تـفسـیر قــرآن و مـفـسران قــرآن

تفسیر از دانش‌های مرتبط با قرآن کریم است که تعریف‌های متعددی از آن ارائه شده، مانند «بيان معانى آيات قرآنى و كشف مقاصد و مداليل آن». واژه تفسیر همچنین برای اشاره به کتاب‌های حاوی تفسیر قرآن به کار می‌رود.

تفسیر قرآن از همان عصر نزول قرآن آغاز شده است. امام علی علیه السلام را می‌توان پس از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نخستین مُفسّر قرآن دانست که بسیاری از صحابه روایات تفسیری خود را از او نقل کرده‌اند. همچنین گروهی از صحابه همچون ابن عباس و ابی بن کعب، قرآن را تفسیر می‌کردند. پس از آنان، تابعین و تابع تابعین از ضرورت پرداختن به تفسیر غافل نشدند و آثاری تفسیری از خود به جای گذاشتند. در دوره‌های بعد، تفسیرها شکل فنی‌تری به خود گرفتند و تنوع تفاسیر، سبب پدیدآمدن روش‌های مختلف در تفسیر شد.

از مهم‌ترین دسته‌بندی‌های که می‌توان در تفسیر نام برد، تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر روایی و تفسیر عقلی است. همچنین از مهم‌ترین روش‌ها می‌توان از این روش‌ها نام برد: روش موضوعی، ترتیبی، تاریخی و …

از مهم‌ترین تفاسیر شیعه می‌توان این تفاسیر را برشمرد: تفسیر قمی، تبیان، مجمع البیان، روض الجنان، تفسیر صافی، تفسیر المیزان.

واژه تفسیر

تفسیر در لغت به معنای ایضاح و تبیین است. درباره ریشه این کلمه دو رأی وجود دارد:

این واژه از مادّه فسر گرفته شده است. لغت‌شناسان برای این مادّه معانی متعددی ذکر کرده‌اند، از جمله بیان و توضیح دادن، آشکار ساختن امر پوشیده و کشف و اظهار معنای معقول که همه این معانی در مفهوم «‌تبیین و آشکار ساختن و اظهار کردن‌» مشترک‌اند. برخی «‌فسر‌» و «‌تفسیر‌» را مترادف یکدیگر دانسته‌اند اما به نظر می‌رسد که ــ به دلیل خصوصیت معنایی باب تفعیل که اغلب در معنای مبالغه و تکثیر است و با توجه به معانی ذکر شده برای «‌تفسیر‌» در کتب لغت ــ واژه تفسیر مبالغه معنای فَسر و به معنای آشکار نمودن مطالب معنوی و معقول همراه با سعی و اجتهاد باشد.

این واژه مشتق از «‌سفر‌» و مقلوب آن است. این قول علاوه بر آنکه مبتنی بر قاعده اشتقاق کبیر می‌باشد که در زبان عرب رایج است، ناشی از آن است که برخی از لغت شناسان معنای اصلی مادّه سفر را کشف و آشکار شدن دانسته‌اند، با این توضیح که دو مادّه، علاوه بر لفظ، در معنا نیز مشابه‌اند. اما بررسی موارد استعمال این دو مادّه نشان می‌د هد که اولی بیشتر در مورد اظهار معنای معقول و آشکار کردن مطالب معنوی و دومی برای آشکار نمودن اشیای خارجی و محسوس استفاده می‌شود. چنان که راغب اصفهانی کاربرد اولی را برای بیان معنای معقول و کاربرد دومی را مختص به اعیان مادّی و خارجی دانسته است و امین خولی نیز همین نظر را تأیید کرده، ضمن این که در اشتقاق واژه تفسیر از هر یک از این دو مادّه تفاوتی قائل نیست زیرا هر دو در معنای «‌کشف و اظهار‌» مشترک‌اند. اکثر لغویان معتقد به دیدگاه نخست‌اند و در کتب خود به دیدگاه دوم اشاره‌ای نکرده‌اند.

همچنین گفته شده که اصل واژه تفسیر، سریانی است که در متون قدیمی این زبان به معنای شرح و توضیح کتاب مقدّس فراوان به کار رفته است.

کاربرد در قرآن

کلمۀ تفسیر یک بار در قرآن آمده و آن هم به معنای بیان و شرح است: وَلَا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاكَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِيرً‌ا (ترجمه: و براى تو مَثَلى نياوردند، مگر آنكه [ما] حق را با نيكوترين بيان براى تو آورديم.) زیرا در پاسخ مشرکان مکه که همواره پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را مورد شماتت قرار می‌دادند و در نبوت و رسالت حضرت تشکیک می‌کردند، قرآن پاسخ می‌دهد: و کافران برای تو هیچ مثلی نیاوردند مگر آن که جوابی حق و خوش بیان‌تر برایت بیاوریم.

تعریف

علامه طباطبائی دانش تفسیر را این چنین تعریف کرده است: «تفسير به معناى بيان معانى آيات قرآنى و كشف مقاصد و مداليل آن است».

مهم‌ترین نکته در باب تفسیر عبارت از نقش این علم در پرده برداری از مدلول لفظ و بیان معانی است. در نتیجه، بیان معانی ظاهری لفظ که از ظاهر کلام به ذهن می‌رسد، تفسیر خوانده نمی‌شود و به تعبیر شهید صدر (م ۱۴۰۲ق): «‌پرده برداری و بیان در معنای تفسیر در جایی مطرح است که گزارش گر نوعی پنهان بودگی و پیچیدگی باشد تا از راه تفسیر کشف و زایل گردد. ولی در جایی که سخن با معانی ظاهری و زودرس روشن می‌شود و لفظ معنای آن را آگاهی می‌دهد، تفسیر نامیده نمی‌شود، زیرا از چیزی پنهان پرده برداری نکرده است». این تعریف برای محدودۀ تفسیر و میدان فعالیت این علم در فهم پیام قرآن بسیار مهم است، زیرا مشخص می‌کند کجا جای تفسیر و کجا جای برداشت از معنای ظاهری و ترجمان کلام است. سیوطی نیز در الاتقان این تعریف را ارائه کرده است: «‌تفسیر علمی است که از احوال قرآن از نظر دلالت بر مرادش متناسب با درک و فهم بشر بحث می‌کند».

آغاز تفسیر قرآن

نخست بايد بگوئيم : تفسير كه به معناى بيان معانى آيات قرآنى و كشف مقاصد و مداليل آن است ، از قديمى ترين اشتغالات علمى است كه دانشمندان اسلامى را به خود جلب و مشغول كرده است. و تاريخ اين نوع بحث كه نامش تفسير است، از عصر نزول قرآن شروع شده، و اين معنا از آيۀ كَمَا أَرْ‌سَلْنَا فِيكُمْ رَ‌سُولًا مِّنكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ (ترجمه: همان طور كه در ميان شما، فرستاده‌اى از خودتان روانه كرديم، [كه‌] آيات ما را بر شما مى‌خواند، و شما را پاك مى‌گرداند، و به شما كتاب و حكمت مى‌آموزد) به خوبى استفاده مي‌شود، چون مى فرمايد: همان رسولي كه كتاب قرآن به او نازل شد، آن كتاب را به شما تعليم مى‌دهد.

روش تفسيرى طبقات اول و دوم مفسرين

طبقه اول از مفسرين اسلام، جمعى از صحابه بودند مانند ابن عباس، و عبدالله بن عمر، و ابىّ ، و غير ايشان.

صفحه‌ای از تفسیر ابن عباس – نسخۀ خطی ایاصوفیا

آن روز بحث از قرآن از چارچوب جهات ادبى آيات، و شان نزول آنها، و مختصرى استدلال به آيات براى توضيح آياتى ديگر، و اندكى تفسير به روایات وارده از رسول خداصلى الله عليه و آله و سلم در باب قصص و معارف مبدا و معاد، و امثال آن تجاوز نمي‌كرد.

در مفسرين طبقه دوم، يعنى تابعين چون مجاهد و قتاده و ابن ابى ليلى و شعبى و سدى و ديگران نيز كه در دو قرن اول هجرت بودند، جريان به همين منوال بود. ايشان هم چيزى به آن چه مفسرين طبقه اول، و صحابه ، در طريقه تفسير سلوك كرده بودند، نيفزودند. تنها چيزى كه به آن اضافه كردند، اين بود كه بيشتر از گذشتگان در تفسير خود، روايت آوردند.

در مسیحیت

هرمنوتیک که در فرهنگ مسیحیت علم تفسیر متون مقدس و به طور خاص تورات و انجیل است، جایگاهی نزدیک به علم تفسیر در اسلام دارد. البته، بر خلاف تفسیر قرآن که هدف از آن کشف و پرده برداری از معنای کلام است، در مسیحیت جنبۀ ارشادی و نو به نو شدن مفاهیم کتاب مقدس، متناسب با نیازهای روز معنا شده، گر چه به معنای شرح و تعقیب و توضیح کلمات پیچیده به معنای ساده هم آمده است.

ضرورت تفسیر

بایستگی تفسیر به ضرورت شناخت قرآن بازمی گردد. قرآن را باید شناخت و در زوایای آن کند و کاو کرد تا به ژرفا و درونمایه‌اش راه یافت و از رهنمودهایش پند گرفت. قرآن کریم در اهمیت تدبر و اندیشیدن در آیاتش سخن گفته است و مسلمانان را به مطالعه و تفکر در کلامش تشویق کرده است. در جایی می‌فرماید: كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَ‌كٌ لِّيَدَّبَّرُ‌وا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ‌ أُولُو الْأَلْبَابِ (ترجمه: [اين‌] كتابى مبارك است كه آن را به سوى تو نازل كرده‌ايم تا در [باره‌] آيات آن بينديشند، و خردمندان پند گيرند.)^{[ ص–۲۹]} از سوی دیگر، درست است که قرآن به زبان مردم نازل شده و کتابی مبین و آشکار است، اما به پیامبر گرامی دستور داده تا قرآن را شرح و توضیح دهد وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ‌ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُ‌ونَ (ترجمه: و اين قرآن را به سوى تو فرود آورديم، تا براى مردم آنچه را به سوى ايشان نازل شده است توضيح دهى، و اميد كه آنان بينديشند.) زیرا فهمیدن ظاهر معانی غیر از تفسیر است. هر کس عربی را به خوبی بداند، ظاهر معانی را در می‌یابد، اما به ژرفای آن جز با تلاش و کوشش و در اختیار داشتن ابزار و دانش‌های لازم نمی‌رسد.

گذشته از این، اگر کسی با دقت به مطالب قرآن توجه نماید درمی یابد که قرآن ویژگی هایی مخصوص به خود دارد که ضرورت تفسیر را در هر عصر و زمانی ایجاب می‌کند. برخی از این ویژگی‌های بدین قرار است:

معانی گوناگون: قرآن کریم معانی گوناگون دارد، ژرفناک و فراخناک است. امیرالمومنین علیه السلام می‌فرماید: و إنّ القرآن ظاهره انیق و باطنه عمیق لا تفنی عجائبه و لا تنقضی غرائبه‌ (ترجمه: ظاهر قرآن زیباست و باطنش ژرف و ناپیداست. عجایب آن سپری نگردد و غرایب آن به پایان نرسد.)

بیان فشرده مسائل: در قرآن، مسائل بسیار فشرده و با اشاره بیان شده است. در بیان عقاید و احکام به گونه‌ای موجز مطالب را می‌آورد و از ذکر خصوصیات و جزئیات پرهیز می‌کند که حتماً نیاز به تفسیر دارد. نمونۀ روشن آن در احکام نماز، روزه، حج و ده‌ها عمل عبادی و غیرعبادی است.

نزول تدریجی قرآن: قرآن در مدت ۲۳ سال نازل شده و شیوۀ آن به گونه‌ای است که مطالب در سوره‌های مختلف قرار می‌گیرد. از این روی در هر سوره نکته‌ای را بیان کرده که با کنار هم گذاشتن آن و پرده برداری از معانی می‌توان به درک کامل آن رسید.

منشأ غیبی وحی: وحی گنجینۀ علم الاهی و نازل شده از عالم غیب و متعلق به جهانی است بی‌نهایت وسیع‌تر از عالم حس و مادیت. نکات غیبی و نامأنوس با طبیعت مادی بشری درقالب سخنان متعارف ریخته شده است. در قرآن حقایقی چون ملائکه، جهان آخرت، عالم غیب، صفات الاهی، حرکات تکوینی و معجزات مطرح شده است. مأنوس شدن با این معانی نیاز به مقدمات و توضیح و تفسیر دارد.

اقسام تفسیر

مفسران از نظر روش و اسلوب و سلیقۀ بحث در استنباط معانی آیات قرآن و شکل ارائه اختلافات بسیاری دارند. هر یک از آنان قرآن را از زاویه‌ای و دیدگاهی و معلوماتی از پیش مورد مطالعه قرار داده، به گونه‌ای که تفاسیر هر یک با هم مختلف و برداشت‌ها از یکدیگر متفاوت و جهات آنها متمایز گشته‌اند. گروهی از مفسران تنها از نقطه‌نظر آثار و منقولات رسیده از معصومان علیه السلام و یا صحابی و تابعین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به فهم و درک آیات قرآن روی آورده‌اند و برای اجتهاد و درک مفسر جایگاهی قائل نیستند. لذا تمام اهتمامشان به نقل مأثورات و تکیه بر آن چیزی است که روایت شده است و بس. برخی دیگر، بر خلاف دستۀ پیش، آیات قرآن را تنها از زاویۀ عقل و کاوش‌های خردورزانه تفسیر می‌کنند و معیارهای عقلی و احیاناً دریافت‌های حسی را ملاک برداشت از پیام قرآن قرار داده‌اند.

در ادامه، برخی از این اقسام معرفی می‌شوند.

تفسیر قرآن به قرآن

آنجا که مفسر از خود قرآن برای فهم آیه‌ای کمک بگیرد، تفسیر قرآن به قرآن نامیده می‌شود. خداوند در سورۀ قیامت به این امر اشاره می‌کند: فَإِذَا قَرَ‌أْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْ‌آنَهُ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ (ترجمه: پس هر گاه آن را خوانديم، از خواندن آن پيروى كن! سپس بيان (و توضيح) آن (نيز) بر عهده ماست!) همچنین دربارۀ قرآن می‌گوید: تبیان و بیان گر هر چیزی است: وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ (ترجمه: و اين كتاب را كه روشنگر هر چيزى است … بر تو نازل كرديم.) چگونه ممکن است قرآن برای هر چیزی تبیان باشد، اما در آنجا که مردم از فهم خود قرآن سؤال می‌کنند در تمام قرآن پاسخ آن وجود نداشته باشد. به همین دلیل از دیر باز اصل «‌القرآن یفسّر بعضه بعضا‌» به صورت عام و قانونی برای تفسیر پذیرفته شده و در کلمات ائمۀ اطهار با تعبیرهایی چون «‌القرآن ینطق بعضه بعضاً و یشهد بعضه علی بعض‌» آمده و در جمله‌ای دیگر مسألۀ تصدیق برخی از قرآن نسبت به برخی دیگر مطرح شده است «‌و انّ الکتاب یصدق بعضه بعضاً». از این روی، می‌توان گفت نخستین منبع تفسیر قرآن، خود قرآن و بهترین روش، بلکه منحصرترین روش تفسیر قرآن به قرآن است که بارها پیامبر برای تبیین آیه‌ای از آیۀ دیگر کمک گرفته و ائمۀ اهل بیت و صحابه و تابعین این روش را به کار می‌گرفته‌اند.

تفسیر مأثور (نقلی)

منبع دوم برای بهره‌گیری مفسر، استفاده از سنت، یعنی اخبار نبوی و اهل بیت اوست. البته، در علوم قرآن این اصطلاح اعم از مراجعه به معصوم است و آثار منقول از صحابه، تابعین، و تابع تابعین را نیز شامل می‌شود. نمونۀ این دسته از تفاسیر در میان تفاسیر شیعی تفسیر علی بن ابراهیم، تفسیر عیاشی، نورالثقلین، و البرهان است. در میان تفاسیر اهل سنت نیز می‌توان از تفسیر طبری و الدر المنثور نام برد.

دربارۀ تفسیر مأثور توجه به نکات ذیل دارای اهمیت است:

روایات تفسیری آن چنان آلوده به روایات جعلی و دروغین و آثار تزویری و اسرائیلیات است که بازشناسی سره از ناسرۀ آن کاری است بس دشوار.

روایات تفسیری شامل همۀ آیات قرآن نمی‌شود و برای بسیاری از آیات، روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیه السلام نداریم و از این روی این ادعا که جز روش مأثور نباید راهی برگزینیم و در تفسیر تنها باید به مأثورات بسنده کنیم، به دور از واقع‌بینی است.

روش اجتهادی

یکی دیگر از منابع فهم قرآن و پرده برداری از معانی آیات، عقل و تلاش و اجتهاد مفسر است. عقل و کاوش‌های خردورزانه در تعالیم اسلامی جایگاه بس بلندی دارد و عموم قرآن پژوهان به این مهم اشاره کرده و جایگاه آن را در تفسیر بازگو کرده‌اند. امام علی علیه السلام دربارۀ اهمیت عقل در فهم آموزه‌های دین می‌فرماید: الدین لایصلحه الا العقل‌ (ترجمه: چیزی جز عقل دین را اصلاح نمی‌کند)

علامه طباطبائی (م۱۴۰۲ق) در استدلال به این منبع تفسیری و اهمیت آن می‌نویسد: اگر کتاب الاهی را تفحص کامل کرده، در آیاتش دقت شود، شاید بیش از ۳۰۰ آیه وجود دارد که مردم را به تفکر، تذکر و تعقل دعوت کرده یا به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم استدلال را برای اثبات حقی و یا از بین بردن باطلی آموخته است. خداوند در قرآن حتی در یک آیه بندگان خود را امر نفرموده که نفهمیده به خدا و یا هر چیزی که از جانب اوست ایمان آورند و یا راهی را کورکورانه بپیمایند، حتی برای قوانین و احکامی که برای بندگان خود وضع کرده و عقل بشری به تفصیل ملاک‌های آن را درک نمی‌کند علت آورده است.

دربارۀ این روش تفسیری چون و چراهای بسیار است. گروهی به موافقت و گروهی به مخالفت برخاسته‌اند. عنصر اجتهاد و بهره گیری از عقل در تاریخ تفسیر همواره دو سویه داشته است. سویه‌ای از آن محکوم و مطرود شناخته شده است و از آن تعبیر به تفسیر به رأی شده است و سویه‌ای از آن محترم شمرده شده، بدان ارج نهاده شده است و از آن تعبیر به تفسیر اجتهادی و ژرف نگری در معانی بلند قرآن شده است. به همین دلیل از قرن چهارم به بعد این روش گسترش یافت و مفسران بسیاری به این شیوه روی آوردند، تا جایی که عملاً روش مأثور متروک و مهجور گردید و اگر در دوره‌ای از تاریخ تفسیر گرایش به اخباری گری و سلفی گری رشد نمی‌کرد، این شیوه کاملاً حاکم می‌ماند.

بدون شک، یکی از عوامل این امر، روش اهل بیت پیامبر علیهم‌السلام در تفسیر قرآن است. اهل بیت پیامبر با تفسیر خود عملاً نشان دادند که چگونه می‌توان در آیات الاهی تدبر کرد. ژرف نگری در کلمات بی‌همتای الاهی نمود و قواعد فهم صحیح را در تفسیر به کار برد و خود را در قالب الفاظ محبوس نکرد. آنان با استناد به واژگان، قواعد ادبی، استناد به سیاق جمله، استظهار از آیات دیگر و چیدن چند آیۀ هم مضمون در کنار هم و بالاخره بهره گیری از نکات عقلی، پایه‌های صحیح تفسیر اجتهادی را نشان دادند.

با نگاهی به روایات مأثور از اهل بیت علیه السلام این شیوه‌ها مشاهده می‌گردد و عملاً راه و روش تفسیر اجتهادی به دست می‌آید. به همین دلیل شخصیت عظیمی چون شیخ طوسی (م ۴۶۰ق) در مقدمۀ تفسیر تبیان می‌نویسد: گر چه ظاهر اخبار اصحاب ما دلالت دارد که تفسیر قرآن جز با خبر صحیح پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم جایز نیست و تفسیر به رأی ناصواب است، ولی آن چه ما می‌گوییم (تفسیر اجتهادی) نمی‌تواند در کلام خدا و پیامبرش دوگانگی باشد، از طرفی بگوید قرآن به زبان عربی و آشکار نازل شده و در مقابل بگوید نمی‌توان از ظاهر قرآن چیزی فهمید.

البته عوامل دیگری در حرکت تفسیر و گرایش به اجتهاد و عقل در تفسیر مؤثر بوده است. یکی از آنها، دگرگونی بزرگ در جهان اسلام با بنا شدن تمدنی عظیم و گسترش سرزمین‌های اسلامی بود. این دگرگونی‌ها، علوم و معارف اسلامی را دستخوش تحول کرد. حدیث، فقه، اصول، تفسیر، تاریخ و ادبیات، همه و همه تحث تأثیر تحولات فرهنگی و سیاسی قرار می‌گیرند. مسلماً یکی از عوامل این دگرگونی‌ها ارتباط جهان اسلام با جوامع و تمدن‌های دیگر بوده است. امواج گوناگون عقل بشری و میراث فرهنگ‌ها و تمدن‌های یونانی و ایرانی و هندی با معارف اسلامی در سراسر سرزمین‌های اسلامی تلاقی می‌کنند و طوفان‌های جدال و برخورد آرا را فراهم می‌سازند. مهم‌ترین این برخوردها با یهود و نصارا از اهل کتاب و فلسفۀ ثنویت است. عموماً خاصیت برخورد و تضارب آرا و طرح عقاید گوناگون، تحول آفرینی و آفاق گستری است که این خاصیت به دانش تفسیر سرایت می‌کند و تحول چشمگیری به وجود می‌آورد و روش تفسیر اجتهادی را به عنوان روشی عام و فراگیر میان دانشمندان مقبول می‌سازد.

تفسیر ترتیبی

شيوه رايج در تفسير قرآن از عهد تدوين تفسير تاكنون تفسير قرآن به ترتيب مصحف و تدوين قرآن، يعنى از سوره فاتحه تا سوره ناس، آیه به آيه و سوره به سوره، بوده است. به اين شيوه از تفسير تفسير ترتيبى گويند. نزديك به همه تفاسير پيشين، به جز پاره اى احكام القرآن هاى شيعى، به همين شيوه به تفسير پرداخته اند.

از تفسير ترتيبى با عناوين ديگرى نيز ياد شده است؛ شهيد صدر از آن با عنوان «تفسير تجزيئى» ياد كرده است. در مقابل آن نيز بر تفسير موضوعى عنوان «تفسير توحيدى» اطلاق كرده است. مراد از تفسير تجزيئى آن است كه مفسر آيات قرآن را با همان ترتيب پيوسته اى كه در مصحف شريف آمده اند تفسير كند. در تفسير تجزيئى مفسر با تجزيه آيه به چند جمله به تفسير كلمه به كلمه و جمله به جمله آن مى پردازد اما در مقابل، در تفسير توحيدى (موضوعى) مفسر همه آيات مربوط به موضوعى اعتقادى، اجتماعى، معرفتى يا … را گردآورى كرده، آن ها را به عنوان يك واحد و يك كل در نظر گرفته، حقايق و اشارات موجود در آن ها درباره موضوع خاص را استخراج مى كند.

تفسیر موضوعی

بدون تردید، کلمۀ تفسیر موضوعی اصطلاحی است نو که اگر چه اصل آن از قبل معمول بوده است اما با این نام شناخته نمی‌شد. در مقام تعریف، تفسیر موضوعی روشی است برای تبیین یک موضوع با ملاحظۀ آیات هم موضوع و هم مضمون و نه هماهنگ با ترتیب و نظم موجود در قرآن. در این روش، مفسر آیات مختلف دربارۀ یک موضوع را در کنار یکدیگر قرار می‌دهد و با جمع بندی و تحلیل آنها، دیدگاه قرآن را در آن باره تبیین می‌کند. در تفسیر ترتیبی، فهم مدلول آیات قرآن یکی پس از دیگری به ترتیب مصحف است و در تفسیر موضوعی در جستجوی فهم و نظر قرآن حول یک سؤال یا موضوع است.

تفسیر تطبیقی

معنای تفسیر تطبیقی در فارسی و عربی با یکدیگر تفاوت دارد. مراد از تفسیر تطبیقی در زبان عربی، تطبیق آیات قرآن با مسائل روزمره و اجرای آن در زندگی انسان‌هاست، اما در زبان فارسی مقصود از تفسیر تطبیقی بررسی مقایسه‌ای آیات قرآن و یا بررسی مقایسه‌ای نظرات تفسیری است.

تفسیر علمی

در این روش تفسیری، مفسر می‌کوشد بین آیات قرآن و یافته‌های علم تجربی ارتباطی بیابد و به شرح آن بپردازد. از این روش، با دیدگاه مخالف و موافق، تعاریف مختلفی شده و در اغلب آنها به سخنان امام محمد غزالی (متوفی ۵۰۵) و نقد ابوالقاسم شاطِبی (متوفی ۵۹۰) استناد گردیده است. این دو اندیشمند پیشگام، به رغم اینکه تفسیر مستقلی بر قرآن ننگاشته‌اند، در بحث از علوم ضروری برای فهم قرآن، به این موضوع پرداخته‌اند که آیا می‌توان در تفسیر قرآن از علومی بهره گرفت که در زمان نزول قرآن برای مردم ناشناخته بوده است. غزالی موافق بهره گیری از این علوم است و به پیروی از آرای وی، زرکشی (متوفی ۷۹۴) و سیوطی (متوفی ۹۱۱) آرایی در تأیید تفسیر علمی ابراز داشته‌اند. همچنین از میان تفاسیر قدیمی، التفسیرالکبیر فخر رازی (متوفی ۶۰۶) را نمونه‌ای عملی از این روش دانسته‌اند. شاطبی نخستین مخالف این دیدگاه بوده است.

تفسیر عصری

شیوه‌ای نو در ارائۀ مباحث جهان بینی و اعتقادی و احکام است که مفسر با توجه به آگاهی‌هایی که کسب کرده و نیازهایی که در عصر خود درک نموده است، پیام قرآن را شرح می‌دهد. در ارائۀ مطالب به مسألۀ شرایط روحی مخاطبان و پرسش‌هایی که آنان دارند توجه می‌کند و از این روی، مطالب خود را مناسب و سازگار با دانش‌های نوین ارائه می‌دهد و همواره برای عقاید و اخلاقیات در جستجوی لباس نو و استدلال مناسب است.

مفسر عصری ضمن پاسخ گویی به شبهات و اشکالات عصر، همواره نظریات پیشین را مورد بررسی قرار می‌دهد وعقایدی را که قابل دفاع نمی‌داند یا موهوم می‌داند کنار می‌زند.

گرایش به تفسیر عصری آن‌گاه آشکار شد که گروهی از پژوهشگران قرآنی و تفسیرپژوهان متوجه این امر شدند که در چند دهۀ اخیر تفسیر به شکلی چشمگیر نو شده و مباحث جدید اجتماعی و علمی به تفسیر قرآن راه یافته که در گذشته سابقه نداشته است.

تفسیر تاریخی

از تفسیر تاریخی دو حرکت متفاوت برداشت می‌شود. برخی از مفسران، فعالیت تفسیری خود را بر مسائل تاریخی و بیان حوادث و وقایع و تفسیر و تحلیل تاریخ ملت‌ها و عوامل تعالی و تکامل و سقوط و انحطاط متمرکز می‌کنند. در گذشته‌های دور این دسته از تفاسیر در شکل محدود عمدتاً بر محور نقل قصه‌های قرآن می‌چرخید و افرادی چون ثعالبی نیشابوری (۳۵۰ – ۴۲۹ق) در تفسیر الکشف و البیان و ابوالفتوح رازی (میان سالهای ۴۸۰ – ۵۳۵) در تفسیر روض الجنان و مانند آنها را به خود مشغول کرده بود. البته این دسته از تفاسیر به شدت آلوده به نقل اسرائیلیات هستند و از روایات جعلی استفاده کرده‌اند.

برداشتی دیگر از تفاسیر تاریخی، تفسیرهایی است که با گرایش تاریخی به تبیین و توضیح واژه‌ها، کلمات و پیام‌های قرآن می‌پردازند. در روند تفسیر پابه پای نزول وحی، حوادث مربوط به آیات را پیگیری می‌کنند و در نزول هر آیه و سوره به دنبال شناخت اسباب و‌شأن نزول و دیگر حوادث، معرفت احکام همچون آگاهی از موقعیت، فرهنگ، عقاید و آداب و رسوم مردمی هستند که قرآن در خطاب به آنان سخن گفته است. به همین دلیل، تفسیر این گروه عمدتاً به ترتیب نزول نگارش یافته است.

از جهات دیگری که در این دسته از تفاسیر مشاهده می‌شود، بررسی تاریخی واژه‌ها، نوع استعمال، بررسی ریشۀ کلمات و سیر تطور دلالت کلام و همچنین بررسی مثل‌ها، تشبیهات و استعارات قرآن است.

نمونۀ این تفاسیر، تفسیر الحدیث محمد عزّة دروزه (۱۳۰۵ – ۱۴۰۴ق)، بیان المعانی عبدالقادر ملاحویش آل غازی (زنده در ۱۳۸۴ق) و پا به پای وحی مهندس بازرگان (۱۲۸۶ – ۱۳۷۳ش) است که همگی به ترتیب نزول قرآن نگارش یافته، صبغه و تأکید آنان بر مسائل تاریخی در فهم قرآن است.

تفسیر فقهی

در اين گرايش تفسيرى، مفسر، آيات الاحكام يعنى آيات بيانگر احكام شرعى متعلق به اعمال مكلفان را تفسير و تبيين مى كند. تفسير فقهى در ميان ديگر گرايش هاى تفسير قرآن، اهميت و ضرورت ويژه اى دارد، زيرا قرآن كريم از ديدگاه همه مذاهب اسلامى مهم‌ترين منبع تشريع احكام و قوانين اسلامى است و اعتبار و حجيت سنت كه عمده احكام شرعى از آن استنباط و استخراج مى‌شود نيز به قرآن باز مى‌گردد.

برخى از تفاسير فقهى شيعه عبارت اند از:

فقه القرآن اثر قطب الدین راوندی (م. ۵۷۳ق)؛

كنز العرفان فى فقه القرآن اثر فاضل مقداد سيورى (م. ۸۲۶ق)؛

زبدة البيان اثر مقدس اردبیلی (م. ۹۹۳ق)؛

مسالك الافهام الى آيات الاحكام اثر فاضل جواد الكاظمى (م. ۹۶۰ق).

تفسیر فلسفی

گرایشی از تفسیر است که معلومات فلسفی و قواعد عقلانی بعضی مکتب‌های معروف فلاسفۀ اسلامی را در تفسیر قرآن راه می‌دهدو برای ادراک مقاصد اساسی قرآن از مظاهر وجود و خالق هستی سخن می‌گوید و اصول علم فلسفی را در زمینۀ مبدأ و معاد (آغازشناسی هستی و فرجام شناسی) و مسائل مختلف و حقایق جهان مورد بحث و تطبیق قرار می‌دهد.

نمونۀ تفسیر مکتب مشائی، تفسیر سوره توحید، فلق، ناس و برخی مباحث فلسفی دینی ابوعلی سینا (م ۴۲۸ق) است.

نمونۀ تفسیر اشراقی، در آثار شهاب الدین یحیی سهروردی، شیخ اشراق (۵۴۹ – ۵۸۷ق) به ویژه در کتاب تلویحات قابل جستجو است.

و سرانجام نمونۀ تفسیر مکتب حکمت متعالیه را در تفسیر القرآن العظیم ملاصدرا و مفاتیح الغیب او و نیز تفاسیر شاگردان این مکتب می‌توان پی جویی کرد.

تفاوت این سه مکتب مبنایی است، اما آن چه جامع نگرش و روش آنهاست، همان طرح آرای فلسفی و قواعد عقلانی در زمینۀ مسائل عام و کلی هستی و مظاهر آن در تطبیق با آیات قرآنی است.

تفسیر کلامی

در گرايش كلامى، مفسر از آيات قرآن براى دفاع از باورهاى مذهبى خويش يا پاسخ به شبهات مخالفان استفاده مى كند و در اين راه از استدلال هاى عقلى و كلامى نيز بهره مى گيرد. تفسير كلامى از شاخه هاى تفسير عقلى و اجتهادى است.

تفسیر عرفانی

تفسير عرفانى بر اين مبنا استوار است كه قرآن افزون بر ظواهر داراى بواطنى است كه از راه تصور يا از طريق كشف و شهود عرفانى مى‌توان به آن دست يافت. مفسران و قرآن پژوهان در تعريف اين روش تفسيرى ديدگاه يكسانى ندارند.

عارف در تفسير عرفانى بر مبناى تعاليم عرفانى يا ذوق وجدانى حاصل از شهود باطنى به تأويل ظواهر آيات قرآن مى‌پردازد. وجه تمايز اين نوع تفسير از ديگر روش هاى تفسيرى يكى به كار بردن «زبان اشارت» و مصطلحات ويژه‌اى است كه تجربه عرفانى آن را اقتضا مى‌كند و ديگرى منبع قرار دادن كشف و شهود است كه در ساير روش‌هاى تفسيرى اين منبع جايگاهى ندارد.

تفسیر ادبی

یکی از گونه‌های تفسیر، گرایش به مباحث ادبی و تأکید بر واژگان شناسی و پژوهش‌های لفظی برای کشف معانی قرآن است. این پژوهش‌ها با به کار گیری علوم ادبی همچون صرف، نحو، لغت و علم بلاغت انجام می‌گیرد.

تفسیر ادبی، در حقیقت گام نخست برای درک و دریافت کلام عربی است. از آنجا که قرآن با زبان عربی سخن گفته است، بنا بر این باید قواعد آن را شناخت.

گروهی از مفسران همواره گرایش و شیوۀ تفسیری آنان مبتنی بر مباحث ادبی بوده است. به عنوان نمونه ابوحیان اندلسی (۶۵۴ – ۷۴۵ق)، از ادیبان مشهور، تفسیر ادبی مهم و گسترده‌ای نگاشته است. از دیگر مفسران صاحب این گرایش، زمخشری (م ۵۳۸ق) صاحب تفسیر کشاف، و طبرسی(م ۵۴۳ق) صاحب تفسیر مجمع البیان و جوامع الجامع است. نمونه‌ای دیگر از این تفسیر را می‌توان در روش واژگان شناسی و تفسیر بلاغی دید.

البته گرایشی دیگر را نیز در تفسیر تفسیر ادبی می‌گویند، و آن این که با نثر و بیان ادبی و پردازش‌های هنری به نکات تربیتی هدایتی قرآن توجه بشود. مانند تفسیر فی ظلال القرآن از سید قطب.

تفسیر رمزی

تفسیر رمزی که‌گاه از آن به تفسیر باطنی تعبیر می‌شود، یکی از گرایش‌های تفسیری است که اساس و مبنای درک مقاصد قرآن را بر مطالبی بیرون از قرآن می‌داند و آیات قرآن را رمز آن و اشاره به آن می‌داند، بدون آن که لفظ و قواعد ادبی و ظاهر کلمات بر آن معانی دلالت داشته باشند و یا شاهدی متقن بر آن سخن از قرینۀ کلام یافت شود.

این روش معمولاً برای تأیید مبانی اعتقادی و زیربنای فکریِ مذهبی خاص استفاده می‌شود و تحت عنوان تفسیر معارف عرضه می‌شود که خارج از ظواهر لفظی است و مفسرانش معتقدند قرآن در این قسمت‌ها رازگویی کرده است.

باید بین این نوع گرایش رمزی با تفسیر اشاری و تفسیر عرفانی فرق بگذاریم، زیرا در تفسیر رمزی اولاً سابقۀ تأویلی پیش از اسلام هم وجود دارد و ثانیاً رموز و اشارات تأویلی بیش از آن که مبتنی بر کلام باشد، مبتنی بر آموزش از معلم است و دارای سنت و ناموس است.

آشکارترین نمونه‌های این تفسیر را در باطنی‌گری اسماعیلیه می‌توان دید. گروهی از اینان منکر ظواهر قرآن و شرع بوده، نسبت باطن به ظاهر را همچون نسبت مغز به پوست دانسته‌اند.

تفسیر اهل بیت

امامان شیعه مطالبی در تفسیر قرآن گفته‌اند که در آثار اصحاب و شاگردانشان به صورت مدوّن یا ضمن مباحث دیگر درج شده است. بر اساس آیه ۴۴ سوره نحل، تبیین قرآن وظیفه پیامبر اکرم و پس از رحلت ایشان، طبق حدیث متواتر ثقلین، بر عهده اهل بیت آن حضرت است. به اعتقاد شیعیان، پیامبر بر مرجعیت دینی و علمی اهل بیت خود تصریح کرده و تمسک به آنان را لازم شمرده است. از نظر شیعه، سخن امامان حکم سخن پیامبر را دارد و به شرط رعایت موازین و ملاکهای گزینش حدیث و استواری متن آن، احادیث ائمه دارای همان منزلت احادیث پیامبر است. به مقتضای مضمون روایتی که شیخ مفید از امام باقر آورده، ریشه گفته‌های ایشان به پیامبر و در نهایت به خداوند می‌رسد. در بیان امام صادق نیز میراث علمی ائمه بر گرفته از پیامبر است.

تأویل

به سبب اختلاف موجود بین مفسران و صاحب نظران علوم قرآنی در معنای تأویل قرآن، دیدگاه‌های گوناگونی درباره نسبت بین تفسیر و تأویل ابراز شده است. برخی تفسیر و تأویل را به یک معنا دانسته‌اند. این قول که از ادیبان متقدمی چون ابوعبید قاسم بن سلاّم (متوفی ۲۲۴) و ابوالعباس مبرَّد (متوفی ۲۸۶)^[۸۶] نقل شده، به عنوان دیدگاه مشهور مفسران متقدم مطرح است. برخی دیگر، از جمله محمدبن حبیب نیشابوری (متوفی۲۴۵)، این دیدگاه را نپذیرفته‌اند. ظاهراً واژه تأویل تقریباً از اواخر قرن سوم به عنوان اصطلاحی مکی برای شرح و توضیح آیات قرآن به کار می‌رفته و حدود یک قرن بعد واژه تفسیر جانشین آن شده است. هر چنداشاره به تفاوت بین تفسیر و تأویل در آثار متقدمانی چون مقاتل بن سلیمان،(متوفی ۱۵۰) طبری (متوفی ۳۱۰) و ماتریدی (متوفی ۳۳۳) به چشم می‌خورد، با این حال طبری و ماتریدی در نامگذاری آثار خود درباره شرح و توضیح آیات قرآن از واژه تأویل استفاده کرده‌اند.

به نظر راغب اصفهانی (۱۴۰۵) تفسیر بیشتر در الفاظ و مفردات، و تأویل بیشتر در معانی و جملات استعمال شده است، ضمن اینکه تأویل معمولاً در مورد کتب آسمانی به کار می‌رود و تفسیر در مورد کتب دیگر نیز کاربرد دارد.

مبادی و اصول

اگر چه مفسران و دانشمندان علوم قرآنی آموختن علوم متعددی را برای مفسر لازم شمرده و در تعداد این علوم اختلاف کرده‌اند، مهم‌ترین این دانشها که مورد اتفاق بیشتر آنان است، بدین قرارند: علوم ادبی، شامل لغت و صرف و نحو و معانی و بیان و بدیع؛ علوم قرآنی، شامل قرائات و شناخت ناسخ و منسوخ و اسباب نزول؛ علوم حدیث، شامل درایه و رجال؛ علوم دیگری نظیر اصول فقه و فقه و کلام و نیز علم موهبت.

از دیگر اموری که در تفسیر قرآن باید مورد توجه قرارگیرد، استفاده از منابع معتبر است. این منابع بر چند قسم است: قسم اول منابع نقلی که عبارت‌اند از: قرآن، احادیث پیامبر و اهل بیت، اقوال صحابه و تابعین. مراجعه به برخی آیات قرآن برای تفسیر آیات دیگر علاوه بر آنکه روشی عقلایی است، از سوی اهل بیت و شاگردان مکتب آنها مورد استفاده بوده است. گفته‌های پیامبر اکرم به عنوان شارح و مبین قرآن و احادیث رسیده از امامان که نزد شیعه همانند روایات نبوی است، از مراجع مهم تفسیر است.

از سویی اقوال بزرگان صحابه به دلیل درک زمان نزول و همنشینی مستمر با پیامبر به عنوان یکی از منابع مهم تفسیر معرفی شده، که در کنار اقوال تابعین باید مورد توجه قرار گیرد. گفتنی است درباره حجیت اقوال تفسیری صحابه و تابعین و محدوده پذیرش آرای آنها میان صاحب نظران اختلاف است.

قسم دوم منابع لغوی است. این منابع از آن جهت حائز اهمیت‌اند که معانی و کاربردهای واژگان را در زمان نزول قرآن روشن می‌کنند. این معانی یا کاربردها ممکن است از متن قرآن یا روایات یا اقوال صحابه استخراج شود یا از آثار نظم و نثرِ به جای مانده از آن دوران (مانند اشعار جاهلی) به دست آید یا با مراجعه به فرهنگهای لغت متقدم و هر چه نزدیکتر به زمان نزول قرآن حاصل گردد. قسم سوم از منابع تفسیر را نیز قوه استنباط مفسر دانسته‌اند که برخی از آن به منبع عقل تعبیر کرده‌اند.

رعایت قواعد تفسیر که به کاربستن آنها برای ارائه تفسیر صحیح لازم است، اصل دیگری است که باید مفسر به آن توجه کند. نسبت این قواعد با تفسیر مانند نسبت اصول فقه با فقه و نسبت نحو با زبان عربی است. بسیاری از این قواعد در لابلای کتب تفسیر، اصول فقه، بلاغت و لغت پراکنده است و تا کنون به صورت جامع و دقیق گردآوری و تبیین نشده است. طیار این قواعد را به دو دسته عمومی و ترجیحی تقسیم کرده است. از نظر او قواعد عمومی، قواعدی است که مفسر در بیان معنای یک آیه ناگزیر از رعایت آنهاست و قواعد ترجیحی قواعدی است که برای گزینش یک رأی از میان اقوال موجود مفسران به کار گرفته می‌شود.

تفسیر قرآن بدون رعایت اصول ذکر شده و فراگرفتن علوم مورد نیاز، از مهمترین مصادیق تفسیر به رأی دانسته شده است.

تفسیر به رأی

بحث بر سر تفسیر به رأی از آنجا آغاز می‌شود که اگر مفسری برای فهم آیه، مستندی از روایات معصومان یا اقوال صحابه و تابعین یا رأی اجماعی مفسران پیشین را در اختیار نداشته باشد، آیا مجاز است به رأی و اجتهاد خود روی آورد.

دانشمندان از دیرباز نسبت به تفسیر به رأی و در پاسخ به اینکه آیا هر کس می‌تواند قرآن را تفسیر کند، دو موضع متعارض اتخاذ کرده‌اند. گروهی در این مورد سخت گرفته، تفسیر قرآن را با اجتهاد صرف جایز ندانسته هیچ کس، حتی دانشمندترین افراد، را مجاز به تفسیر قرآن نمی‌دانند، مگر آنکه قول خود را مستند به روایتی از پیامبر، صحابه یا تابعین کند. این گروه برای تأیید نظریه خود علاوه بر استناد به روایات نکوهش کننده تفسیر به رأی، دلایل دیگری ذکر کرده‌اند؛ از جمله اینکه تفسیر به رأی نسبت دادن چیزی به خدا بدون علم است و این امر در قرآن حرام شمرده شده است. دیگر اینکه برخی از صحابه و تابعین از تفسیر پرهیز داشته، در این امر بسیار سخت می‌گرفتند.

در مقابل، گروهی قرار دارند که تفسیر اجتهادی قرآن را با فرض شروطی برای مفسر جایز دانسته‌اند. اینان نیز در تأیید دیدگاه خود ادله‌ای آورده‌اند، نظیر این که آیات متعددی از قرآن، مسلمانان را به تدبر در قرآن تشویق کرده است، که این خود نشان دهنده جواز دخالت عقل و اجتهاد در فهم قرآن است. بعلاوه، اختلاف صحابه در تفسیر آیات قرآن حاکی از به کارگیری عنصر استنباط از سوی آنان در تفسیر است.

مفسران شیعه

نقش مفسران شیعه در جریان نگارش کتاب‌های تفسیری چشمگیر است. ابن عباس (م ۶۸ق) شاگرد حضرت علیعلیه السلام و دیگر صحابه چون ابن مسعود (م ۳۲ق)، جابر بن عبدالله انصاری (م ۷۴ق)، ابی بن کعب (م ۲۰ق)، میثم تمار (م ۶۰ق) از مفسرانی هستند که در روشنگری مفاهیم و واژه‌های قرآن و یا نگارش کتابی در تفسیر نقش بسزایی داشتند.^[۱۳۴]

در دوره‌های بعد این تلاش ادامه می‌یابد و در عصر تابعین، مفسران شیعی بسیاری به ارائه و تألیف تفسیر پرداخته‌اند. تفسیرنگاری در این دوره با تفسیر سعید بن جبیر (م ۹۴ق) آغاز شد. به گفتۀ قتاده (م ۱۱۸ق): سعید از همۀ تابعین به تفسیر داناتر بود. پس از وی، مجاهد بن جبر (م ۱۰۳ق) شاگرد ابن عباس است. او از ابن عباس روایت می‌کند. فضل بن میمون می‌گوید: از مجاهد شنیدم که می‌گفت قرآن را سه بار بر ابن عباس عرضه کردم و در هر بار آیه به آیه می‌خواندم و از او دربارۀ چگونگی نزول و چگونگی تفسیر آن می‌پرسیدم. بنا بر این، مجاهد شاگرد ابن عباس، و ابن عباس شاگرد حضرت علی علیه السلام است. اهل سنت اغلبِ روایات و آثار تفسیری خود را از مجاهد نقل می‌کنند. از دیگر شاگردان ابن عباس و متأثر از آموزش‌های وی در تفسیر، ابوصالح میزان بصری (م بعد از ۱۰۰ق) است. همچنین ابوعبدالله یمانی طاووس بن کیسان (م ۱۰۶ق) است که از اصحاب امام زین العابدین علیه السلام است و تفسیر را از ابن عباس نقل می‌کند. عطیة بن سعید العوفی (م ۱۱۱ یا ۱۱۴ق) از اصحاب امام باقر علیه السلام از همین دسته از تابعین است که تفسیری در ۵ جلد به عنوان تفسیر عطیه عوفی تألیف کرد. دیگر تابعین، یحیی بن یعمر (م ۱۲۹ق) شاگرد ابوالاسود دوئلی (شاگرد حضرت علی و یکی از یاران نزدیک او)، محمد بن سائب (م ۱۴۶ق) از اصحاب امام باقر و امام صادق علیه السلام، جابر بن یزید جعفی (م ۱۲۸ق) از اصحاب امام باقر و اسماعیل بن عبدالرحمان کوفی ابو محمد قرشی معروف به «‌سدی کبیر‌» (م ۱۲۷ق) از اصحاب امام زین العابدین و امام باقر و امام جعفر صادق علیهم السلام است.

در دورۀ تابع تابعین این مسأله بیشتر گسترش می‌یابد و مفسران بسیاری از شیعه مبادرت به تألیف و تدوین کتاب‌های تفسیری می‌نمایند. برخی از تفاسیر شیعی در دوره‌های مختلف تاریخی به قرار ذیل است:

تفسیر قمی: تفسیر علی بن ابراهیم قمی (م ۳۰۷) مشهور به تفسیر قمی از تفاسیر کهن شیعی، اثر علی بن ابراهیم قمی از فقیهان و محدثان نامی شیعه، معاصر امام هادی علیه السلام و امام عسکری علیه السلام و از مشایخ و اساتید کلینی است. تفسیر وی یکی از مهمترین مصادر تفسیری شیعه و در زمره تفاسیر روایی است.

تفسیر عیاشی: تفسیر عَیاشی از مصادر حدیثی شیعه و اثر ابو النظر محمد بن مسعود عیاش السلمی السمرقندی معروف به عیاشی (م ۳۲۰) است. وی از محدثان جلیل القدر شیعی و معاصر کلینی در عصر غیبت صغری بود. گرایش و سبک نگارش این تفسیر روایی است.

التبیان: التبیان فی تفسیر القرآن اولین تفسیر جامع شیعی به زبان عربی اثر محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی است که شامل تمام مباحث تفسیری و علوم قرآنی است و از تفاسیر کهن شیعی و مصادر تفسیری به شمار می‌آید.

تلخیص البیان: تَلخیصُ البَیان فی مَجازاتِ القُرآن کتابی به زبان عربی در بیان مفاهیم مجازی و استعاری قرآن، تألیف ابوالحسن محمد بن حسین شریف رضی، دانشمند شیعه نیمه دوم قرن چهارم هجری قمری (م ۴۰۶) است. این کتاب نخستین اثر مستقل درباره مجازها و استعاره‌های قرآن است.

مجمع البیان: مجمعُ البیان فی تفسیر القُرآن نوشته فضل بن حسن طبرسی (م ۵۴۸ق) یکی از مهم‌ترین تفاسیر جهان اسلام است که دانشمندان شیعه و سنی آن را مورد توجه قرار داده‌اند و از آن به عنوان یکی از منابع قدیم تفسیری یاد کرده‌اند که به نیکوترین صورت با الگویی مناسب و ضمن سرعنوانهای مکرر و ثابت تنظیم شده است. اهمیت مجمع، به خاطر جامعیت، اتقان و استحکام مطالب و ترتیب دقیق و تفسیر روشن و سودمند و انصاف در نقد و بررسی آراء است.

این تفسیر شامل مباحثی چون: قرائت، اعراب، لغات، بیان مشکلات، ذکر موارد معانی و بیان،‌شان نزول آیات، اخبار وارده در آیات و شرح و تبیین قصص و حکایات است. از نکات قابل توجه مجمع، مباحث تناسب آیات این تفسیر است که در ذیل نظم، پیوند نامعلوم و یا دیریاب آیات را با یکدیگر، توضیح می‌دهد و از این جهت، می‌توان گفت طبرسی از نادر مفسران شیعی است که به علم مناسبات توجه کرده است.

روض الجنان: رَوضُ الجِنان و رَوحُ الجَنان فی تفسیر القرآن اثر حسین بن علی الخزاعی النیسابوری معروف به ابوالفتوح رازی (م ۵۵۶) از متکلمان و محدثان امامیه در قرن ششم هجری قمری است. این کتاب که معروف‌ترین اثر ابوالفتوح رازی است به زبان فارسی نگاشته شده و یکی از مصادر کهن تفسیری شیعه برای مفسران پس از خود بوده است.

الصافی: تفسیر الصافی‏ یکی از آثار ملامحسن فیض کاشانی در تفسیر قرآن است که بیشتر با جنبه روایی و نقلی نگاشته شده و به علت اختصار و جامعیت، در اعصار مختلف مورد توجه و عنایت قرار گرفته است. فیض در تفسیر خود سعی کرده است، تفسیری پیراسته از اندیشه‏‌های گوناگون عرضه کند و از این رو نام «‌الصافی‌» را برای تفسیر خود انتخاب کرده است. این تفسیر، مباحث کلامی، عرفانی و ادبی را نیز دربردارد و مؤلف آن را در تفسیر الاصفی خلاصه کرده است.

تفسیر ملاصدرا: تفسیر ملاصدرا، مجموعه‌ای است از تفسیر برخی سوره‌های قرآن به عربی از ملاصدرا (م ۱۰۵۰ق). وی این تفسیرها را به صورت رساله‌های پراکنده و در مدتی کمتر از بیست سال نوشت.

ملاصدرا قصد داشت تفسیری کامل و جامع بنویسد، ولی موفق نشد. وی در حدود ۱۰۴۰، کتاب مفاتیح الغیب لفتح خزائن العلوم المُبْرَأَة عن الشک و الریب را نوشت تا مقدمه‌ای بر تفسیر جامع او باشد. تفاسیر ملاصدرا به ترتیب سوره‌های قرآن تنظیم و در یک جلد، به کوشش شیخ احمد شیرازی به نام تفسیر ملاصدرا چاپ سنگی شد. سه بار نیز این رساله‌ها در هفت مجلد به نام‌های التفسیرالکبیر و تفسیر القرآن الکریم به چاپ رسیده است.

المیزان: المیزان فی تفسیر القرآن که بیشتر به تفسیر المیزان شهرت دارد از جامع‌ترین و مفصل‌ترین تفاسیر شیعی قرآن به زبان عربی است که در قرن چهاردهم هجری به قلم سید محمد حسین طباطبائی (۱۲۸۱ – ۱۳۶۰ش) نگاشته شده است. روش به کار گرفته شده در این کتاب تفسیر آیات قرآن به کمک سایر آیات قرآنی است.

خاورشناسان و تفسیر

آغاز؛ ردیه نویسی کشیشان

تفسیر پژوهی خاورشناسان، بر اساس نحوه مطالعات و آشنایی آنها با اسلام، به چند دوره تقسیم میشود. آغاز مطالعات قرآنی، ردیه نویسی کشیشان مسیحی بر ضد اسلام است. این دوره از اواخر قرن اول هجری آغاز شد و مشخصاً به فعالیتهای یوحنای دمشقی (ح ۳۵ـ۱۳۲/ ح ۶۵۵ـ۷۵۰) در این زمینه می‌توان اشاره کرد. وی ردیه‌ای بر اسلام نوشت و در آن مطالبی درباره قرآن آورد. وی ظاهراً با عربی آشنایی داشته و از متن اصلی قرآن استفاده می‌کرده است. در چندین سده بعد، تنها آگاهی غربیان از قرآن، ردیه‌های کشیشانی بود که اطلاعات خود را عموماً از منابع دست دوم و ردیه‌های دیگر گرفته بودند. نقطه عطف این دوره، ترجمه کامل قرآن به لاتینی به دستور پطرس مکرم (۴۸۵ـ۵۵۱/ ۱۰۹۲ـ۱۱۵۶) در حدود ۵۳۷ ـ ۵۳۸/ ۱۱۴۳ بود. این ترجمه همراه با چند متن دیگر، از جمله دو ردیه پطرس مکرم و نوشته هایی از پطرس آلفونسی (متوفی ۵۳۴/ ۱۱۴۰)، نخستین اثر جامع درباره قرآن و اسلام بود و نقش مهمی در شکل دادن ذهنیت اروپاییان در باب اسلام داشت.

مرحله جدید؛ مطالعات قرآنی محققان غربی

مطالعات قرآنی با چاپ تاریخ قرآن نولدکه در ۱۲۷۶ـ ۱۲۷۷/ ۱۸۶۰، وارد مرحله جدیدی شد. این کتاب، به سبب جامعیت طرح مباحث قرآنی آن، در پرداختن محققان غربی به مطالعات قرآنی بسیار مؤثر بوده است. سنّت قرآن پژوهی آلمان متأثر از مباحث فقه اللغه و مطالعات انجیلی بود. نخست گوستاو فلوگل (۱۲۱۸ـ۱۲۸۷/ ۱۸۰۲ـ۱۸۷۰) متن قرآن را در ۱۲۵۰/ ۱۸۳۴ منتشر کرد و در ۱۲۵۸/ ۱۸۴۲، «معجم قرآن» را برای آن فراهم آورد. قرآن پژوهان پس از نولدکه، همچون اوتو پرتسل (ح ۱۳۱۱ـ ۱۳۶۰/ ۱۸۹۳ـ۱۹۴۱) و گوتهلف برگشترسر (۱۳۰۳ـ۱۳۵۲/ ۱۸۸۶ـ ۱۹۳۳)، از شاگردان نولدکه و متأثر از پژوهشهای وی بودند. بحثهای مربوط به فقه اللغه و تفسیر در آثار رودی پارت (۱۳۱۹ـ۱۴۰۳/ ۱۹۰۱ـ ۱۹۸۳) و رژیس بلاشر (۱۳۱۸ـ۱۳۹۳/ ۱۹۰۰ـ۱۹۷۳) مطرح شده است.

تحولات در مطالعات قرآنی

از اوایل دهه ۱۳۳۰ ش / ۱۹۵۰، مطالعات قرآنی، از حیث توجه به مسائل تفسیری، تحولاتی یافت. تغییرات حاصل از جریانهای نوگرا در تفسیرنگاری، که در مصر آغاز شده بود، مورد علاقه خاورشناسان قرار گرفت. قرآن پژوهان غربی نیز به تفسیرنگاری علمی و ادبی در مصر توجه کردند. یکی از مهمترین پژوهشگرانی که در این حوزه مطلب نوشت، ژاک ژومیه بود. وی درباره تفسیرالمنار نوشته محمد رشیدرضا (متوفی ۱۳۱۴ ش / ۱۹۳۵) بر پایه تقریرات محمد عبده (متوفی ۱۳۲۳/ ۱۹۰۵)، آرای امین خولی (بنیانگذار جنبش تفسیر ادبی قرآن در مصر)، الجواهر فی تفسیرالقرآن طَنْطاوی جوهری از تفاسیر علمی و جنبش تفسیرنگاری مصر بین سالهای ۱۳۲۶ تا ۱۳۳۰ ش / ۱۹۴۷ـ۱۹۵۱ مقاله نوشت. مهم‌ترین پژوهش تفسیری در اوایل قرن بیستم، بعد از تاریخ قرآن نولدکه، کتاب «گرایشها در تفسیر اسلامی» نوشته ایگناتس گولدتسیهر بود. یوهانس مارینوس سیمون بالیون در تکمیل فصل آخر کتاب گولدتسیهر، جنبش تفسیرنگاری مصر میان سالهای ۱۳۰۰ـ۱۳۸۰/۱۸۸۰ـ۱۹۶۰ را بررسی کرده است. بالیون در مطالعه خود به بررسی آرای مفسرانی چون محمداحمد خَلَف اللّه، محمدکامل حسین و مفسران اردو زبانی چون ابوالکلام آزاد پرداخته است. یوهانس جانسن نیز درباره تفسیرنگاری در مصر کتابی نوشته است با عنوان «تفسیر قرآن در مصر جدید».

تک‌نگاری دربارۀ مفسران

تک نگاری درباره مفسران، از دیگر پژوهشهای تفسیری خاورشناسان است. در این تحقیقات، زندگی مفسران و شیوه‌های تفسیری و آرای خاص آنان، مورد بحث قرارگرفته است. از این مطالعات می‌توان به تحقیقات مارک شارتیه، فریلند ابُت، عیسی بُلاطه، ایوُن یازبک حداد و دیونگ اشاره کرد. مارک شارتیه درباره تفسیر مصطفی محمود (مجادله لفهم عصری للقرآن) و محمداحمد خلف اللّه مقالاتی منتشر کرده است. فریلند ابت و چارلز آدامز، تفهیم القرآن ابوالاعلی مودودی، عیسی بلاطه، تفسیر ادبی با تکیه بر آرای عایشه عبدالرحمان بنت الشّاطی (التفسیر البیانی للقرآن الکریم)، یازبک حداد، فی ظلال القرآن سیدقطب و دیونگ جواهر طَنْطاوی جوهری را بررسی کرده‌اند.

آیه‌پژوهی

در سال‌های اخیر، روش دیگری در مطالعات تفسیری به وجود آمده است که می‌توان آن را «‌آیه پژوهی‌» نامید و به دو دسته تقسیم کرد: آیه پژوهی فقهی ـ کلامی و آیه پژوهی تاریخی. در این روش، تفسیر آیه با توجه به اهمیت فقهی، کلامی، یا تاریخی آن در تفاسیر گوناگون بررسی می‌شود. این روش در واقع بازسازی فهم تاریخی مفسران مسلمان از آیات قرآن است. مقالات جان برتن و هاوتینگ نمونه‌ای از مطالعات آیه پژوهی با تکیه بر مباحث فقهی ـ کلامی است. برخی مقالات اوری روبین مثالهایی از مقالات آیه پژوهی تاریخی‌اند. برخی مقالات اندرو ریپین در حوزه آیه پژوهی به صورت کتابی با نام «قرآن و سنّت تفسیری آن» منتشر شده است. بررسی تفاسیر کهن، همچون تفسیر جامع البیان عن تأویل‌ای القرآن و تفسیر هودبن مُحَکم هُوّاری اباضی و مُقاتِل بن سلیمان و برخی تفاسیر دیگر، موضوع تحقیقات مفصّل کلود ژیلیو بوده است.

شیوه‌های پژوهشی

در پژوهش متون کهن تفسیری، دو شیوه میان خاورشناسان وجود دارد:

شیوه اول، بررسی و تحلیل اَسناد روایات در متون تفسیری است. این روش مبتنی است بر تجزیه و تحلیل مطالب نقل شده در کتابهای شرح احوال و مقایسه سلسله سند روایات در تفاسیر گوناگون. از جمله این تحقیقات، مقالات آیزیا گولدفلد درباره تفسیر ابن عباس و مقاتل بن سلیمان و مقالات فرد لیم هویز درباره مُجاهِدبن جَبْر و حَمَدی صَمّود درباره یحیی بن سلام (متوفی ۲۰۰) است.

شیوه دوم، تحلیل ادبی متن تفاسیر است. این شیوه، ادامه کار گولدتسیهر در جعلی دانستن متون روایی و تفسیری است و بر آن است که با استفاده از معیارهای ادبی، تاریخ جعل روایات را مشخص کند. جان ونسبرا، مبدع این شیوه، شکل گیری روند تفسیرنگاری را در پنج مرحله روایی، فقهی، متنی، بلاغی و تمثیلی دانسته و مشخصات هر مرحله را ذکر کرده است.

بازسازی تفاسیر غیرموجود

بازسازی تفاسیر غیرموجود یکی دیگر از موضوعات مورد توجه خاورشناسان بوده است. تحقیق مفصّل دانیل ژیماره درباره تفسیر قرآن ابوعلی جُبّایی نمونه‌ای از این مطالعات است. چاپ و تصحیح تفاسیر قرآن، چندان مورد توجه خاورشناسان نبوده است و در این زمینه فقط این آثار شایان ذکرند: چاپ مقدمه المبانی و المحرر الوجیز به کوشش آرتور جفری، چاپ مقدمه تفسیرالکشف و البیان ثعلبی (متوفی ۴۲۷) و خمس مائه آیه من القرآن مقاتل بن سلیمان به کوشش آیزیا گولدفلد.

کتاب‌شناسی تحقیقات تفسیری خاورشناسان

کتاب شناسی‌هایی نیز از تحقیقات تفسیری خاورشناسان تهیه شده است، از جمله کتاب شناسی مطالعات قرآنی به زبانهای اروپایی (تهران ۱۳۸۰) تألیف مرتضی کریمی‌نیا، آثار منور احمد انیس و اندرو ریپین، و گزارش کوتاه نجیب عقیقی.

منابع: در نوشتن این مقاله، از جلد اول دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی و جلد هفتم دانشنامه جهان اسلام استفاده شده است.

قرآن کریم؛

ابوحیان غرناطی، تفسیرالبحر المحیط، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛

ابن جزی، کتاب التسهیل لعلوم التنزیل، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛

ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛

ابن عاشور (محمدطاهربن محمد)، تفسیرالتحریر و التنویر، تونس ۱۹۸۴؛

ابن بابویه، الامالی، او، المجالس، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛

همو، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ش؛

همو، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱؛

همو، کمال الدین و تمام النعمه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش؛

همو، معانی الاخبار، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ش؛

ابن ندیم، ترجمه تجدد؛

احمدبن محمدثعلبی، الکشف و البیان، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/ ۲۰۰۲؛

حسین بن حکم حبری، تفسیرالحبری، چاپ محمدرضا حسینی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷؛

عبیداللّه بن عبداللّه حسکانی، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، چاپ محمد باقر محمودی، تهران ۱۴۱۱/ ۱۹۹۰؛

ابوالقاسم خوئی، البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷؛

محمدبن عبدالکریم شهرستانی، تفسیرالشهرستانی، المسمی مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار، ج۱، چاپ محمدعلی آذرشب، تهران ۱۳۷۶ ش؛

محمدبن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد «‌ص »، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، قم ۱۴۰۴؛

حاجی خلیفه؛ محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶؛

حسن بن عبداللّه عسکری، معجم الفروق اللغویه، الحاوی لکتاب ابی هلال العسکری و جزءاً من کتاب السیدنورالدین الجزائری، قم ۱۴۱۲؛

دائره المعارف الاسلامیه، قاهره: دارالشعب، [? ۱۹۶۹]، ذیل «‌التفسیر. تکمله‌» (از امین خولی)؛

سید محسن امین، اعیان الشیعة، دارالتعارف للمطبوعات بیروت، ۱۴۱۸ق / ۱۹۹۸م؛

سید محمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، مترجم: محمدباقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامی قم؛

سید محمدعلی ایازی، «تفسیر قرآن» در دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۱، به کوشش بهاء‌الدین خرمشاهی، تهران: دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش؛

عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۹۶۷، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش؛

علوم القرآن عندالمفسرین، قم: مرکز الثقافه والمعارف القرآنیه، ۱۳۷۴ـ ۱۳۷۵ش؛

علی بن محمد جرجانی، کتاب التعریفات، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛

علی بن محمد خازن، لباب التأویل فی معانی التنزیل، در مجمع التفاسیر، [قاهره ] ۱۳۱۷ـ۱۳۲۰، چاپ افست استانبول: دارالدعوه، ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛

فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸ / ۱۹۸۸؛

کاظم برگ نیسی، «‌واژه‌های دخیل قرآن و دیدگاهها»، معارف، دوره ۱۲، ش ۱ و۲ (فروردین ـ آبان ۱۳۷۴)؛

محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بولاق ۱۳۲۲ – ۱۳۳۰ / ۱۹۹۴ – ۱۹۱۱، ۳۰ج، چاپ افست بیروت ۱۴۰۰ – ۱۴۰۳ / ۱۹۸۰ – ۱۹۸۳؛

محمدبن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛

محمدبن محمد ماتریدی، تفسیر الماتریدی المسمی تأویلات اهل السنه، ج۱، چاپ ابراهیم عوضین و سید عوضین، قاهره ۱۳۹۱/۱۹۷۱؛

محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷؛

محمدحسین علی صغیر، المبادی العامه لتفسیر القرآن الکریم بین النظریه و التطبیق، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰؛

مرتضی کریمی نیا، «‌کتاب شناسی مطالعات تفسیری در زبانهای اروپایی »، فصلنامه پژوهشهای قرآنی، سال ۷، ش ۲۵ و ۲۶ (بهار و تابستان ۱۳۸۰)؛

نجیب عقیقی، المستشرقون، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۱؛

محمدبن سلیمان کافیجی، کتاب التیسیر فی قواعد علم التفسیر، چاپ اسماعیل جراح اوغلی، آنکارا ۱۹۷۴؛

حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سید کیلانی، تهران ۱۳۳۲ش؛

همو، مقدمه جامع التفاسیر مع تفسیرالفاتحه و مطالع البقره، چاپ احمدحسن فرحات، کویت ۱۴۰۵/۱۹۸۴؛

محمد رشیدرضا، تفسیرالقرآن الحکیم المشتهر باسم تفسیر المنار، [تقریرات درس ] شیخ محمد عبده، ج۱، مصر ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴؛

محمود بن عمر زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، بیروت ۱۳۳۶ / ۱۹۴۷؛

محمدبن مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱، چاپ افست تهران [بی تا ]؛

محمودبن روح اللّه آلوسی، روح المعانی، بیروت: داراحیاءالتراث العربی، [بی تا]؛

محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت [بی تا]؛

مساعدبن سلیمان طیار، فصول فی اصول التفسیر، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹؛

محمدهادی معرفت، التفسیر و المفسّرون فی ثوبه القشیب، مشهد ۱۴۱۸ـ۱۴۱۹؛

علی اکبر بابایی، غلامعلی عزیزی کیا، و مجتبی روحانی راد، روش شناسی تفسیر قرآن، قم ۱۳۷۹ش؛

محمدبن لطفی صباغ، بحوث فی اصول التفسیر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛

فهدبن عبدالرحمان رومی، بحوث فی اصول التفسیر و مناهجه، ریاض ۱۴۱۹؛

جعفر شهیدی، «‌تفسیر، تفسیر به رأی، تاریخ و حدود استفاده از آن »، در فرخنده پیام: یادگارنامه استاد دکتر غلامحسین یوسفی، مشهد: دانشگاه مشهد، ۱۳۶۰ ش؛

محمد عبدالعظیم زرقانی، مناهل العرفان فی علوم القرآن، قاهره [۱۹۸۰]؛

محمدبن عیسی ترمذی، الجامع الکبیر، چاپ بشار عواد معروف، [بیروت ]۱۹۹۸؛

احمدبن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، چاپ عبدالغفار سلیمان بنداری و کسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛

سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، [قاهره، بی‌تا. ]، چاپ افست [ بیروت، بی‌تا.]؛

محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، جزء ۱، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج۲، جزء ۳، بیروت ۱۳۷۶/۱۹۵۷، ج۷، جزء ۱۳، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش؛

محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیر الصافی، چاپ حسین اعلمی، بیروت۱۳۹۹/۱۹۷۹؛

احمد عمر ابوحجر، التفسیرالعلمی للقران فی المیزان، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛

صبحی صالح، دراسات فی فقه اللغه، بیروت ۲۰۰۰؛

همو، مباحث فی علوم القرآن، بیروت ۱۹۶۸، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش؛

محمدبن حسن طوسی، العُدِّه فی اصول الفقه، چاپ محمد رضا انصاری قمی، قم ۱۳۷۶ش؛

همو، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰؛

علی بن حسین(ع)، امام چهارم، ترجمه و شرح صحیفه کامله سجادیه، به قلم علی نقی فیض الاسلام، تهران ۱۳۶۸ش؛

محمدبن ابوالقاسم عماد الدین طبری، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، نجف ۱۳۸۳/۱۹۶۳؛

محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۱؛

فرات بن ابراهیم کوفی، تفسیر فرات الکوفی، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛

محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بحار الانوار، بیروت ۱۴۰۳؛

جواد مصطفوی، رابطه نهج البلاغه با قرآن، تهران ۱۳۵۹ش؛

محمدبن محمد مفید، کتاب الامالی، چاپ حسین استاد ولی و علی اکبر غفاری، قم ۱۴۰۳؛

احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛

یوهان فوک، تاریخ حرکه الاستشراق: الدراسات العربیه والاسلامیه فی اوروبا حتی بدایه القرن العشرین، نقله عن الالمانیه عمر لطفی عالم، بیروت ۲۰۰۱؛

Munawar Ahmad Anees, “Islamic studies-publish and perish? book and periodical citations on tafsir al-Qur’an in Western languages”, The Muslim world book review , vol. 5, no. 2 (Winter 1985) ;

Approaches to the history of the interpretation of the Qur’an, ed. Andrew Rippin, Oxford: Clarendon Press, 1988;

Hartmut Bobzin,”Latin translations of the Koran: a short overview”, Der Islam, vol. 70, no. 2 (1993);

Norman Daniel, Islam and the West: The making of an image, Oxford 1993; The Encyclopedia of religion, ed. Mircea Eliada, New York 1987, s.v. “Tafsir”) by Andrew Rippin);

Index Islamicus 1997 , compiled and edited by G. J. Roper and C. H. Bleaney, London 1999; E. A. Rezvan, “the Qur’an and its world: VIII/1. Contra legem sara cenorum: the Qur’an in Western Europe”, Manuscripta Orientalia, vol. 4, no. 4 (Dec. 1998);

Andrew Rippin, “The present status of tafsir studies”, The Muslim world, LXXII, nos.3-4 (July – Oct.1982);

Daniel J. Sahas, John of Damascus on Islam: the heresy of the Ishmaelites, Leiden 1972;

Kees Versteech, “Greek translations of the Qur’an in Chris-tian polemics (9th century A. D)”, ZDMG , vol. 141, no. 1 (1991); John Wansbrough, Quranic studies: sources and methods of scriptural interpretation , Oxford 1977.

 

بازدیدها: 584