بیماری اضطراب و درمان قرآنی

قرآن کریم با تأکید تمام، اعلام می کند که آرامش روان، تنها در سایه توجه به خداوند امکان پذیر است^[1]:

أَلا بِذِکرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ^[2]

آگاه باشید با یاد خدا، دل ها آرام می گیرند.

این مطلب به گونه ای متفاوت، در آیه دیگر چنین آمده است:

وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً^[3]

هرکس از یاد من روی گرداند، زندگی تنگ و سختی خواهد داشت.

پیداست که منظور از سختی زندگی، تنگدستی و فقر مادی نیست؛ زیرا ممکن است افرادی بسیار ثروتمند باشند اما با وجود برخورداری از همه امکانات مادی، احساس آرامش روانی نکنند و پیوسته در اضطراب و نگرانی باشند. دلیل این امر هم بسیار واضح است، زیرا کسی که خدا را در زندگی فراموش کرد، چاره ای جز وابستگی به دنیای مادی و بهره گیری از آن ندارد. از سوی دیگر بهره مادی هر فرد، او را راضی نمی کند؛ زیرا به آن مقدار که دست یافته است قانع نیست و در پی بهره بیشتری است و در این راه خود را به حد خاصی محدود نمی کند در نتیجه همواره دچار اضطراب است.

عوامل اضطراب

برخی از مهم ترین عواملی که باعث پریشانی خاطر می گردند و آرامش روحی انسان را بر هم می زنند، عبارتند از:

1- ترس از آینده

انسان همواره از آینده خود نگران است و می ترسد مطلوبی را از دست بدهد یا نامطلوبی دامنگیرش شود. ترس از آینده فرزندان، تأمین هزینه زندگی، فقر، ازدواج، شغل، از دست دادن موقعیت های اجتماعی و… همواره فکر انسان را به خود مشغول می دارد.

2- شداید و گرفتاری ها

عواملی چون بیماری، فقر، بلاها و مصایب، همواره انسان را مضطرب و نگران می سازد.

3- احساس پوچی

افرادی که احساس پوچی می کنند، احساس آرامش نمی کنند و همواره در پی گمشده ای می گردند ولی هرچه می کوشند خلأ روانی شان برطرف نمی شود و در نتیجه زندگی را تکرار مکررات، یکنواخت و خویشتن را توخالی و بی هدف می یابند و روزگار خود را در اضطرابی جانکاه سپری می کنند و احساس تنهایی، ناامیدی و شکست می کنند.

4- نداشتن پشتیبان و تکیه گاه

یکی ازعوامل اضطراب، نداشتن تکیه گاه معنوی است زیرا وقتی انسان خدا را فراموش کرد زندگی مادیش هم دشوار می شود.^[4]

5- ترس از مرگ

ترس از مرگ، عامل مهم دیگری است که سبب دلهره و نگرانی در انسان می شود. و از آن جا که امکان مرگ تنها در سنین بالا نیست، بلکه در سنین دیگر مخصوصاً به هنگام بیماری ها، جنگ ها، ناامنی ها و.. . وجود دارد، این نگرانی می تواند عمومی باشد.

6- ضعف و ناتوانی

عامل بخشی از نگرانی ها، ناتوانی انسان در برابر عوامل طبیعی، مانند سیل، زلزله، بیماری و ناتوانی در برابر دشمنان است.

7- دنیاپرستی

دنیاپرستی و دلباختگی در برابر زرق و برق زندگی مادی، یکی از بزرگ ترین عوامل اضطراب و نگرانی انسان ها بوده و هست، تا آنجا که گاهی عدم دستیابی به رنگ خاصی از لباس، کفش و کلاه یا یکی از هزاران وسایل زندگی، ساعت ها و یا روزها فکر دنیاپرستان را ناآرام و مشوش می کند.

8- گذشته تاریک

گاه، گذشته تاریک زندگی فکر انسان را به خود مشغول می دارد و همواره او را نگران می سازد. از گناهانی که انجام داده، از کوتاهی ها و لغزش ها و… نمونه ای از این گونه عوامل هستند.

درمان اضطراب

برای کسب آرامش، برخی به دنبال دنیاطلبی و کسب مال و ثروت می روند، برخی آرامش خود را در سایه استفاده هرچه بیشتر از امکانات رفاهی می دانند و برخی به بی توجهی به قید و بندها و تکالیف شرعی می دانند و برخی به آرام بخش ها و مواد مخدر روی می آورند، اما راه های اصلی رسیدن به آرامش مسائل دیگری است که در این جا به چند نمونه از آنها اشاره می شود:

1- ایمان به خدا

ایمان به خداوند، ریشه ها و زمینه های اضطراب را از میان می برد؛ زیرا دین با دستورات اخلاقی خود، آتش حرص، آز و جاه طلبی را که از عوامل اضطراب هستند؛ فرو می نشاند.

– دین در سایه اعتقاد به معاد و روز رستاخیز، رشته زندگی را در دوران پس ازمرگ متصل می کند ومرگ را دروازه زندگانی جاوید می داند و از این رهگذر به زندگی مادی بشر معنا و طراوت می بخشد.

– انسان مؤمن در مصائب و سختی ها از آرامش برخوردار است؛ زیرا از یک سو همواره خود را از تکیه گاهی محکم و پناه گاهی ایمن برخوردار می داند و از سوی دیگر در پرتو خداباوری، دیگر احساس تنهایی نمی کند چرا که خود را به نیروی شکست ناپذیر متکی می داند که همه چیز در دست اوست. قرآن کریم می فرماید:

الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِک لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ^[5]

آنها که ایمان آوردند، و ایمان خود را با شرک و ستم نیالودند، ایمنی تنها از آن آنهاست؛ و آنها هدایت یافتگانند!

زیرا ایمان راستین به خدا، انسان را نسبت به کمک و حمایت و لطف خداوند امیدوار می سازد و احساس می کند خداوند همواره با اوست و به او کمک می کند. لذا از مصائب روزگار نمی هراسد، زیرا عقیده دارد حوادث، آزمایش و کمالی است از طرف خداوند برای او. مؤمن واقعی برای چیزهای از دست رفته افسوس نمی خورد. مؤمن واقعی هیچ گاه دچار اضطراب ناشی از احساس گناه نمی شود، چون می داند خداوند بخشنده است.

مؤمن از چیزهایی که اکثر مردم از آن می ترسند، مانند مرگ، فقر، بیماری، گرفتاری روزگار و… نمی هراسد. و از آن جا که مصائب را آزمایش الهی می داند و می داند که در برابرش باید صبر کرد، دارای توانایی زیاد در تحمل گرفتاری است.

مؤمن می داند روزی رسانش خداست و اوست که ارزاق را بین مردم تقسیم می کند. بنابراین از فقر و تنگدستی نمی ترسد.

مؤمن از مرگ نمی ترسد و به آن با دید واقع بینانه می نگرد؛ زیرا می داند که هیچ گریزی از آن نیست.

راز اصلی احساس امنیت روحی در میان مؤمنان، آن است که روح آدمی ماورائی است و آن گاه که به خدا توجه می کند، بر اثر احساس نزدیکی میان خود و خدا، آرامش می یابد.

در پژوهشی بر روی 148 بیمار که منتظر عمل جراحی بودند انجام گرفت، نتیجه این پژوهش نشان داد که اضطراب در افرادی که اعتقادات مذهبی شان قوی تر بود به مراتب، کمتر از دیگران است.^[6]

2- تغییر بینش و نگرش و ایجاد نگرش مثبت

بسیاری از دلهره ها و اضطراب ها از آنجا ناشی می شود که انسان بینش و نگرشی صحیح به مسائل زندگی ندارد. ایمان طرز نگرش انسان را از خویشتن و جهان عوض می کند. با تغییر نگرش بسیاری از اضطراب ها به آرامش مبدل می شود. به عبارت دیگر باورهای دینی، اطلاعاتی را در اختیار قرار می دهد که زندگی برای انسان در مجموعه هستی، شیرین، مطبوع و دلپذیر می گردد. و بین آدمی و جهان، آشتی برقرار می شود که همه چیز را به دید مثبت می نگرد. یکی از معرفت های بنیادین که تأثیر بسیار زیادی در بینش و نگرش مثبت انسان به جهان به جای می گذارد، اعتقاد به عدالت و حکمت الهی است. خداوند عادل است یعنی استحقاق و شایستگی هیچ موجودی را مُهمل نمی گذارد و به هرکس هرچه استحقاق دارد می دهد و حکیم است.^[7] و با این نوع نگرش انسان آرامش پیدا می کند.

3- تلاوت و شنیدن صوت قرآن

تلاوت و شنیدن صوت قرآن، اضطراب را از بین می برد. بر اساس پژوهش جمعی از محققان که روی مجموعه ای از داوطلبان در آمریکا انجام شد، گوش فرا دادن به صدای قرآنی که با ترتیل خوانده شده است، تغییرات فیزیولوژیک (غیرارادی) در دستگاه عصبی ایجاد می کند و موجب از میان رفتن حالت های روحی نامتعادل، همانند اضطراب می شود.

به گفته این محققان، افرادی که به زبان عربی نیز آشنایی ندارند آرامش و شادی درونی را هنگام گوش دادن به قرآن احساس می کنند.^[8]

4- آخرت گرایی

از دیگر سرچشمه های آرامش، داشتن روحیه آخرت گرایی است.

امام علی (ع) فرمود:

مَنْ أَکثَرَ ذِکرِ الْمَوْتِ رَضِی مِنَ الدُّنْیا بِالْیسِیر^[9]

کسی که زیاد در یاد مرگ باشد از زندگی دنیا به اندکی راضی و خشنود خواهد بود.

5- تناسب انتظارات با واقعیات

اگر در زندگی مشکل داشته باشیم مانعی ندارد، زیرا اقتضای دنیا و زندگی چنین است ولی نباید با زندگی، مشکل داشته باشیم، باید خود را با زندگی سخت هماهنگ کنیم تا بتوانیم به آرامش برسیم.

6- ازدواج

یکی از عوامل و زمینه های آرامش، ازدواج است. قرآن می فرماید:

وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکمْ مِنْ أَنْفُسِکمْ أَزْواجاً لِتَسْکنُوا إِلَیها وَ جَعَلَ بَینَکمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً^[10]

واز نشانه های او این است که از جنس خودتان، همسرانی برای شما آفرید تا در کنارشان آرام گیرید، و میانتان دوستی و مهربانی نهاد.

7- کاستن تعلقات

هر قدر تعلقات و وابستگی ها بیشتر باشد، زمینه نگرانی بیشتر است. امام صادق (ع) فرمود:

مَنْ تَعَلَّقَ قَلْبُهُ بِالدُّنْیا تَعَلَّقَ قَلْبُهُ بِثَلَاثِ خِصَالٍ هَمٍّ لَا یغْنِی وَ أَمَلٍ لَا یدْرَک وَ رَجَاءٍ لَا ینَال^[11]

هر کس دلبستگی به دنیا پیدا کند، دلش سه خصلت پیدا خواهد کرد، اندوهی که به او سودی نمی رساند و آرزویی که به آن نخواهد رسید و امیدی که به دست نخواهد آورد.

8- تفویض امور به خداوند

کسانی که تدبیر امورشان را به خدا واگذار کنند، خداوند امورشان را سهل و آسان می کند.

قرآن می فرماید:

أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ^[12]

من کار خود را به خدا وا می گذارم که خداوند نسبت به بندگانش بیناست.

در دعای عرفه آمده است:

الهی اغننی بِتَدبیرِک عَن تَدبیری وَ بِاختیارِک عَن اختیاری

خدایا! به جای این که من برای کارهایم تدبیر کنم، تو برایم تدبیر کن و با تدبیر خود، مرا از تدبیر کردن بی نیاز کن.

گاهی ممکن است چنین تقاضایی در انسان وجود داشته باشد، اما ریشه آن این باشد که می خواهد آسان تر و با تنبلی به دنیا برسد، بدون این که خود تلاش کند و برای همین از خداوند کمک می خواهد تا زودتر کارش انجام شود.

9- توجه به راه حل ها

کسی که برای چیزی نگران است، باید بررسی کند که مشکل مورد نظر اگر رفع شدنی است، چاره جویی کند و تصمیم بگیرد و در راه برطرف ساختن آن از تمام توان خود استفاده کند و اگر مشکل، حل شدنی نیست، تسلیم قضا و قدر الهی گردد.

امام علی (ع) فرمود:

اذا نَزَلَ بِک مَکروهٌ فَانظُر فَان کانَ لک حیلةٌ فَلا تَعجز و ان لَم یکن فیه حِیلة فَلا تَجزع^[13]

اگر بلایی نازل شد، توجه کن آیا راهکاری وجود دارد، پس ناامید نباش و انجام بده و اگر راهکاری وجود ندارد، پس جزع و بی تابی نکن.

به عبارت دیگر، در هر مشکلی، باید به این سه نکته توجه شود:

1) عامل نگرانی چیست؟

2) چه کاری می توان انجام داد؟

3) بهترین راه حل کدام است؟

10- توجه به زمان حال

برای غلبه بر نگرانی و تشویش خاطر، باید درهای دیروز و فردا را به روی خود ببندیم. بار امروز زندگی را سنگین نکنیم. هرروز به فکر همان روز باشیم.

امام صادق (ع) فرمود:

اعمَل لِکلِّ یومٍ بِما فِیهِ ترشدُ^[14]

هر روز به کارهای همان روز بپرداز تا رشد نمایی.

11- زیارت

سفرهای زیارتی، به رهایی انسان از اضطراب و فشار روانی می انجامد. همچون سفر زیارتی خانه خدا، زیارت عتبات، زیارت امام رضا (ع) و…

12- توسل

توسل در کاهش اضطراب و ناراحتی روحی، تأثیری شگرف دارد و بسیاری از مشکلات مردم با توسل به معصومانعلیهم السلام برطرف می شود.^[15]

13- نماز

نماز در کاهش احساس گناه و آرامش روانی اثر بسزایی دارد. قرآن می فرماید:

اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ^[16]

از صبر و نماز یاری بجویید.

امام رضا (ع) فرمود:

إِذَا حَزَنَک أَمْرٌ شَدِیدٌ فَصَلِّ رَکعَتَین^[17]

چون گرفتاری شدیدی برایت پیش آید که تو را غمگین سازد، دورکعت نماز بخوان.

خواندن نماز، آن هم پنج بار در روز، بهترین برنامه تمرین آرامش است.

14- دعا

دعا به معنای یاری جستن از قدرت بی نهایت خداوند است. انسان با دعا و یاد خداوند، آرامش می یابد.

15- توکل

یکی از راهکارهای مقابله با نگرانی ها، توکل است. توکل یعنی تضمین الهی، توکل یعنی انسان به خداوند تکیه کند.

قرآن کریم می فرماید:

وَ مَنْ یتَوَکلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ^[18]

هرکه بر خدا توکل کند، خدا او را کفایت می کند.

کسی که به خدا توکل می کند، بر این باور است که قدرت بزرگی پشتوانه اوست که وی به او تکیه کرده، از این رو از نتیجه کار مضطرب نمی شود، چرا که در تهیه مقدمات و لوازم انجام کار کوتاهی نکرده و از سوی دیگر اتکایش به خداست.

16- کنترل آرزوها

به هر میزان که آرزوها زیاد باشد، فشارهای روانی زیاد خواهد بود. لذا در روایات از آرزوهای بزرگ و طولانی نهی شده است.

17- توجه به طبیعت دنیا

توجه به این که زندگی دنیا، همراه با گرفتاری ها و بلاهاست، به انسان آرامش می دهد.

امام علی (ع) فرمود:

دَارٌ بِالْبَلَاءِ مَحْفُوفَةٌ وَ بِالْغَدْرِ مَعْرُوفَةٌ^[19]

دنیا خانه ای است پوشیده از بلاها، به حیله و نیرنگ شناخته شده.

همچنین فرمود:

مَعَ کلِّ جَرْعَةٍ شَرَقٌ وَ فِی کلِّ أَکلَةٍ غَصَص^[20]

در هر جرعه ای، اندوهی گلوگیر، و در هر لقمه ای استخوان شکسته ای قرار دارد.

در زندگی دنیا، نوش بی نیش، گنج بی رنج و زندگی بدون دردسر وجود ندارد.

18- عقده گشایی

یکی از راه های رسیدن به آرامش، عقده گشایی است. امام صادق (ع) فرمود:

إِذَا ضَاقَ أَحَدُکمْ فَلْیعْلِمْ أَخَاهُ وَ لَا یعِینُ عَلَی نَفْسِه^[21]

هرگاه یکی از شما به درد و اندوهی دچار شد، برادر خود را آگاه سازد و بر خود سخت نگیرد.

روانشناسان می گویند: درد دل کردن، می تواند اضطراب درونی را تسکین بخشد.^[22]

19- مطالعه زندگی پیامبران

توجه به زندگی پیامبران می تواند به انسان آرامش دهد، زیرا بیشترین رنج ها را آنها تحمل کرده اند. قرآن می فرماید:

کلًّا نَقُصُّ عَلَیک مِنْ أَنْباءِ الرُّسُلِ ما نُثَبِّتُ بِهِ فُؤادَک^[23]

ما از هر یک از سرگذشت های انبیا برای تو بازگو کردیم، تا به وسیله آن، قلبت را آرامش بخشیم.

در خاتمه به چند راه حل ساده و کاربردی نیز اشاره می شود:

1) خنده

خنده، آسان ترین، ارزان ترین و مؤثرترین پادزهر فشار روانی است.

2) با دیگران بودن

هر چند به هنگام فشار روانی، انسان از جمع دوری می کند ولی روان پزشکان معتقدند گوشه گیری، فشار روانی را تشدید می کند، چرا که باعث می شود شخص تمام حواس خود را روی مشکلات و افکار منفی متمرکز کند. بنابراین زمانی که احساس ناراحتی می کنیم، بهتر است در جمع دوستان و بستگان حضور یابیم، به ویژه در جمع کودکان که آنان به خوبی می دانند چگونه ما را مجبور به خنده کنند تا نگرانی ها را از یاد ببریم.

3) نوشتن عوامل نگرانی

یکی از راهکارهای ایجاد آرامش، نوشتن عوامل نگران کننده و تحلیل آنهاست و توجه به این که نگرانی، نمی تواند مشکل را حل کند و باید چاره اندیشی مناسبی نمود، و بدین وسیله می توان از شدت نگرانی کاست.

4) سرگرمی های سالم

زمانی که احساس نگرانی می کنید به خود استراحت دهید، مانند تفریح، نقاشی، دیدن فیلم های شاد و مطالعه کتاب های شادی بخش.

5) پیاده روی

پیاده روی، به طور طبیعی فشار روانی را کم می کند، به ویژه در پارک ها و فضاهای سبز و با نشاط.

6) رفتن به حمام

یک دوش آب گرم، به میزان قابل توجهی از اضطراب می کاهد.

7) توجه به گذرا بودن مشکلات دنیا

امام علی (ع) فرمود:

إِنَّمَا الدُّنْیا دَارُ مَجَازٍ وَ الْآخِرَةُ دَارُ قَرَارٍ فَخُذُوا مِنْ مَمَرِّکمْ لِمَقَرِّکم^[24]

دنیا، سرای گذر و آخرت، خانه جاویدان است. پس، از گذرگاه خویش برای سر منزل جاودانه توشه برگیرید.

پی نوشت ها

[1] . الميزان، ج 14، ص 225.

[2] . رعد/ 28.

[3] . طه/ 124.

[4] . طه/ 124.

[5] . انعام/ 82.

[6] . تفسير موضوعى قرآن كريم، نشر معارف، ص 186.

[7] . مجموعه آثار، مطهرى، ج 1، ص 87.

[8] . كيهان، 23/ 7/ 84، ش 18357.

[9] . بحارالانوار، ج 68، ص 267.

[10] . روم/ 21؛ اعراف/ 189.

[11] . بحارالانوار، ج 70، ص 24.

[12] . غافر/ 44.

[13] . نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 10، ص 310.

[14] . طرائف الحكم يا اندرزهاى ممتاز، ج 2، ص 37.

[15] . روان‏شناسى سلامت، ج 2، ص 762.

[16] . بقره/ 153.

[17] . مكارم الاخلاق، ص 326.

[18] . طلاق/ 3.

[19] . نهج البلاغه، خطبه 226.

[20] . نهج البلاغه، قصار 191.

[21] . بحارالانوار، ج 71، ص 287.

[22] . آئين زندگى، ص 226.

[23] . هود/ 120.

[24] . نهج البلاغه، خطبه 203.

منبع : بیماری های اخلاقی و درمان های قرآنی، ص: 67 , اکبری، محمود