بررسی و معرفی آیین‌های عزاداری مناطق سنی نشین ایران | بخش دوم

بررسی و معرفی آیین‌های عزاداری مناطق سنی نشین ایران | بخش دوم

به گزارش هیات اختصاصی ؛ قاطبه‌ مسلمین، از صدرِ اوّل تا امروز محبّ اهل‌بیت محسوب می­شوند. خب، همین یک جمله برای ما یک درس است؛ آن درس این است که پس به‌وسیله‌ محبّت اهل‌بیت، می­شود در میان مسلمین اجماع ایجاد کرد؛ می­شود این را یک محوری قرار داد برای اتّحاد و اتّفاق مسلمین. همچنان‌‌‌‌که وجود مبارک پیغمبر اسلام وسیله و محور وحدت بین مسلمین است و همچنان‌که قرآن و کعبه‌ شریف محور اتّحاد مسلمین است، محبّت اهل‌بیت هم میتواند محوری باشد برای اتّحاد مسلمین و دل­ها را به هم نزدیک کند و من به شما برادران عزیز عرض می­کنم که امروز دنیای اسلام به این اتّحاد و این همدلی به­شدّت نیازمند است.^[1] بر اساس ضرورت وحدت بین شیعه و سنی، بخش اول بازخوانی آیین‌های عزاداری اهل­سنت ایران در ماهنامه شماره 122 ویژه محرم منتشر گردید که در آن آیین­های عزاداری برخی از مناطق سنی نشین جنوبی کشور مانند هرمزگان و بوشهر مورد بررسی قرار گرفتند. اکنون در این شماره آیین‌های عزاداری مناطق سنی­نشین شمال کشور موردبررسی و بازخوانی قرار می‌گیرد.

عزاداری اهل ­سنت مناطق شمال ایران

مناطق سنی نشین شمال کشور ایران در گذشته شامل منطقه بزرگ ترکمن‌صحرا بوده است، که امروز به شهرهای کوچک‌تر تقسیم شده است و ترکمن‌های سنی مذهب در این شهرها مانند بندر ترکمن حضور بیشتری دارند؛ از این رو بررسی مناطق سنی نشین اقلیم شمال کشور را از رهگذر ترکمن صحرا واکاوی می‌کنیم.

ترکمن‌ها غالباً در بندر ترکمن واقع در استان گلستان سکونت داشته و تقریباً 33 درصد جمعیت استان را تشکیل می‌دهند. آنان پیرو مذهب حنفی هستند و در مناسبت‌های مذهبی همچون اعیاد فطر و قربان یا ماه مبارک رمضان و … برنامه‌های خاصی را با آداب‌ورسوم مخصوص به خود برگزار می‌کنند که بسیار معنوی و جذاب هستند. بندر ترکمن با بیش از 61 هزار نفر جمعیت از قومیت‌های ترکمن، فارس، گیلک، ترک، سیستانی و قزاق در شمال غربی استان گلستان واقع است. در این شهرستان برادران اهل­سنت و شیعیان دوشادوش هم زندگی آرامی‌ را می‌گذرانند.

ترکمن‌ها در منطقه ترکمن‌صحرا ساکن هستند که در شمال شرقی ایران واقع شده و شامل شهرهای گنبدکاووس، بندر ترکمن، آق‌قلا، مراوه‌تپه، کلاله، سیمین‌شهر، گمش­تپه، نگین‌شهر، انبارآلوم و داشلی­برون می‌باشد. اکثریت جمعیت ترکمن‌صحرا را ترکمن‌ها تشکیل می‌دهند که مردمانی ترک‌زبان و مسلمان با مذهب اهل‌سنت حنفی می‌باشند.

از لحاظ موقعیت جغرافیایی این منطقه از مغرب به دریای خزر و از شمال به جمهوری ترکمنستان محدود می‌شود که با طول 400 کیلومتر از غرب به شرق گسترده است و از مشرق به خراسان و منطقه نیمه‌خشک بجنورد و دره‌گز و از جنوب به کوهپایه‌های جنگلی البرز شمالی محدود است. شیب زمین از جنوب به شمال و از شرق به غرب در امتداد شبکه آب‌ها و رودهایی که به دریای خزر می‌ریزد، کاهش می‌یابد.[2]

الف. بزرگداشت محرم و احترام به روز عاشورا

یکی از روزهای به‌یادماندنی و بافضیلت و کرامت نزد ترکمن‌ها به استناد احادیث و روایات، ایام محرم و خصوصاً روزهای عاشورا و تاسوعا است که با الهام از قرآن کریم که فرمود: «وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیامِ اللَّهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآَیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ؛ و روزهاى خدا را [كه روزهاى رحمت، عذاب، پيروزى و شكست است‏] به آنان يادآورى كن، بى‏ترديد در اين روزهاى خدا براى هر شكيباى سپاسگزارى نشانه‏هايى [از توحيد، ربوبيّت و قدرت خدا] است.»[3] برای آن حرمت خاصی قائل‌اند.

ازنظر علمای اهل‌سنت ترکمن مصادف با روز عاشورا در طول حیات تاریخ وقایع مهمی در زمان‌های مختلف رخ‌داده که ‌هرکدام به‌نوبه خود جای تأمل و تفکر دارد. ازجمله این حوادث که می‌توان به آن اشاره نمود، عبارت است از:

1. استجابت توبه حضرت آدم علیه السلام.
2. عروج حضرت ادریس علیه السلام به بهشت برین.
3. قرار گرفتن کشتی حضرت نوح علیه السلام در کوه جودی پس از اتمام سیل.
4. روز ملاقات و دیدار حضرت یعقوب علیه السلام با فرزندش حضرت یوسف علیه السلام.
5. روز شفا یافتن حضرت ایوب علیه السلام از مرض لاعلاج.
6. روز نجات حضرت موسی علیه السلام از دریا و غرق­شدن فرعون و یارانش.
7. روز نجات حضرت یونس علیه السلام از شکم ماهی.
8. روز نجات حضرت ابراهیم علیه السلام از آتش نمرود.
9. روز استجابت توبه حضرت داود علیه السلام.
10. روز تولد حضرت ابراهیم علیه السلام و انتخاب وی به‌عنوان «خلیل‌الله» از جانب خداوند متعال.
11. به شهادت رسیدن حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام؛ نوه گرامی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و فرزند برومند حضرت علی و فاطمه علیهما السلام به همراه 72 تن از یاران باوفای خود در صحرای کربلا.

ماه محرم در میان ترکمن‌ها به‌عنوان «عاشرآی» معروف بوده و وجه‌تسمیه آن به‌خاطر وجود روز عاشورا در این ماه است. در حقیقت عاشورا مخفف دو کلمه «عاشور» و «آی» می‌باشد؛ یعنی عاشور آی و عاشرآی که رفته‌رفته به‌خاطر سهولت در تلفظ به‌صورت عاشورا درآمده است. ترکمن‌ها در این ماه باکرامت، آداب‌ورسوم خاصی دارند که ازجمله آن‌ها گرفتن روزه، خواندن نمازهای نافله، دادن صدقه، پختن انواع نان و اطعمه محلی، دعوت از اهالی محله در مراسم ناهار، فرستادن صدقه به مساجد و خواندن دعا و قرآن به ارواح طیبه شهدای مظلوم کربلا مخصوصاً امام حسین علیه السلام است. روز عاشورا را اغلب ترکمن‌ها روزه می‌گیرند و بر این اعتقادند که روزه گرفتن در این روز کفالت گناهان یک سال گذشته وی را می‌کند.

در روز عاشورا صدقه دادن به فقرا و دستگیری از تهیدستان و بینوایان و تلطف کردن به یتیمان و سلام دادن به هم نوعان و ارشاد و راهنمایی و هدایت انسان‌ها به صراط مستقیم و خشم خود را خوردن، پاداش و ثواب زیادی به همراه داشته و خداوند نیز برای این امور حسنه در روز قیامت درجات و منزلت والایی در نظر گرفته است. در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است که یک بار غسل کردن در این روز موجب مصون ماندن انسان از درد چشم در دنیا و دو بار غسل کردن موجب بخشوده شدن تمامی گناهان می‌گردد.[4]

ازجمله آئین‌های مرسوم ترکمن‌های اهل‌سنت در ایام محرم این موارد است:

• بیان واقعه عاشورا: ائمه جمعه و روحانیون قبل از فرارسیدن عاشورا در نمازهای جمعه از حادثه ناگوار کربلا و مظلومیت اهل‌بیت علیهم السلام برای مردم سخنرانی کرده و بعد از مراسم، دعا و ختم قرآن به عمل می‌آورند.
• آئین روزه‌داری: اغلب مؤمنان ترکمن در روزهای عاشورا و تاسوعا روزه می‌گیرند. آن‌ها اعتقاد دارند که روزه گرفتن در این روزها ثواب بسیاری دارد.
• آئین صدقه دادن: ترکمن‌ها در روز عاشورا با دعوت از بزرگان و ریش‌سفیدان و علما و با تدارک دیدن نهار برای کسانی که روزه نمی‌گیرند و افطاری برای آنان که روزه می‌گیرند، صدقه می‌دهند. همچنین بعضی از خانواده‌ها انواع نان و آش محلی را تهیه کرده و آن را در غروب روز تاسوعا به مسجد می‌برند تا نمازگزاران ضمن خوردن این نان و آش نذری برای امام حسین علیه السلام و شهیدان کربلا دعا کنند.
• ختم کامل قرآن کریم: مردم به‌صورت جمعی و انفرادی به ختم کامل قرآن کریم پرداخته و ثواب آن را به ارواح شهدای کربلا اعطا می‌کنند.
• پرهیز از کردار ناشایست: اهل‌سنت به احترام امام حسین علیه السلام در این روز از رفتار و کردار ناشایست خودداری می‌کنند. آن‌ها ضمن پرهیز از غیبت، از هرگونه تکبر و فخرفروشی دست می‌کشند.
• خودداری از برگزاری مراسم‌های شادی: در ماه محرم و صفر مردم ترکمن‌صحرا از برگزاری هرگونه مجلس جشن و شادی خودداری می‌کنند.
• خواندن نماز روز عاشورا: اهل‌سنت به خواندن نماز روز عاشورا که نمازی چهار رکعتی است مقید هستند.

ب. برگزاری مراسم نماز و دعا در روز عاشورا

ترکمن‌ها به استناد حدیثی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله در روز عاشورا در منازل و یا مساجد محل نمازهای نافله می‌خوانند و ثواب آن را به روح پاک امام حسین علیه السلام و یاران وی هدیه می‌کنند و در روز قیامت از آن بزرگوار و امام همام طلب شفاعت و امید وساطت دارند. نماز روز عاشورا چهار رکعت است که در هر رکعت قرائت سوره حمد و در روایتی 11 مرتبه و در روایتی دیگر 50 مرتبه سوره اخلاص خوانده می‌شود و برای اداکنندگان این نماز بشارت بخشایش گناهان 50 سال از عمر گذشته و 50 سال از عمر آینده داده شده است.

اسلام و قرآن نه‌تنها به حب و ولایت رسول‌الله صلی الله علیه و آله بلکه به عشق و ارادت و محبت و مودت اهل‌بیت و خاندان و خویشاوندان آن حضرت نیز تأکید و توصیه کرده است. خداوند می‌فرماید: «قُلْ لَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّه فِی الْقُرْبَى؛ بگو در ازای رسالت خود اجر و پاداشی از شما نمی‌خواهم مگر محبت و دوستی نسبت به خویشاوندانم.»[5] ترکمن‌ها نیز بنا به فرموده فوق نسبت به خویشاوندان و اهل‌بیت پیامبر صلی الله علیه و آله بالأخص به حضرت علی، امام حسن، امام حسین و حضرت فاطمه علیهم السلام محبت و ارادتی خاص دارند و اعتقاد دارند که امام حسین علیه السلام سید جوانان اهل بهشت است. پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله در حق وی فرموده است: «حسین علیه السلام از من است و من از اویم. خداوند هرکس که حسین را دوست بدارد دوست می‌دارد.» همچنین در حدیث دیگری فرموده است: «خدا را به‌خاطر نعمت‌های فروان ظاهری و باطنی‌اش دوست بدارید و مرا به‌خاطر خدا دوست بدارید و اهل‌بیتم را به‌خاطر اینکه من آنان را دوست دارم دوست بدارید.»[6]

ج. نام‌گذاری متولدان ماه محرم در میان ترکمن‌ها

عشق به امام حسین علیه السلام منحصر به شیعیان نیست و اهل­سنت بسیار به آن حضرت علاقه دارند و این علاقه خود را به‌ صورت‌های مختلف نشان می‌دهند؛ مثلاً نام‌گذاری فرزندانشان به نام زیبای حسین چنان‌که در کتب رجال و تراجم آن­ها می‌بینیم که نام بسیاری از علمایشان حسین بوده است مثلاً حسین بن واقد مروزی (درگذشته ۱۵۷)، ابو احمد حسین بن محمد مروزی از حافظان حدیث (درگذشته ۲۱۴)، ابوعلی حسین بن منصور سلمی نیشابوری (درگذشته ۲۳۸)، ابوعلی حسین بن علی کرابیسی فقیه، متکلم، محدث و رجالی نامدار (درگذشته ۲۴۸) و ده‌ها و بلکه صدها عالم دیگر.[7]

در بین ترکمن‌ها نیز نام‌گذاری فرزندان به نام اهل‌بیت پیامبر صلی الله علیه و آله از فرهنگ و اعتقاد دینی آن‌ها سرچشمه می‌گیرد. نظر به اهمیت شهادت امام حسین علیه السلام در روز دهم ماه محرم، ترکمن‌ها تمام این ماه را ماه عاشورا می‌نامند و این مسئله در نام‌گذاری کودکان اهمیت بسیار دارد. آن‌ها بر فرزندان پسر خود که در ایام ماه محرم و یا در روز عاشورا متولد شده‌اند نام‌هایی مانند عاشور، عاشوربای، عاشورمحمد، عاشورگلدی، عاشورقلی، عاشوردوردی، عاشور قلیچ و … می‌گذارند و دخترانی را که در این ایام متولد شده‌اند به اسامی­ای نظیر عاشورسلطان، عاشورتاج، عاشوربی­بی و … نامگذاری می­کنند. همچنین بر فرزندان پسر دوقلویی که در این ایام متولد می‌شوند، نام‌های حسن و حسین و بر دختران دوقلو نام­های عایشه و فاطمه می‌گذارند.

د. مراسم عزاداری ویژه در روز تاسوعا و عاشورا

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با عنایت به علم و الهاماتی که از طرف خداوند متعال داشتند، در زمان خود از شهادت نوه گرامی‌شان، امام حسین علیه السلام در صحرای کربلا خبر دادند و به اصحاب و یاران خود سفارش کردند که ‌هرکس آن زمان را دریابد، از امام حسین علیه السلام دفاع کرده و او را در مقابل دشمنان اسلام یاری نماید.

ترکمن‌ها گرچه در روز عاشورا، همانند برادران شیعه سینه‌زنی نکرده و دسته‌های سینه‌زنی راه نمی‌اندازند، اما با برگزاری آئین‌های مخصوص، مراتب اخلاص خود را به امام حسین علیه السلام نشان می‌دهند. سینه‌زنی نکردن ترکمن‌ها به این دلیل است که مذهب آن‌ها (حنفی) اجازه سینه‌زنی و به راه انداختن دسته‌های عزاداری را نمی‌دهد؛ بااین‌وجود اعتقاد راسخ دارند که قیام امام حسین علیه السلام قیامی علیه ظلم و ستمگری و نهضت او نهضت نجات‌بخش ستمدیدگان و مظلومان بوده و همچنین برای اصلاح امت جدش و جهت برپایی فریضه امربه‌معروف و نهی از منکر قیام کرده بود.

مراسم روز عاشورا در بندر ترکمن با حضور اهالی تسنن و تشیع برگزار می‌شود. اکثریت ترکمن‌هایی که در این شهر یا روستاهای اطراف آن زندگی می‌‌کنند در مراسم عاشورا نذری پخش می‌کنند و برای برطرف شدن مشکلات خود دعا می‌کنند و یک پارچه یا روسری‌ به علامت‌های عزاداری هیئت‌های حسینی گره می‌‌زنند.

عزاداران بندر ترکمن در این شب‌ها جلوه‌های خاصی از ارادت و عشق به خاندان امام حسین علیه السلام و یاران آن حضرت را با برگزاری مجالس روضه‌خوانی و مداحی ترسیم کرده و در مظلومیت مظلوم دشت کربلا اشک ماتم می‌ریزند. همچنین آماده‌سازی ایستگاه‌های صلواتی، سیاه‌پوش شدن سردر حوزه‌ها و پایگاه‌های بسیج، اصناف و بازاریان و بخش‌های مختلف شهرستان از دیگر جلوه‌های آموزه‌های حسینی و سوگواری مردم این منطقه است. در این شب‌ها محلات استقلال، راه‌آهن، آزادی و مسجد جامع بندر ترکمن از نقاط اصلی و متمرکز برگزاری مراسم عزاداری است.

ادامه دارد…

[1]. بیانات در دیدار شرکت‌کنندگان در اجلاس «محبان اهل‌بیت علیهم السلام و مسئله تکفیری‌ها»، 02/09/1396.

[2]. گلی، امین‌الله، تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمن‌ها، ص 269.

[3]. ابراهیم، 5.

[4]. ترمذی، محمد بن عیسی، سنن ترمذی، ج 2، ص 120.

[5]. شوری، 23.

[6]. ترمذی، همان.

[7]. ر.ک: «محبت اهل‌بیت علیهم السلام حلقه اتصال مردم ایران و مصر»، محسن پاک آیین، روزنامه ایران، شماره ۲۷۱۶.

بازدیدها: 0

پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام