل است و از طریق آموزه هاى تربیتى و فرهنگى خاص خود، شرایط لازم را جهت تولید و بهره بردارى صحیح از طبیعت، فراهم می سازد و همگان را به تشریک مساعى در آن فرا میخواند. زیرا اسلام، خواهان عزت و استقلال جامعه اسلامى است، و هرگونه تسلط بیگانه و وابستگى به آنان را مردود مى داند، و بنابر اصل محکم نفى سبیل: «ولن یجعل الله للکافرین على المؤمنین سبیلا؛ و خداوند هرگز کافران را بر مؤمنان تسلّطی نداده است. »[۲۴]، و برترى اسلام:«الإسلام یعلو و لایعلى علیه؛ اسلام شأن و منزلتش والاتر و بالاتر است و چیزی با آن برابری نمی‌کند»[۲۵]، طبیعى است که، تولید انواع فرآورده هاى مادى و فیزیکى ، در سرلوحه آموزه هاى دینى این آیین آسمانى قرار گیرد.[۲۶]

حضرت یوسف علیه السلام؛ نمونه بارز قرانی در اجرای اقتصاد مقاومتی

بی شک اقدامات حضرت یوسف علیه السلام نمونه بارز قرآنی برای اجرای اقتصاد مقاومتی است؛ زیرا آن حضرت دستور اقتصاد مقاومتی به مردم داد و ۱۴ سال از زندگی مردم مصر را از طریق تولید بیش از پیش در زمان باروری زمین، ذخیره آن و صرفه جویی مناسب در دوران خشکسالی مدیریت کرد ،[۲۷] زیرا آن حضرت مى دانست ریشه بسیاری از نابسامانیهاى یک جامعه در مسائل اقتصادیش نهفته است، لذا نبض اقتصاد کشور مصر را در دست گرفت[۲۸]و مخصوصاً با نظارت بر مسائل کشاورزى که در آن کشور در درجه اول اهمیت بود، و با توجه به اینکه سالهاى فراوانى و سپس سالهاى خشکى در پیش بود،لذا مردم را به کشاورزى و تولید بیشتر دعوت کرد، و آنها را در مصرف فرآورده هاى کشاورزى تا سر حد جیره بندى، به صرفه جویى فراخواند، تا آنها را براى سالهاى قحطى ذخیره نمایند.[۲۹] بنابراین ضمن این که آنها را به تولید، ذخیره‌سازی و ساختن سیلو دعوت کرد، دستور اقتصاد مقاومتی توأم با صرفه‌جویی داد.[۳۰]

بی شک اگر این برنامه حضرت یوسف علیه السلام نبود شاید۵۰ درصد مردم در هفت سال خشکسالی می‌مردند و از بین می‌رفتند، وجود یک مدیریت سالم در مسأله اقتصاد و مسأله مصرف باعث نجات هزاران نفر از مرگ حتمی شد.[۳۱]

جایگاه تولید محوری در سیرۀ ائمۀ معصومین علیه السلام

در سیره امامان معصوم در اشتغال به تولید، تصویر روشنى از جایگاه تولید در بینش اسلامى دیده مى شود که بستر فکرى و فرهنگى مناسبى را در جامعه نسبت به امر تولید و جایگاه والاى آن فراهم مى کند.[۳۲]

لذا امیرمؤمنان على علیه السلام آن گاه که از امر جهاد، آموزش مردم و قضاوت فارغ مى شد، به کشاورزى و باغدارى و کندن چاه ها و قنوات روى مى آورد.[۳۳]زیرا آن حضرت تولیدات کشاورزى را رکن اصلى تولید جامعه مى داند که بقیه بخش ها بر آن استوارند به گونه اى که ضعف آن، سستى بخش هاى دیگر و شکوفایى آن رونق دیگر بخش ها را در پى دارد. [۳۴]

و یا آن حضرت هزار برده را با دست رنج خود آزاد کرد که از بهترین کارهای خیر است، هم چنین اسماعیل بن جابر نقل می کند: روزی خدمت امام صادق علیه السلام در مزرعه‌ای که مشغول به کار بودند رسیدم و دیدم یک بیل به دست دارند، لباس کار پوشیده مشغول‌اند، به ایشان گفتم، بگذارید ما یا این کارگران کار کنند شما چرا مشغول شده‌اید؟ جواب دادند: دوست دارم خداوند من را درحالی ببیند که با دست رنج خودم تولید می‌کنم و روزی حلال کسب می‌کنم هرچند برایم زحمت داشته باشد.[۳۵]

اهمیت مقولۀ تولید در عیارسنجی رشد و پیشرفت اقتصادی

مهمترین مسأله در اقتصاد، مسأله تولید است که اگر سامان پیدا کند، همه امور اقتصادی اصلاح میشود؛ لذا کار فقط پشت میزنشینی و امضای چند برگه و پاسخ به ارباب رجوع نیست بلکه کارِ واقعی آن است که در آن تولید باشد، کار عار نیست به خصوص کارهای تولیدی.[۳۶]

بنابراین «تولید» در نظام هاى اقتصادى از[۳۷]اهمیت فوق العاده اى برخوردار است، زیرا دوام و قوام امور اقتصادى در جوامع بشرى به آن وابسته است. حتى امروزه میزان ثبات و امنیت هر کشورى، با ظرفیت و توان تولیدى آن سنجیده مى شود. بالا بودن سطح تولید در هر جامعه اى، از معیارهاى سنجش پیشرفت اقتصادى آن به شمار مى رود، لذا «کشورهاى پیشرفته» به آن دسته از کشورها اطلاق مى شود که داراى سطح بسیار بالایى از تولیدات، اعم از کالا و خدمات هستند. در مقابل از کشورهایى که از سطح تولیدات داخلى ناچیزى برخوردارند «کشورهاى عقب مانده» یاد مى شود.[۳۸]

لذا توسعه اقتصادى هر کشور، نخست در گرو ظرفیت و توان تولیدى آن کشور است.[۳۹]و رونق تولید به عنوان مهمترین بخش اقتصادی یک کشور و عامل رشد و توسعۀ سایر بخش ها است.[۴۰]

سخن آخر

در خاتمه باید بار دیگر به مسئولان کشور گوشزد نمود که به فکر مشکلات اقتصادی مردم باشند،[۴۱]زیرا علیرغم کاهش تورم لیکن اثری از این کاهش در جامعه دیده نمی‌شود، چون مسأله تولید هنوز حل و مراکز تولیدی فعال نشده است.[۴۲]

بدیهی است خوابیدن چرخ تولید در جامعه مشکل‌ساز است؛ کاش برخی یارانه‌های بی‌دلیل، حقوق‌های نجومی و پول‌هایی که در جیب‌های مفسدان اقتصادی است را شجاعانه جمع می‌کردند و فکر آرای انتخاباتی نبودند، اضافات را حذف می‌کردند و در مسیرهای تولید به کار می‌گرفتند تا جوانان بیکار مشغول به کار شوند و اقتصاد سامان پیدا کند، امید است مردم نیز از خرید تولیدات خارجی که تولید داخلی را ضعیف و ثروت ما را می‌بلعد پرهیز کنند.[۴۳]

[۱] Friedrich Engels.

[۲] اسرار عقب ماندگى شرق ؛ ص۱۹۲٫

[۳] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص۱۶٫

[۴] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛حرم مطهر رضوی؛۸/۵/۱۳۹۵٫

[۵] دائره المعارف فقه مقارن ؛ ج ۲ ؛ ص۲۷٫

[۶] همان ؛ ص۳۲۰٫

[۷] ر. ک: فرهنگ اصطلاحات کار و تأمین اجتماعى، ص ۱۱۸؛ مبانى و اصول علم اقتصاد، ص ۱۴۲٫

[۸] درآمدى بر اقتصاد اسلامى، ص ۲۸۱٫

[۹] دائره المعارف فقه مقارن ؛ ج ۲ ؛ ص۳۲۰٫

[۱۰] همان.

[۱۱] از تو سوال مى کنند(مجموعه سوالات قرآنى از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله) ؛ ص۱۱۰٫

[۱۲] همان.

[۱۳] ر. ک: مسند احمد، ج ۳، ص ۱۴۷؛ صحیح بخارى، ج ۳، ص ۶۶؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۳، ص ۴۶۰٫

[۱۴] امام کاظم علیه السلام فرمود:« إن الله لیبغض العبد الفارغ؛ خداوند بنده بیکار را دشمن مى دارد»( من لایحضره الفقیه، ج ۳، ص ۱۶۹، ح ۳۶۳۵).

[۱۵]. امام صادق علیه السلام فرمود:« الکاد على عیاله کالمجاهد فى سبیل الله»(کافى، ج ۵، ص ۸۸).

[۱۶] اسدالغابه، ج ۲، ص ۲۶۹٫

[۱۷] دائره المعارف فقه مقارن ؛ ج ۲ ؛ ص۳۲۱٫

[۱۸] ر. ک: کافى، ج ۴، ص ۱۲ و ج ۵، ص ۷۲ به بعد. در حدیثى از امام صادق علیه السلام مى خوانیم:« لاتکسل عن معیشتک فتکون کلا على غیرک».( کافى، ج ۵، ص ۸۶) و نیز از آن حضرت مى خوانیم:« إن الله یبغض کثره النوم وکثره الفراغ».( کافى، ج ۵، ص ۸۴).

[۱۹] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛حرم مطهر رضوی؛۸/۵/۱۳۹۵٫

[۲۰] همان.

[۲۱] همان.

[۲۲] همان.

[۲۳] همان.

[۲۴] سورۀ نساء؛ آیه ۱۴۱٫

[۲۵] شرح مسلم نووى، ج ۱۱، ص ۵۲؛ فتح البارى، ج ۹، ص ۳۷۰؛ عوالى اللئالى، ج ۱، ص ۲۲۶٫

[۲۶] دائره المعارف فقه مقارن ؛ ج ۲ ؛ ص۳۲۱٫

[۲۷] همان.

[۲۸] تفسیر نمونه ؛ ج ۱۰ ؛ ص۵٫

[۲۹] همان.

[۳۰] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛حرم مطهر رضوی؛۸/۵/۱۳۹۵٫