انسان در قرآن – نگاهی گذرا به جایگاه انسان در کلام خدا

انسان در قرآن – نگاهی گذرا به جایگاه انسان در کلام خدا

     خداوند متعال انسان را آفرید تا خلیفة الله باشد؛ لذا قبل از آفرینش اوّلین فرد انسانی، خطاب به برترین موجودات آن روز، یعنی فرشتگان و برخی جنّ هایی که در صف ملائک قرار گرفته بودند، فرمود: «وَ إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً …» «من قرار دهنده ی خلیفه ای در زمین هستم. فرشتگان گفتند: پروردگارا! آیا کسى را در آن قرار مى دهى که در آن فساد و خونریزى کند؟! درحالی که ما تسبیح و حمد تو را بجا مى آوریم، و تو را تقدیس مى کنیم. پروردگارت فرمود: من چیزی مى دانم که شما نمى دانید.» (بقره:۳۰)

     امّا آن چه رازی بود که ملائک از آن بی خبر بودند و خدا از آن آگاه بود؟ از ادامه ی آیات سوره ی بقره چنین فهمیده می شود که آن امر مجهول و آن راز پنهان، حقیقت خلافت الهی بوده که فرشتگان از آن بی خبر بوده اند.

     در ادامه ی آیات آمده است: « سپس آموخت به آدم اسماء را جملگی. بعد آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: «اگر راست مى گویید، اسامى اینها را به من خبر دهید!» فرشتگان عرض کردند: «قَالُوا سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا» «منزّهى تو! ما چیزى جز آنچه به ما تعلیم داده اى، نمى دانیم؛ تو دانا و حکیمى.» فرمود: «اى آدم! آنان را از اسمائشان آگاه کن!» هنگامى که آنان را آگاه کرد، خداوند فرمود: «آیا به شما نگفتم که من، غیب آسمانها و زمین را می دانم؟! و نیز می دانم آنچه را شما آشکار می کنید، و آنچه را پنهان می داشتید؟»از این آیات فهمیده می شود که حقیقت خلیفةالله بودن ، همانا داشتن علم الاسماء می باشد. البته باید توجّه داشت که داشتن علم الاسماء دانستن الفاظ یا معانی اسماء الهی نیست… (سوال مهمی است؛ پس مقصود چیست؟)

مقصود از علم الاسماء

     مقصود این است که کسی مظهر آن اسماء گردد؛ به این معنی که حقیقت وجودی تمام آن اسماء را بالفعل در وجود خود داشته باشد. به تعبیر دیگر ، خلیفة الله کسی است که همچون آیینه، که تمام خصوصیّات انسان را می نمایاند، اسماء و کمالات حقّ تعالی را بنمایاند؛ و از همین روست که در زبان فارسی او را نماینده ی خدا می گویند؛ چون نماینده یعنی آنکه دیگری را می نمایاند. و هم از این رو بود که خداوند متعال فرشتگان را امر فرمود که بر آدم سجده نمایند؛ چرا که او آیینه ی خدانما بود و سجده بر او، سجده بر اسماء الله بود نه سجده بر ماسوی الله.

     پس غرض از خلقت آدمی این است که در سیر صعودی خود، از پایین ترین رتبه ی وجود، شروع به حرکت تکاملی نموده، حقیقت و کمال وجودی تک تک موجودات را به دست آورد و به جایی برسد که از تمام ملائک نیز فراتر رفته جامع جمیع کمالات امکانی گردد. بلکه پا فراتر از آن نیز گذاشته به مقام آیینگی تامّ و مقام فنا می رسد؛ که در آنجا بنده، خودی در میان نمی بیند تا سخن از دوگانگی و یگانگی یا امکان و وجوب باشد؛ آن سان که صورتِ نقش بسته در آیینه در مقایسه با شخص بیرون از آیینه، خودی برای خود نمی بیند؛ و این است آن غرض و کمالی که انسان برای آن آفریده شده و این است آن مقام عبودیّت و معرفت؛ و این است لقاء الله، که انسان در خود جز خدا را نبیند، همان گونه که صورت نقش بسته در آیینه خودی جز صاحب صورت ندارد.

     در این حالت، تمام وجود شخص مترنّم به این نغمه می گردد که: «گر بشکافند سراپای من /…/ جز تو نیابند در اعضای من» و امتحانات الهی تماماً برای رساندن انسان به این مقصد اعلی می باشد. این همان حقیقتی است که فرشتگان و ابلیس از درک آن عاجز بودند و هستند و خواهند بود. لذا خداوند در محاجّه با ابلیس فرمود: «یا إِبْلیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالینَ» اى ابلیس! چه چیز مانع تو شد تا بر مخلوقى که با دو دست خویش او را آفریدم سجده کنى؟! آیا تکبّر کردى یا از برترین ها بودى؟! (ص:۷۵) ؛ مراد از دو دست خدا اسماء جلال و جمال او هستند که آدم بالفعل، مظهر جمیع آنهاست.

     دیگر موجودات ، مظهر برخی اسماء الهی هستند ولی انسان بالفعل شده، مظهر تمام اسماء الهی است. همچنین در حدیثی قدسی به انسان های بالفعل نشده و غافل از هدف خلقت آدمی فرمود: «یابن آدم! خلقتُ الأشیاءَ کُلّها لِأجلِک ، و خَلقتُک لِأجلی ، و أنت تَفِرّ مِنّی.  ای فرزند آدم ! همه ی اشیاء را برای تو آفریدم و تو را برای خویش ساختم ، در حالی که تو از من فرار می کنی.» (تحریر المواعظ العددیة ، ص۵۷۴ ) ؛ یعنی همه چیز جلوه ای از کمالات انسانند و همه در خدمت اویند تا او به کمال نهایی خویش برسد؛ از عرش برین و جبرئیل امین گرفته تا شیطان رجیم، خواسته یا ناخواسته، دست به دست هم داده اند تا زمینه ی رشد و ترقّی آدمی به مقام خلیفة اللّهی را فراهم نمایند.

     در این گردونه ی عالم که انسان مرکز گردش آن می باشد، گروهی از موجودات، چون ملائک الهی مانند مربّیانی هستند که در حدّ توان خود انسان را مدد می رسانند تا به بام عالم پا نهاده، وارد عالم اسماء الهی گردد؛ و شیاطین و دار و دسته ی آنها، همچون حریفانی قَدَر می باشند که انسان در مبارزه با آنها، استعدادهای وجودی خود را شکوفا می کند. لذا جهان مادّی صرفاً میدان مسابقه است و بس؛ و میدان مسابقه جای سبقت گرفتن و به مقصد رسیدن است نه جای اقامت و خوشی؛ «فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمیعا» پس در نیکیها بر یکدیگر سبقت جویید! بازگشت همه ی شما، به سوى خداست.(المائدة:۴۸) و فرمود: « وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ ـــ و امّا پیشی گیرندگانِ پیشی گیرندگان ، آنهایند مقرّبان.» (الواقعة:۱۰).

     آنانکه در این مسابقه بازنده باشند و به سلامت از خطّ پایان نگذرند«إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ ، آنها در آن روز از پروردگارشان محجوبند.» امّا آنانکه از خطّ پایان بگذرند، بهشت را، که وصف آن از حد بیرون می باشد، جایزه می برند؛ و آنها که نفرات برگزیده باشند به فراتر از بهشت راه یافته در جنّة الاسماء به رحیق مختوم می رسند که تنها نوشندگان دانند چیست. اینان چنانند که «تَعْرِفُ فی وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعیمِ ؛ یُسْقَوْنَ مِنْ رَحیقٍ مَخْتُومٍ ؛ خِتامُهُ مِسْکٌ وَ فی ذلِکَ فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ ؛ وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنیمٍ ؛ در چهره هایشان طراوت و نشاط نعمت را مى بینى و مى شناسى. آنها از شراب زلال و دست نخورده و سربسته اى سیراب مى شوند ؛ مهرى که بر آن نهاده شده از مِشک است ؛ و پیشی گیرندگان، در این باید بر یکدیگر پیشى گیرند. این شراب آمیخته با«تسنیم» است .»(مطففین: ۲۳ ـ ۲۷ )

     امّا آنانکه حتّی از برگزیدگان نیز برگزیده ترند، فراتر از جنةالاسماء به جنّةالذات بار می یابند و از چشمه ی فنا که چشمه ی تسنیم باشد سیراب می گردند؛ همان چشمه ای که ذرّه ای از آن در رحیق مختوم ریخته و رحیقیان را مست نموده است؛ « عَیْناً یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُون؛ چشمه ای که مقرّبان از آن می نوشند.» (مطففین:۲۸)
در آخر گفتنی است که این همه گفتار نقش خیالی بیش نیست؛ که شنیدن کی بود مانند دیدن؟ ملائک از درک آنچه قرار است انسان بدان راه یابد عاجزند پس چون حقیری که به فرض ترقّی وجودی، مسیر کمال را تا سر کوی نیز نرفته است، چگونه می تواند آن حقایق را وصف نماید؟! فقط همین اندازه می توان گفت که ما هم اکنون در میدان مسابقه ای بس بزرگیم، و هدف در درجه ی اوّل به سلامت گذشتن از خطّ پایان و در درجه ی دوم جزء نفرات برگزیده شدن و در درجه ی بالاتر، اوّل شدن و با اهل بیت علیهم السّلام همراه گشتن است؛ آن سان که سلمان فارسی شد و مدال «سَلْمَانُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْت» را از دست مبارک رسول الله و امیر مومنان و امام صادق سلام الله علیهم اجمعین گرفت.

     و امّا قانون این مسابقه، شریعت الهی؛ و داور آن، انبیاء و ائمه علیهم السّلام و داور داوران، حضرت خاتم الانبیاء صلوات الله علیه و آله می باشند. «فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلى هؤُلاءِ شَهیدا» حالِ آنها چگونه است آن روزى که از هر امّتى، شاهد و گواهى مى آوریم، و تو را نیز بر آنان گواه خواهیم آورد؟ (النساء:۴۱)
و عجبا از برخی انسان ها که خیال می کنند اگر در این میدان ندوند ، زیانی به خدا می رسد؛ حال آنگه دامن کبریایی او از گرد نیاز منزّه می باشد؛ و هر کسی هر چه کوشد، به حال خود کوشیده است. لذا فرمود: « لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَت؛ خداوند هیچ کس را، جز به اندازه توان وجودی اش تکلیف نمى کند. (انسان،) هر کار(نیکى) را انجام دهد، براى خود انجام داده؛ و هر کار (بدى) کند، به زیان خود کرده است» (البقرة:۲۸۶) و فرمود: « … مَنْ یَشْکُرْ فَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمیدٌ؛ هر کس شکرگزارى کند، تنها به سود خویش شکر کرده و آن کس که کفران کند، همانا خداوند بى نیاز و ستوده است.»(لقمان:۱۲) و فرمود: « وَ قالَ مُوسى إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمیعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمیدٌ ــــــ و موسى(به بنى اسرائیل) گفت: اگر شما و همه ی مردم روى زمین کافر شوید ، (به خدا زیانى نمى رسد؛ چرا که) خداوند، بى نیاز و شایسته ی ستایش است.» (إبراهیم:۸).

برگرفته از پرسمان دانشگاهیان

 

پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام

بازدیدها: 0