بررسی وضعیت مسلمانان تاجیکستان

 تاجیکستان یکی از کشور های آسیای مرکزی است که بعد از استقلال از شوروی، همانند سایر جمهوری های این کشور، در صدد بازگشت به هویت خود و به دست آوردن هویتی مستقل از دوران شوروی است، تاجیکستان همانند سایر کشور های منطقه آسیای مرکزی تعداد قابل توجهی مسلمان را در خود جای داده، مسلمانان بومی و مهاجر عمده گروه های اسلامی در این کشور را تشکیل می دهند، بنابراین در راستای آشنایی با وضعیت دین و آئین مذهبی در آن دیار ، به ویژه وضعیت مسلمانان تاجیکستان ؛ مطلب ذیل ارائه شده است:

 مقدمه:

نام “تاجیک” برگرفته از نام یک قوم و تبار سابق بر اسلام است، که شاید ریشه ای زردشتی داشته باشد، و معنی آن “تاج”  است. مردم تاجیک بازماندگان تبار ایرانی‎ها بوده و بزرگترین گروه بومی (در حدود ۶۵ درصد جمعیت) این کشور را تشکیل می دهند.[۱] گروه های قومی دیگری که همزمان با بازطراحی مرزهای آسیای میانه در دوره شوروی، درون این کشور جای گرفتند، در برگیرنده ازبک ها، قرقیز ها، ترکمن ها، قزاق ها، اویغورها، بخارایی ها و جهود­های اروپایی می شود. روس‎ها بسیاری به عنوان سرباز و نیروی کار به این سرزمین کوچیده­‌اند که سرآغاز این کوچ در سده هجدهم بوده است.

گروه­ های غیربومی دیگری که در این سرزمین زندگی می کنند در برگیرنده تاتارهای کریمه‌ای، اوکراینی ها، بلاروس ها، گرجی ها، اوستیایی ها، کره ای‎ها و آمریکایی‎ها می شود.[۲] می توان دریافت که رئیس جمهور علاوه بر مقام ریاست جمهوری، فرماندهی کل قوا، ریاست حکومت و ریاست مجلس علیا( بالاترین ارگان دولت) را بر عهده دارد و مهمترین مقامات دولتی، حکومتی و قضایی توسط رئیس جمهور به مجلس معرفی می شوند. در نظام سیاسی تاجیکستان مقام ریاست جمهوری از قدرت بالایی برخوردار است و مسئولیت هایی مانند عزل و نصب های مقام های کشوری و لشکری و قضایی، رهبری شورای عالی امنیت، فرماندهی کل نیروهای مسلح و… به وی اعطا شده است. [۳]

تاجیکستان از جنوب با افغانستان، از شرق با چین، از شمال با قرقیزستان، و از غرب با ازبکستان هم مرز بوده و سرزمینی به گستره ی ۱۴۳۱۰۰ کیلومتر مربع  را در بر می گیرد. یخچال های طبیعی بسیاری در این کشور وجود دارند.  دوشنبه (استالین آباد از ۱۹۲۹ تا ۱۹۶۱)، پایتخت کشور، در منطقه مرکز- غربی کشور بوده و بزرگترین شهر آن است. این شهر در سال ۱۹۲۴ به خاطر جمعیت کم و کانونیک بودنش به عنوان پایتخت جمهوری خودمختار تازه بنا شده برگزیده شد.  جمعیت جمهوری تاجیکستان در سال ۲۰۱۵، ۸ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر برآورد شد. از این تعداد بیش از  ۸۰ درصد آنها را مسلمانان تشکیل می دهند.

اسلام و تشکل های اسلامی در تاجیکستان

در طول دوران شوروی، تاجیک­ ها مشهور به پای بند ترین مسلمانان در آسیای مرکزی بوده اند. پای­بندی به اسلام در جمهوری تاجیکستان، به­ ویژه مناطق روستایی آن، بسیار شدید بود. بسیاری از آرامگاه­ های شخصیت های بزرگ مذهبی مسلمانان که نقش مراکز زیارتی را دارند، در تاجیکستان واقع است که مهم­ترین آن­ها مقبره شیخ یعقوب چرخی از شاگردان ممتاز بهاءالدین نقشبند در “دوشنبه”، پایتخت این کشور قرار دارد. [۴]

جامعه ­های اسلامی به دو فرقه اصلی تقسیم شده ­اند: سنی­ های حنفی و شیعه های اسماعیلی. سنی های حنفی بزرگترین گروه هستند، که شمارشان به ۹۰ درصد جامعه اسلامی می رسد. آیین زردشت بر سنت‎ها و باورهای مردم تاثیر گذاشته است. بسیاری از مردم بر این باورند نیروهای فراطبیعی بر زندگی روزانه آنان تاثیرگذار هستند، و برای نگهبانی و حفظ خود از نیروهای اهریمنی همواره دعایی با خود همراه دارند.[۵] با این حال پایبندی به تعالیم اسلامی نیز در میان ایشان قابل توجه هست، برای مثال نماز های جماعت در مساجد تاجیکستان همواره مملو از جمعیت بوده و کوچک و بزرگ در این اجتماع دینی شرکت می کنند.

در قانون اساسی جمهوری تاجیکستان، همه‌­ افراد دارای حق تعیین اعتقاد دینی آزاد هستند، ولی خود این کشور دارای دولت و حاکمیت دموکراتیک مبتنی بر قانون غیردینی دارد و هیچ دینی نمی‌تواند به ­عنوان عقیده دولتی استقرار یابد. طبق ماده‌ ۲۶ قانون اساسی، هر فردی حق دارد آزادانه اعتقاد دینی خود را تعیین کند و به­ صورت فردی یا جمعی از دینی پیروی کرده و یا نکند و در مراسم و آئین‌های دینی شرکت نماید. در ماده‌ ۱۰۰ نیز شکل حکومت، جمهوری، تمامیت ارضی، ماهیت دموکراتیک، غیردینی و اجتماعی دولت، غیرقابل تغییر خوانده شده است. اتحادیه‌های اجتماعی نیز در چارچوب قانون اساسی و طبق قوانین جمهوری تشکیل شده عمل می‌کنند و دولت برای همه امکانات برابر جهت فعالیت فراهم می‌آورد. سازمان‌های دینی از دولت جدا بوده و حق دخالت در امور دولتی را ندارند. [۶]

مراسم دینی شیعیان و مسلمانان تاجیکستان شامل آیین های سوگواری، دوره های روزه گرفتن (ماه رمضان)، و رفتن هفتگی مردان به مساجد محلی می شود. مومنان در طی ماه رمضان، روزها را روزه می­ گیرند. هنگام غروب آفتاب روزه خود را باز می کنند. شیعه های اسماعیلی در بدخشان اشعاری مذهبی به نام مدح می خوانند که به زبان پارسی خوانده می شود. [۷] درخصوص مرگ و زندگی پس از آن در فرهنگ دینی مردمان تاجیک باید بیان داشت که شخص درگذشته برای خاک سپاری در روز مرگ آماده می شود. کالبد شکافی طبق شرع اسلامی ممنوع است. بدن فرد مرده شسته شده و پارچه ­ای سفید بر گرد آن پیچیده می­ شود و درون تابوتی نهاده می­ شود و پس از آن تا محل خاکسپاری برده می­ شود و از تابوت بیرون آورده شده و درون زمین جای داده می شود. سوگواران که جامه های سنتی بر تن کرده‎اند به مویه و شیون و زاری پرداخته و تا سه روز به مهمانان آش داده می شود و مراسم سوگواری در روزهای هفتم، چهلم، ماه ششم و سال شخص درگذشته برگزار می­ شود. [۸]

سایر مسلمانان در تاجیکستان نسبت به تشیع و شیعیان با احترام رفتار می‌نمایند و حضرت علی علیه السلام را با عنوان “کرم‌ الله وجهه” یاد می‌کنند و در خطبه‌های نماز جمعه، دو بار نام حضرت را با عبارت عربی “و أشجعهم” ذکر می‌نمایند. [۹]اهل تسنن تاجیکستان حضرت علی علیه السلام و فرزندان ایشان، به‌خصوص امام حسن و امام حسین علیه السلام را دوست می‌دارند و فرزندان دوقلوی خود را “حسن و حسین” و دختران را “فاطمه و زهرا” نام‌گذاری می‌کنند. [۱۰]  جالب این‌که تاجیک‌ها با این که پیرو مذهب اهل سنّت هستند، به حضرت امام رضا علیه السلام علاقه عجیبی دارند و به محض رسیدن به استطاعت مالی، اقدام به سفر زیارتی به مشهد مقدس می‌نمایند؛ و مهم‌تر این‌که به مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف اعتقاد داشته و می‌گویند: سرانجام یکی از فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ظهور خواهد کرد و دنیا را از ظلم نجات خواهد داد. [۱۱]

اداره قاضیات جمهوری تاجیکستان

اداره قاضیات جمهوری تاجیکستان در این کشور وظیفه رسیدگی به امور مسلمانان را عهده دار است، این سازمان دینی در سال ۱۹۸۸ میلادی تحت نظارت قاضی تورجان زاده بود که تحصیلاتش را در اردن به پایان رسانده بود. امروزه این اداره با تشکیلات روحانی آسیای مرکزی در شهر تاشکند ازبکستان در ارتباط می­‌باشد و از این مرکز کمک مالی دریافت می‌­کند. ائمه مساجد و خطبا که زیر نظر این اداره کار می­ کنند؛ نفوذ این اداره را در سراسر تاجیکستان گسترش می­‌دهند.

اداره قاضیات تاجیکستان از طریق مرکز روحانی تاشکند از کمک‎های خارجی بهره­ مند می­‌شود. تعداد مساجد رسمی تاجیکستان ۱۰۴ باب می­ باشد که تحت سرپرستی اداره قاضیات فعالیت می‎کنند; علاوه بر آن‎ها ۲۸۰۰ باب مسجد کوچک در محلات و قصبات وجود دارند که مسؤولیت رسیدگی به امور این مساجد در اداره قاضیات تاجیکستان به آقای “حبیب الله اعظم خان زاده” که فارغ التحصیل مدرسه میر عرب بخارا است، می­ باشد.[۱۲]

مدارسی که تحت سرپرستی اداره قاضیات هستند عبارتند از: “معهد عالی” که شعبه ­ای از دانشگاه بین­ المللی اسلامی پاکستان است که توسط وهابیون اداره می­ شود و هم اکنون بیش از یکصد و چهل طلبه در آن مشغول به تحصیل هستند. مدرسه دیگر در شهر خجند است با بیش از یکصد طلبه و مدرسه “مولا یعقوب چرخی ” در شهر دوشنبه که دارای بیش از یکصد طلبه می‎باشد. این مدرسه در کنار مسجد قدیمی ۵۰۰ ساله “مولا یعقوب چرخی ” تاسیس شده است. اداره قاضیات هفته نامه­ ای به ­نام “منبر اسلام ” دارد که در روزهای جمعه با خط سیریلیک منتشر می­ شود. [۱۳]

 

آداب و رسوم مذهبی مسلمانان تاجیکستان

با توجه به سلطه‌ی طولانی‌مدّت کمونیست‌ها در آسیای مرکزی و تاجیکستان که تا حدود زیادی اعتقادات مذهبی در بین مردم کمرنگ شده بود، ولی باز حضور اسلام کاملاً محسوس بوده و ما شاهد حضور سنّت‌ها و رسوم مذهبی مردم تاجیکستان هستیم. زنان تاجیکستان دارای پوشش اسلامی (لباس‌های محلی و روسری) بوده و مردان نیز سیمایی مذهبی دارند. روزهای جمعه، جمعیت کثیری به نماز جمعه رفته و مساجد را رونق می‌دهند. اعیاد مذهبی ازجمله فطر و قربان را جشن گرفته و سنت‌های دیگر اسلامی را نیز به‌عمل می‌آورند. روز تولد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را ـ به روایت خودشان که ۱۲ ربیع‌الاول است ـ به شادی و سرور می‌پردازند و به همسایه‌ها اطعام می‌کنند.

ازجمله سنت‌های زیبای مردم تاجیکستان، باید به جشن ۶۳ سالگی اشاره کرد که نقش مهمی در حفظ و تداوم هویت اسلامی آن‌ها داشته است؛ به این صورت که، هر مرد یا زنی که وارد شصت و سومین سال زندگی خود می‌شود، به شرافت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و سنّ مبارکش ـ که ۶۳ سال بود ـ محفلی تشکیل داده و جشن می‌گیرند که با مولودی‌خوانی و مدیحه‌سرایی و نیز پذیرایی همراه است. هویت اسلامی را حتی در کنار عید نوروز ـ که عید ملّی و باستانی آنها نیز هست ـ حفظ می‌کنند و در کنار سفره‌ی عید، قرآن می‌گذارند و قبل از تناول شیرینی دعا می‌خوانند و در پایان از خداوند طلب برکت می‌کنند. [۱۴]

مکان های فرهنگی – دینی مسلمانان تاجیکستان[۱۵] :

۱٫ آرامگاه رودکی: آرامگاه ابوعبدالله رودکی در روستای بنج‌رودک یا پنجکنت در ۱۷۰ کیلومتری شمال دوشنبه پایتخت تاجیکستان قرار دارد. ساختمان کنونی آن در سال ۱۹۵۸ م با حضور نمایندگان سی و هشت کشور، از جمله ایران گشایش یافت.

۲٫ آرامگاه علاءالدین: آرامگاه علاءالدین محمد از آثار تاریخی تاجیکستان به شمار می‎رود که در جنوب روستای ده نو قرار دارد. [۱۶]

۳٫ آرامگاه سید علی همدانی: آرامگاه سید علی همدانی در کنار خیابان اصلی شهر کولاب، در حدود ۱۹۰ کیلومتری شهر دوشنبه قرار دارد. بنای آرامگاه را در سال‎های اخیر تعمیر کرده­اند. [۱۷]

۴٫ آرامگاه ابواسحاق ختلانی: آرامگاه ابواسحاق ختلانی در ۱۵ کیلومتری شهر کولاب قرار دارد و مورد احترام بسیار مردم است.[۱۸]

 

شباهت بعضی از آداب و رسوم مذهبی تاجیک‌ها به مذهب تشیع

تاجیک‌ها نسبت به تشیع و شیعیان با احترام رفتار می‌نمایند و علی(علیه‌السلام) را با عنوان «کرم‌ا… وجهه» یاد می‌کنند و در خطبه‌های نماز جمعه، دو بار نام حضرت را با عبارت عربی «و أشجعهم» ذکر می‌نمایند. اهل تسنن تاجیکستان حضرت علی علیه السلام و فرزندان ایشان، به‌خصوص امام حسن و امام حسین(علیهماالسلام) را دوست می‌دارند و فرزندان دوقلوی خود را «حسن و حسین» و دختران را «فاطمه و زهرا» نام‌گذاری می‌کنند. علاقه‌مندی این مردم به اهل‌بیت(علیهم‌السلام) در سایر مناطق سنّی‌نشین کمتر دیده می‌شود. جالب این‌که تاجیک‌ها با این که پیرو مذهب اهل سنّت هستند، به حضرت امام رضا علیه السلام علاقه‌ عجیبی دارند و به محض رسیدن به استطاعت مالی، اقدام به سفر زیارتی به مشهد مقدس می‌نمایند؛ و مهم‌تر این‌که به مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف اعتقاد داشته و می‌گویند: سرانجام یکی از فرزندان پیامبر ظهور خواهد کرد و دنیا را از ظلم نجات خواهد داد. [۱۹]

گفتن اذان در گوش نوزاد، سنّتی رایج بوده و معتقدند که اگر این کار صورت نگیرد، هیچ سخن حقّی تا پایان عمر در گوش کودک نخواهد رفت. معمولاً قسم دروغ به گوش نمی‌خورد و کسی برای اثبات حقانیت سخن خود، نام خدا و پیامبر را پایین نمی‌آورد. در مراسم ازدواج، سنت‌های اسلامی را عمل کرده و در ایام عزاداری قرآن می‌خوانند. هم‌چنین روزه‌ی ماه رمضان را به تمام و کمال می‌گیرند؛ هنگام نشستن و برخاستن به صورت جمعی دعا می‌خوانند و آمین می‌گویند؛ در نهادهای دینی مانند مسجد و مدرسه‌ی دینی حضوری فعّال دارند؛ در مشایعت و بدرقه‌ی حجاج شرکت جسته و این کار را ثواب عظیمی تلقی می‌کنند. و هم‌چنین در مراسم استقبال از حاجیان، شهر، حالتی نیمه‌تعطیل به خود می‌گیرد و آذین‌بندی و پرچم و دود اسفند و عود و پخش شیرینی و قربانی کردن گوسفند در همه جای شهر به‌چشم می‌خورد. در این کشور کسانی که سیّد باشند برای آن‌ها احترام فوق‌العاده‌ای قایل هستند و سیدزاده‌ها را با عنوان «ایشان» یاد می‌کنند. احترام به روحانیت هم جایگاه ویژه‌ای دارد. صدقه دادن به هنگام دیدن خواب‌های وحشتناک رایج بوده و معتقدند: صدقه دفع بلا می‌کند. احترام به بزرگترها از خصوصیات دیگر مردم تاجیکستان است؛ آن‌ها مردمانی صاف و ساده و هم‌چنین نسبت به میراث‌های فرهنگی نیاکان خود هم‌چون زبان و فرهنگ و دین اسلام وفادار هستند. مردم این جمهوری از نظر مذهبی، وابستگی‌های عمیقی با ایران دارند؛ آداب و سنن مذهبی آنان در اغلب موارد، منطبق با آداب و سنن مذهبی در ایران است. مراسم نامگذاری فرزندان و هم‌چنین درج نام آنان در پشت قرآن مجید، مراسم ازدواج، تدفین، عزاداری، ختم، شب هفت، چهلم، سال و نوع عزاداری زنان و… با شکل اسلامی ایرانی است. بعد از فروپاشی شوروی، توجه به خط نیاکان، سرعت بیشتری به خود گرفته و عید سعید فطر و قربان در صدر اعیاد قرار دارد، آداب و سنن نیاکان ازجمله جشن‌های مهرگان، سده و نوروز مورد توجّه عمیق مردم قرار گرفته و آحاد مردم آن را در ابعاد وسیعی گرامی می‌دارند. [۲۰]

*  دکتر مرتضی اشرافی ؛ کارشناس مسایل روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز

بازدیدها: 511