ایجاد مسئولیت و مسؤولیت پذیری اعضای خانواده

همین که فرد تشکیل خانواده می دهد در حقیقت از حالت فردی خود را خارج می کند و مسؤولیتی اجتماعی را می پذیرد. خود را در قبال افراد دیگر مسؤول می کند. از حالت «من» بودن در آمده و به اقتضائات و شرایط «ما» بودن تن می دهد. مهم ترین مسؤولیت خانوادگی یک فرد مسلمان مواظبت بر ایمان تک تک اعضای خانواده است. قرآن کریم در این رابطه تأکید می کند:

یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکمْ وَ أَهْلِیکمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَهُ عَلَیها مَلائِکهٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یفْعَلُونَ ما یؤْمَرُونَ؛^[۱]

ای کسانی که ایمان آورده اید! خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ هاست نگه دارید؛ آتشی که فرشتگانی بر آن گمارده شده که خشن و سخت گیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی کنند و آنچه را فرمان داده شده اند (به طور کامل) اجرا می نمایند.

در آیات دیگری نیز مسؤولیت نسبت به ایمان و اعتقادات و رفتارهای سالم در برابر اعضای خانواده مورد تأکید قرار گرفته است.^[۲] مسؤولیت پذیری در قبال سایر اعضای خانواده اقتضا می کند که در حمایت های مادی و معنوی از آنان و دلسوزی و مراقبت از آنان دریغ نکنیم.

قرآن کریم در سوره لقمان نصحیت های لقمان خطاب به فرزندش را نقل می کند. توصیه به توحید و خداپرستی و پرهیز از شرک و توجه دادن فرزند به حیات اخروی و عکس العمل کارهای ریز و درشتی که انجام می دهد و همچنین توصیه به اقامه نماز و امر به معروف و نهی از منکر و صبر بر ناملایمات، و تعلیم چگونگی برخورد با مردم و پرهیز دادن او از رذایلی همچون تکبر و فخرفروشی و نرم خویی و نرم گویی با مردم از جمله توصیه هایی است که لقمان به فرزندش دارد. و این می تواند الگویی برای روابط مسؤولانه اعضای خانواده با یکدیگر باشد:

وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لِابْنِهِ وَ هُوَ یعِظُهُ یا بُنَی لا تُشْرِک بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْک لَظُلْمٌ عَظِیمٌ.. . یا بُنَی إِنَّها إِنْ تَک مِثْقالَ حَبَّهٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکنْ فِی صَخْرَهٍ أَوْ فِی السَّماواتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ یا بُنَی أَقِمِ الصَّلاهَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکرِ وَ اصْبِرْ عَلی ما أَصابَک إِنَّ ذلِک مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّک لِلنَّاسِ وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللَّهَ لا یحِبُّ کلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ وَ اقْصِدْ فِی مَشْیک وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِک إِنَّ أَنْکرَ الْأَصْواتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ؛^[۳]

(به خاطر بیاور) هنگامی را که لقمان به فرزندش- در حالی که او را موعظه می کرد- گفت: «پسرم! چیزی را همتای خدا قرار مده که شرک، ظلم بزرگی است».. . پسرم! اگر به اندازه سنگینی دانه خردلی (کار نیک یا بد) باشد، و در دل سنگی یا در (گوشه ای از) آسمان ها و زمین قرار گیرد، خداوند آن را (در قیامت برای حساب) می آورد؛ خداوند از اسرار دقیق باخبر و آگاه است. پسرم! نماز را برپا دار، و امر به معروف و نهی از منکر کن، و در برابر مصایبی که به تو می رسد شکیبا باش که این از کارهای مهم است. (پسرم!) با بی اعتنایی از مردم روی مگردان، و با تکبر و غرور بر زمین راه مرو که خداوند هیچ متکبر فخرفروشی را دوست ندارد. (پسرم!) در راه رفتن، اعتدال را رعایت کن؛ از صدای خود بکاه (و هرگز فریاد مزن) که زشت ترین صداها صدای خران است.

امام سجاد (علیه السلام) در رساله حقوق، حقوق فرزندان (برادران و خواهران) را نسبت به یکدیگر چنین بیان می کند:

أَمَّا حَقُ أَخِیک فَتَعْلَمُ أَنَّهُ یدُک الَّتِی تَبْسُطُهَا وَ ظَهْرُک الَّذِی تَلْتَجِئُ إِلَیهِ وَ عِزُّک الَّذِی تَعْتَمِدُ عَلَیهِ وَ قُوَّتُک الَّتِی تَصُولُ بِهَا فَلَا تَتَّخِذْهُ سِلَاحاً عَلَی مَعْصِیهِ اللَّهِ وَ لَا عُدَّهً لِلظُّلْمِ بِحَقِّ اللَّهِ وَ لَا تَدَعْ نُصْرَتَهُ عَلَی نَفْسِهِ وَ مَعُونَتَهُ عَلَی عَدُوِّهِ وَ الْحَوْلَ بَینَهُ وَ بَینَ شَیاطِینِهِ وَ تَأْدِیهَ النَّصِیحَهِ إِلَیهِ وَ الْإِقْبَالَ عَلَیهِ فِی اللَّهِ فَإِنِ انْقَادَ لِرَبِّهِ وَ أَحْسَنَ الْإِجَابَهَ لَهُ وَ إِلَّا فَلْیکنِ اللَّهُ آثَرَ عِنْدَک وَ أَکرَمَ عَلَیک مِنْه؛^[۴]

اما حق برادر تو این است که بدانی که او برایت [مانند] دستی است که می گشایی و پشتوانه ای است که به آن پناه می بری و عزتی است که به آن تکیه می کنی و نیرویی است که به وسیله آن چیرگی می یابی. پس او را وسیله ای برای معصیت خدا و کمکی برای ستم به حق خداوند مگیر و درباره او کوتاهی مکن و او را در برابر دشمنش یاری کن و میان او و شیاطینش فاصله انداز و او را نصیحت کن و در راه خدا به او روی آور. پس اگر مطیع و فرمانبر پروردگارش بود [با او باش ] و گرنه باید که خداوند در نزد تو محبوب تر و بزرگ تر از او باشد.

اسلام از طرفی بر حفظ و تقویت روابط عاطفی میان اعضای خانواده و همدلی و مدارای میان آنان تأکید ویژه دارد، تا جایی که امام صادق (علیه السلام) می فرماید اگر در میان اعضای یک خانواده رفق و مدارا نباشد، خیر از آن خانواده دور می شود.^[۵] و از طرفی این مسأله را مورد تأکید قرار می دهد که مبادا رفق و مدارا در میان اعضای خانواده موجب شود که کجروی ها و انحرافات یکدیگر را سرپوش بگذارند و در اصلاح یکدیگر کوتاهی نمایند. به همین دلیل، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) خطاب به ابن مسعود از یاران نزدیک پیامبر می فرماید:

یا بن مسعود لاتحملن الشفقه علی اهلک و ولدک علی الدخول فی المعاصی و الحرام؛^[۶] ای ابن مسعود! مهربانی ات نسبت به همسر و فرزندانت موجب داخل شدن در گناهان و محرمات نشود.

به همین دلیل است که در قرآن کریم می خوانیم:

یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آباءَکمْ وَ إِخْوانَکمْ أَوْلِیاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْکفْرَ عَلَی الْإِیمانِ وَ مَنْ یتَوَلَّهُمْ مِنْکمْ فَأُولئِک هُمُ الظَّالِمُونَ؛^[۷]

ای کسانی که ایمان آورده اید! اگر پدران و مادران شما، کفر را بر ایمان ترجیح دهند، آنها را ولی (و یار و یاور و تکیه گاه) خود قرار ندهید. و کسانی از شما که آنان را ولی خود قرار دهند، آنان ستمکارانند.

برخی از اندیشمندان اسلامی با توجه به مجموعه آیاتی که مسؤولیت اعضای خانواده در قبال یکدیگر را ترسیم می کنند، چنین نتیجه گرفته اندکه:

در اسلام کارکرد خانواده فقط در فراهم ساختن نیازهای اقتصادی خلاصه نمی شود؛ بلکه وظیفه اساسی آن، مراقبت از فرزندان، نظام بخشی به رفتار غریزی نوجوانان و جوانان و تأمین نیازهای فرهنگی و اجتماعی آنان است. البته در جوامعی که خانواده در آنها سهمی جز آسایشگاه موقت شبانه ندارد، چنین احکامی هم نیست.^[۸]

پی نوشت ها

[۱] . سوره تحریم، آیه ۶٫

[۲] . ر. ک: سوره طه، آیه ۱۳۲:« وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاهِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها»؛ سوره شعراء، آیه ۲۱۴:« وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ».

[۳] . سوره لقمان، آیات ۱۳ و ۱۶- ۱۹٫

[۴] . تحف العقول، رساله الحقوق، صص ۲۶۳- ۲۶۴٫

[۵] . مَا زُوِى الرِّفْقُ عَنْ أَهْلِ بَیْتٍ إِلَّا زُوِى عَنْهُمُ الْخَیْر؛( الکافى، ج ۲، ص ۱۱۹٫)

[۶] . بحار الانوار، ج ۱۷ ص ۳۲٫

[۷] . سوره توبه، آیه ۲۳٫

[۸] . جامعه در قرآن، عبدالله جوادى آملى، ص ۵۰٫

منبع : شریفی، احمدحسین؛ همیشه بهار (درس آداب و سبک زندگی اسلامی)، ص: ۲۴۳

پایگاه اطلاع رسانی هیأت رزمندگان اسلام