تفسیر تسنیم (اجمالی)| جلد دوازدهم، سوره بقره، آیه ۲۶۴

یاَیُّها الَّذینَ ءامَنوا لاتُبطِلوا صَدَقتِکُم بِالمَنِّ والاَذی کَالَّذی یُنفِقُ مالَهُ رِئاءَ النّاسِ ولایُؤمِنُ بِاللهِ والیَومِ الاءخِرِ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفوانٍ عَلَیهِ تُرابٌ فَاَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلدًا لایَقدِرونَ عَلی شی‏ءٍ مِمّا کَسَبوا واللهُ لایَهدِی القَومَ الکفِرین (۲۶۴)

گزیده تفسیر
خدای سبحان در این آیه با لحنی شدید، مؤمنان را تهدید می‏کند که ثواب بخشش های خود را با منّت گذاردن و آزار رساندن تباه نکنند و مانند کسی نباشند که مال خود را برای نمایش به مردم انفاق می‏کند و به خدا و روز آخرت ایمان ندارد.
سپس مَثَل عمل ریاکار را مانند سنگی صاف و سخت می‏داند که روی آن خاکی باشد که بذری درون خود دارد و رگباری به آن برسد و همه خاکها و بذرها را بپراکند و آن سنگ را صاف و تهی از خاک و سخت باقی گذارد.
۳۶۲

این تمثیل با بیان حال انفاق‏کنندگان ریاکار، وضعیّت خطرناک انفاق‏کنندگان منّتگذار و آزاردهنده نیازمندان را به آنها گوشزد می‏کند که آنان از کاری که کرده و بذری که پاشیده‏اند، نمی‏توانند حاصلی برگیرند. همچنین هشدار می‏دهد که خداوند گروه کافران را (غیر از هدایت تشریعی و عمومی) به راه موفقیت هدایت نمی‏کند.

تفسیر

مفردات
لاتُبطِلُوا: باطل در مقابل حق، و چیزی است که ثبات و واقعیتی ندارد و نابود شدنی است ۱٫ قرآن کریم نیز همواره باطل را برابر حق قرار داده و آن را «زَهوق» (نابود شدنی):﴿وقُل جاءَ الحَقُّ وزَهَقَ البطِلُ اِنَّ البطِلَ کانَ زَهوقا) ۲ و «زاهق» دانسته است: ﴿بَل نَقذِفُ بِالحَقِّ عَلَی البطِلِ فَیَدمَغُهُ فَاِذا هُوَ زاهِق) ۳
ابطال، مقابل احقاق و به معنای نابود کردن چیز محو شدنی است ۴٫ گاه مراد از بطلان، سقوط حکم شی‏ء است ۵٫ در آیه کریمه نیز ریا و منّت، آثار کلامی انفاق را حبط می‏کند؛ همان‏طور که صحّت فقهی را منتفی می‏کند.
تذکّر: باطل گاهی در قبال حق است و زمانی در برابر مقبول که مطلب کلامی است و گاهی در برابر صحیح است که مطلب فقهی است و جامع همه
^ ۱ – ـ التحقیق، ج۱، ص۲۷۳، «ب ط ل».
^ ۲ – ـ سوره اسراء، آیه ۸۱٫
^ ۳ – ـ سوره‏انبیاء، آیه ۱۸٫
^ ۴ – ـ التحقیق، ص۲۷۴ ـ ۲۷۳، «ب ط ل».
^ ۵ – ـ المصباح، ص۵۲٫
۳۶۳

آنها ناپایداری و بی‏اثر بودن است که در هر فنّ حکم خاص خود را دارد.
رِئاء: «رئاء» و «مراءاه» مصدر باب مفاعله، از ریشه رؤیت و به معنای نشان دادن عمل به دیگران است ۱٫
صَفْوان: «صفاء»، خالص بودن چیزی از تیرگی و آمیختگی است و صفا به معنای سنگ صاف از همین معناست. صفوان، سنگی صاف است که هیچ سوراخی ندارد تا خاک را در خود نگه دارد ۲٫
وابِلٌ: «وَبْل»، شدّت همراه با سنگینی مادی یا معنوی است. «وابل»، بر وزن فاعل از «وَبال» و به معنای چیزی است که شدّت و سنگینی از آن صادر می‏شود و از مصادیق آن، باران تند و درشت قطره (رگبار) است ۳٫
گفتنی است که تنوین ﴿وابِل﴾ برای تفخیم و تنوین ﴿تُراب﴾ برای تقلیل و تحقیر است.
صَلْداً: «صلد»، سختی و صلابت ویژه‏ای است که نموّ و افزایشی در آن نیست و چیزی را نمی‏رویاند؛ مانند سنگ سختی که چیزی بر آن نمی‏روید و مانند سرِ تاس و بی‏مو. وجود دو قید صلابت و عدم نموّ این ریشه را از ریشه‏هایی مانند صلب، شدّ، صفو و… جدا می‏کند ۴٫

تناسب آیات
خدای سبحان در آیات پیشین، نخست با تشویق همگان به انفاق، با بیان اجر
^ ۱ – ـ المصباح، ص۲۴۷، «ر و ی».
^ ۲ – ـ مفردات، ص۴۸۷، «ص ف و».
^ ۳ – ـ التحقیق، ج۱۳، ص۱۷ ـ ۱۶، «و ب ل».
^ ۴ – ـ همان، ج۶، ص۳۱۲، «ص ل د».
۳۶۴

و برکات فراوان آن، گوشزد می‏فرماید که آن اجر بی‏شمار، از آنِ انفاق‏کنندگانی است که در پی عمل خویش منّت نگذارند و نیازمندان را نرنجانند و در پی آن انسانها را نصیحت می‏کند که به جای انفاق مالی منّت‏دار یا آزاردهنده، انفاق معنوی با قول معروف و مغفرت داشته باشند که بسیار پسندیده است.
اکنون در این آیه با لحنی تند، مؤمنان را تهدید می‏فرماید که مبادا صدقه‏هاشان را با «منّ» و «أذی» باطل ساخته و ثواب آن را از دست بدهند، وگرنه همچون انفاق ریاکار، انفاقشان نابود و بی‏ثمر می‏گردد.
٭ ٭ ٭

معنای باطل کردن صدقه
باطل، یعنی عدم و دو گونه استعمال می‏شود:
۱٫ باطل محض، عدم است و اصلاً وجود خارجی ندارد؛ مانند باطل‏بودن عمل عبادی و بت‏پرستی کافران که به سراب تشبیه شده است و سراب خطای حس، خیال و وهم است و اصلاً در خارج وجود ندارد. سراب نه تنها آب نیست، بلکه هیچ است: ﴿والَّذینَ کَفَروا اَعملُهُم کَسَرابٍ بِقِیعَهٍ یَحسَبُهُ الظَّمءانُ ماءً حَتّی اِذا جاءَهُ لَم یَجِدهُ شیءا) ۱ زیرا خدای سبحان نفرموده: «حتّی إذا جاءه وجده لا شی‏ء» تا توهّم نشود که اعمال کافران موجود، ولی ناچیز است، بلکه فرمود اعمال آنان مانند سراب، هیچ است و آن را اصلاً نمی‏یابند ۲٫
مراد از باطل در آیه مورد بحث نیز همین معنا از بطلان است؛ یعنی هیچ و
^ ۱ – ـ سوره نور، آیه ۳۹٫
^ ۲ – ـ ر.ک: تسنیم، ج۸، ص۲۷۲٫
۳۶۵

بی‏اثر، چنان که در آیه‏ای دیگر آمده است: ﴿قالَ موسی ما جِئتُم بِهِ السِّحرُ اِنَّ اللهَ سَیُبطِلُه) ۱ خدا حتماً آن سحر را بی‏اثر می‏سازد و همان اثر خیالی را هم نابود می‏کند.
۲٫ باطل آمیخته به حق؛ مانند مَثَل حق و باطل که خدای سبحان فرمود: ﴿اَنزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَت اَودِیَهٌ بِقَدَرِها فَاحتَمَلَ السَّیلُ زَبَدًا رابِیًا ومِمّا یوقِدونَ عَلَیهِ فِی النّارِ ابتِغاءَ حِلیَهٍ اَو مَتعٍ زَبَدٌ مِثلُهُ کَذلِکَ یَضرِبُ اللهُ الحَقَّ والبطِلَ فَاَمَّا الزَّبَدُ فَیَذهَبُ جُفاءً واَمّا ما یَنفَعُ النّاسَ فَیَمکُثُ فِی الاَرضِ کَذلِکَ یَضرِبُ اللهُ الاَمثال) ۲ در این مثال خدای سبحان باطل آمیخته به حق را به کف و حباب روی آب تشبیه کرده است. وجود کف و احساس آن، به جهت نَم و لایه نازکی از آبِ حقّ است، از این‏رو، حق‏نمایی می‏کند، با آنکه درون حباب و کف روی آب، باطل محض و هیچ است، پس باطل آمیخته به حق از جهت نَمِ حق، وجودی دارد و حق‏نمایی می‏کند؛ ولی به لحاظ خلأ درونی، هیچ و پوچ است.
«ریا» و«منّ» و«أذی» عمل را بی‏اثر می‏سازد، گرچه ما احساس نمی‏کنیم؛ مانند خوردن ظالمانه مال یتیم که خوردن آتش است، هر چند در دنیا بر اثر غفلت، سوزش آن احساس نشود: ﴿اِنَّما یَأکُلونَ فی بُطونِهِم نارا) ۳
تذکّر: مقصود از باطل و بی‏اثر شدن صدقه به سبب «منّ» و «أذی»، زوال آثار کلامی، یعنی اجر و مزد و برکات آن است، وگرنه اثر فقهی صدقه مانند مالکیت گیرنده و حلیّت تصرف در آن نابود نمی‏شود، پس مراد از ابطال، حبط
^ ۱ – ـ سوره یونس، آیه ۸۱٫
^ ۲ – ـ سوره رعد، آیه ۱۷٫
^ ۳ – ـ سوره نساء، آیه ۱۰٫
۳۶۶

کلامی است نه بطلان فقهی به طور مطلق؛ یعنی در این‏گونه موارد آثار متعددی مطرح است:
۱٫ کلامی، به لحاظ ثواب و اجر اخروی که منتفی است.
۲٫ حلیّت تصرف برای نیازمند که گیرنده چنین مال است و به ناچار منّت و اذیّت را تحمل می‏کند.
۳٫ صحت فقهی، به معنای مجزی بودن تصدّق مزبور، منتفی است و شخص صدقه دهنده دوباره باید آن عمل واجب، مانند زکات، را انجام دهد.
۴٫ چون تصدّق واجب که با منّت و اذیت آلوده شد مجزی نیست ممکن است گفته شود با بقای عین مال در دست گیرنده می‏توان از او گرفت و دوباره با قربت محض و بدون آلودگی به مَنّ و اذی به او یا به مستمند دیگری داد.

آزار همتای با ریا
خدشه‏دار کردن حیثیت نیازمند و اذیت او، در حد ریاست که شرک به خداست، چون ریا نظیر معاصی کبیره متداول، مانند غیبت و…، نیست؛ ریا شرکی رقیق و خفی است، بر خلاف گناهان بزرگ دیگر. ریا شرکی در محور اعتقاد است و کم گناهی مانند ریاست، از این رو اذیت مستمند که فشار روحی را بر فشار مالی او می‏افزاید، دارای پیامدهای بدتر و در حد ریاست نه هر اذیتی، پس هر اذیتی در حدّ ریا نیست، هرچند حرام و نارواست.
گفتنی است که عدم تکرار حرف نفی بر سر ﴿والاَذی﴾ موهم مبطل بودن مجموع «منّ» و «أذی» است؛ لیکن تکرار آن در آیه دیگر این توهّم را برطرف می‏کند: ﴿ثُمَّ لایُتبِعونَ ما اَنفَقوا مَنًّا ولاَاَذًی) ۱ پس هر یک از «منّ» و «اذی»
^ ۱ – ـ سوره بقره، آیه ۲۶۲٫
۳۶۷

جداگانه صدقه را باطل می‏کند.

معنای ریا
ریا صرف انجام دادن علنی عمل یا نشان دادن آن به دیگران نیست، بلکه تظاهر به اخلاصِ در عمل با هدف جلب نظر مردم و کسب شهرت است، زیرا نوع نگاه ریاکار به نظام هستی نادرست است؛ به جای آنکه خدا را تنها مؤثر مستقلّ در امور بداند، نظر مردم را دارای اثر استقلالی می‏پندارد و به جای آنکه فقط از خدا بترسد، خوف از مردم او را به عمل وا می‏دارد.
ریاکار به جای واقع‏بینی و خدامحوری، ظاهربین و مردم‏محور است و پیداست که خداگرایی و مردم‏گرایی با یکدیگر جمع نمی‏شوند.
ریا گاه از راه اسماع نیز عملی می‏شود؛ یعنی کسی کار خیر را برای اینکه به گوش مردم برسد انجام می‏دهد؛ یعنی در متن عمل، قصد اِسماع دارد تا از ضرر مردم در امان باشد یا توجه و محبت آنان را به خود جلب کند.

راز ذکر جداگانه ریا
در این آیه شریفه، ریا در کنار «منّ» و «اذی» مورد نهی قرار نگرفته و نفرموده است: «لاتبطلوا صدقاتکم بالمنّ و الاذی و الریاء»، چون صدر آیه خطاب به مؤمنان است: ﴿یاَیُّها الَّذینَ ءامَنوا﴾ و ریا با ایمان جمع نمی‏شود، برخلاف منت و اذیت که با ایمان جمع می‏شود. بیان آیه شریفه این است که اگر کسی همراه با «منّ» و «اذی» صدقه داد یا با «منت» و «اذیت» صدقه پیشین خود را باطل کرد، مانند کافری است که مال خود را با ریا انفاق می‏کند.
گفتنی است که شرک خفی که به مقام ظهور نرسیده است، با ایمان جمع می‏شود؛ اما شرک در مقام عمل که انسان عملی را ریاکارانه انجام بدهد با
۳۶۸

ایمان جمع نمی‏شود، زیرا عمل صالح از اجزای ایمان است و انسان در حین انجام عمل ریاکارانه، مؤمن نیست، چون می‏خواهد وانمود کند که من برای خدا کار می‏کنم، در حالی که هدف او جلب توجه مردم است.

وجه تشبیه در آیه
تشبیه ابطال صدقه به وسیله «منّ» و «اذی» به ابطال انفاق با ریا، برای آن است که ریا از «منّ» و «أذی» شدیدتر است، زیرا ریا گناه بزرگ اعتقادی است؛ ولی «منّ» و «أذی» گناه عملی است.
وجه مشترک «منّ» و «أذی» با «ریا» این است که هر سه امر، وسیله برتری‏جویی و آزردن دیگران است؛ با این تفاوت که ریاکار با حیله و تزویر می‏خواهد بر قلوب مردم چیره شود و محبّت آنان را جلب کند؛ ولی منّت‏گذار و آزارده با آزار و اذیّت می‏خواهد شخصیت گیرنده را خدشه‏دار سازد، همان‏گونه که فرعون با خوار ساختن دیگران آنان را به اطاعت خودش درآورد: ﴿فَاستَخَفَّ قَومَهُ فَاَطاعوه) ۱

تشبیه درون ریاکار به سنگ سختِ بی‏حفره
قلب انسان صدقه دهنده منّت‏گذار و آزاردهنده مانند قلب ریاکار زمینه مساعدی برای نگهداری اعمال خیر بر روی آن نیست و همان‏گونه که سنگ صاف و بدون سوراخ و شکاف، ذرّه‏ای خاک را بر روی خود جا نمی‏دهد و باران تند و شدید، گرد و خاکهای برجا مانده بر روی آن را می‏شوید، «منّ» و «أذی» نیز مانند «ریا» برکات خیرات را از قلب منّت‏گذار و آزاردهنده می‏بردند:
^ ۱ – ـ سوره زخرف، آیه ۵۴٫
۳۶۹

﴿فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفوانٍ عَلَیهِ تُرابٌ فَاَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلدا﴾.
همچنین از درون سنگ سخت، امید رویش گُل و گیاه نیست و از درون قلب انفاق کننده منّت‏گذار و موذی مانند ریاکار نیز خیرات قلبی تراوش نمی‏کند، پس چنین سنگ سخت و صافی که از درون و بیرون زمینه مناسبی برای رشد گیاهان نیست، مَثَل خوبی برای بیان وضعیّت قلب صدقه دهنده منّان و موذی مانند ریاکار است که اعمال بیرونی و درونی‏اش خیری ندارد.
تذکّر: ضمیر ﴿فمثَلُه﴾ یا به خصوص ریاکار باز می‏گردد یا به هریک (کل واحد منهما)، زیرا اولاً ریاکار نزدیک است و منّت‏گذار دور و ثانیاً تشبیه بدون ذکر وجه شبه ناتمام است. در این آیه انفاق منّان و موذی همانند انفاق ریاکار شد و اما اینکه حکم انفاق ریاکار چیست به خوبی بیان نشد، هرچند اجمالاً معلوم است و عمل ریاکار مانند بذرافشانی روی صفوان است که باران نافع به حال آن ضارّ است.

حبط عمل
جمله ﴿لایَقدِرونَ عَلی شی‏ءٍ مِمّا کَسَبوا﴾ مستأنف و نشان حبط و بی‏اثر شدن عمل انفاق منّان و موذی نظیر ریاکار است؛ مانند آنچه در آیه ﴿وقَدِمنا اِلی ما عَمِلوا مِن عَمَلٍ فَجَعَلنهُ هَباءً مَنثورا) ۱ آمده است. «هباء منثور» به ذرات ریز معلّق و پراکنده در فضا گفته می‏شود که بهره‏بردنی و گرفتنی نیست.
به دلالت نکره (شی‏ء) در سیاق نفی: ﴿لایَقدِرونَ عَلی شی‏ءٍ مِمّا کَسَبوا﴾ که نشان عموم است، انفاق کنندگان منّان و موذی مانند ریاکاران و کافران از اعمالشان هیچ‏گونه بهره‏ای نمی‏برند، پس مؤمنان انفاق کننده باید از منّت و
^ ۱ – ـ سوره فرقان، آیه ۲۳٫
۳۷۰

آزار بپرهیزند تا صدقاتشان مانند انفاق ریاکاران و عمل کافران هیچ و پوچ نشود.
بهره‏برداری از عمل فرع وجود و بقای آن عمل است. کسی در قیامت از کار دنیایی خویش طرفی می‏بندد که آن را حفظ کرده و در صحنه معاد آن را به همراه داشته باشد، چنان‏که از تعبیر ﴿مَن جاءَ بِالحَسَنَهِ فَلَهُ عَشرُ اَمثالِها) ۱ بر می‏آید. انفاق و صدقه ملحوق به مَنّ و اذی یا مصحوب آنها همانند خاک روی سنگ صافِ مبتلا به رگبار بارش است که اصلاً جمع آوری آن مقدور کسی نیست؛ وقتی مقدور نبود به صحنه نمی‏آید و از این‏رو مجالی برای انتفاع از آن نیست، لذا عنوان ﴿لا یَقدِرون﴾ در آیه مورد بحث و نیز در آیه ﴿مَثَلُ الَّذینَ کَفَروا بِرَبِّهِم اَعملُهُم کَرَمادٍ اشتَدَّت بِهِ الرِّیحُ فی یَومٍ عاصِفٍ لایَقدِرونَ مِمّا کَسَبوا عَلی شی‏ءٍ ذلِکَ هُوَ الضَّللُ البَعید) ۲ مطرح شده است.
بر پایه آیاتِ ﴿لَها ما کَسَبَت وعَلَیها ما اکتَسَبَت) ۳ و ﴿ثُمَّ تُوَفّی کُلُّ نَفسٍ ما کَسَبَت) ۴ کارها و یافته‏های انسان نیست نمی‏شود و این معنا با محتوای آیه ﴿لایَقدِرونَ عَلی شی‏ءٍ مِمّا کَسَبوا﴾ هماهنگ است، زیرا منّت و اذیّت و ریا، صدقه را باطل می‏کند و چیزی به دست انفاق‏کننده نمی‏آید؛ مانند باران تندی که اندک خاک موجود بر روی سنگ املس را به اطراف پاشیده، آن را می‏شوید، به گونه‏ای که به آن ذرّات نمی‏توان دست یافت.
گفتنی است که جمع‏آوردن ضمیر در افعال ﴿لایَقدِرون﴾ و ﴿مِمّا کَسَبوا﴾
^ ۱ – ـ سوره انعام، آیه ۱۶۰٫
^ ۲ – ـ سوره ابراهیم، آیه ۱۸٫
^ ۳ – ـ سوره بقره، آیه ۲۸۶٫
^ ۴ – ـ سوره آل عمران، آیه ۱۶۱٫

۳۷۱

به اعتبار اراده معنای جمع از موصول «الّذی» است؛ مانند ﴿وخُضتُم کَالَّذی خاضوا) ۱ که به گواه ضمیر عاید به موصول در ﴿خاضوا﴾، از ﴿الَّذی﴾ معنای جمع اراده شده است.
نکته: صدقه، عمل خیری است که استعداد رشد دارد؛ ولی منّت‏گذار، اذیت‏کننده و ریاکار آن را به هدر می‏دهند؛ ولی بت‏پرستی کافر، باطل و سراب و هیچ است، از این‏رو، درباره آن سه به ﴿لایَقدِرونَ عَلی شی‏ءٍ مِمّا کَسَبوا﴾ تعبیر شده، ولی درباره عمل کافر، به سراب: ﴿والَّذینَ کَفَروا اَعملُهُم کَسَرابٍ بِقِیعَهٍ یَحسَبُهُ الظَّمءانُ ماء) ۲ ریا شرک خفی است؛ ولی کفر، الحاد یا شرک علنی و صریح است. صدقه هیچ‏یک از این گروههای منحرف مقبول نیست، هرچند درکات آنها نیز یکسان نیست.

هدایت تکوینی خاص
راز حبط عمل، عدم برخورداری عامل از هدایت الهی است: ﴿واللهُ لایَهدِی القَومَ الکفِرین﴾. منّت‏گذار و آزاردهنده گیرنده انفاق مانند ریاکار از هدایت الهی محروم‏اند.
مراد از هدایت نیز هدایت تکوینی خاص، یعنی رساندن به هدف است که تنها شامل حال مؤمنان می‏شود، و گرنه همه انسانها، اعم از کافر و مؤمن، از هدایت تکوینی عام الهی بهره‏مندند: ﴿قالَ رَبُّنَا الَّذی اَعطی کُلَّ شی‏ءٍ خَلقَهُ ثُمَّ هَدی) ۳ و نیز همگان از هدایت تشریعی برخوردارند: ﴿هُدًی لِلنّاس) ۴
^ ۱ – ـ سوره توبه، آیه ۶۹٫
^ ۲ – ـ سوره نور، آیه ۳۹٫
^ ۳ – ـ سوره طه، آیه ۵۰٫
^ ۴ – ـ سوره بقره، آیه ۱۸۵٫
۳۷۲

وصف ﴿الکفِرین﴾ مشعر به علیّت است؛ یعنی خدا کافر را به جهت کفرش به هیچ‏یک از اهداف موردنظرش نمی‏رساند. پس علّت عدم بهره‏مندی کافران و ریاکاران از اعمالشان کفر درونی و نهانی آنان است و خداوند اعمال آنان را حمایت نمی‏کند و به آن اثر نمی‏بخشد و قهراً تلف می‏شود.

اشارات و لطایف

۱٫ احکام فقهی «منّ» و «أذی» و «ریا»
أ. حکم فقهی «منّ» و «اذی» حداکثر مانند حکم فقهی «ریا» است؛ اگر در واجب توصلی، ریا متوجّه متن عمل باشد، واجبْ امتثال شده و معصیتی هم براثر «ریا» حاصل شده است و در جمع بین امتثال واجب و ارتکاب معصیت نفسی، هیچ محذوری نیست. «منّ» و «اذی» هم در واجب توصّلی، مبطل امتثال نیست؛ ولی در کنار امتثال، ارتکاب به حرام نفسی نیز پدید می‏آید.
قبلا بیان شد که صدقه، اعم از واجب و مستحب، عملی عبادی است و «مَنّ» و «ایذاء»، یا عین عمل صدقه است یا مجتمع به آن یا بعد از آن پدید می‏آید. احکام سه‏گانه نهی در عبادت، اجتماع امر و نهی، و نهی بعد از فراغ از عمل عبادی، همچنین حکم وضعی مال برای دهنده و گیرنده، بیان شد.
تذکّر: برای حرمت منّت‏گذاری، گذشته از دلیل لفظی که سیاق آیه است، می‏توان به دلیل عقلی غیر مستقل استدلال کرد و عصاره آن عبارت است از: ۱٫ صدقه مورد بحث در آیه که عمل عبادی است اعم از واجب و مستحب است. ۲٫ ابطال صدقه، مورد نهی صریح است. ۳٫ منّت‏گذاری مانند ریا مبطل صدقه، و به دلیل نهی مزبور، حرام است. ۴٫ منّت‏گذاری اگر حرام نباشد مباح خواهد بود، یعنی شارع آن را ترخیص کرده است، پس شرعاً می‏توان مِنّت گذاشت، در حالی که مِنّت باعث بطلان عمل است و
۳۷۳

ابطال آن مورد نهی است، مگر آنکه نهی مزبور ارشادی محض بوده و هیچ صبغه مولوی نداشته باشد، در حالی که ظاهر آن مولوی و تحریمی است.
ب. ریا در هر واجب عبادی، سبب بطلان عمل است، زیرا عمل همراه با قصد قربت که از مقوّمات واجب عبادی است، انجام نشده است. اگر در جزء جبران ناپذیر باشد، مانند ریا در رکوع نماز، در این صورت نیز، عمل باطل است؛ ولی اگر جزء تدارک پذیر شد، مانند اذکار نماز، چنانچه آن جزء بدون ریا تکرار شود، عمل صحیح است، وگرنه به دلیل عدم اتیان جزء، عمداً اصل عمل باطل است.
گفتنی است که اسماع خیرات و اطلاع‏رسانی آن به دیگران با هدف مطرح کردن خود و جلب‏نظر دیگران از روی طمع یا خوف از آنان، در حقیقت همان ریاست؛ لیکن از نظر فقهی اسماع یا ریای پس از عمل مُبطل آن نیست.
در فقه بابی با عنوان «باب کراهه ذکر الإنسان عبادته للناس» وجود دارد؛ ولی به گونه‏ای نیست که بتوان به حرمت فتوا داد، زیرا در آن باب، مرسله زراره از امام باقر(علیه‌السلام) آمده است ۱ که افزون بر ارسال وضعف سند، با اصول کلّی فقه سازگار نیست و فقهای ارجمند نیز بدان عمل نکرده‏اند.
ریای پیش از عمل هم چنانچه در مقدمات یا مقارناتی است که در متن عمل نقش ندارند، مانند ریا در بستن تحت‏الحنک، مبطل اصل عمل نیست؛ اما اگر مقدمه عبادی باشد، مانند وضو، ریا در آن باعث بطلان مقدمه شده و در نتیجه ذی المقدّمه که فاقد مقدمه است باطل خواهد شد و اگر مقارن عمل
^ ۱ – ـ وسائل الشیعه، ج۱، ص۷۵: «الإبقاء علی العمل أشدّ من العمل». قال: و ما الإبقاء علی العمل؟ قال(علیه‌السلام): «یصل الرجل بصله و ینفق نفقه لله وحده لا شریک له، فتکتب له سرّاً ثمّ یذکرها فتمحی و تکتب له علانیه، ثمّ یذکرها فتمحی فتکتب له رئاء».
۳۷۴

عبادی با آن متحد گردد، بنا بر عدم جواز اجتماع امر و نهی و تقدیم جانب نهی، عمل مزبور باطل است.
ج. اگر «منّ» و «أذی» در واجب عبادی پس از عمل باشد، آن عمل صحیح است؛ ولی حرام نفسی جداگانه در کنارش انجام گرفته است. صدقه واجب استقلالی است نه ارتباطی، پس اگر با «منّ» و «أذی» همراه باشد، به جهت تعدّد عنوان و معنون، از نظر فقهی صدقه صحیح است و «منّ» و «أذی» حرام. نیز اگر بعض صدقه با «منّ» و «أذی» باشد، حکمش همین است.
اگر کسی تقارن «منّ» و «أذی» با صدقه را مزاحم قصد قربت بداند، در صورتی که کلّ عمل همراه با آن دو باشد، باطل و اگر جزء عمل این‏گونه باشد، چون جزءْ تدارک‏بردار است، در صورت جبران جزء باطل، عمل صدقه صحیح می‏شود.

۲٫ ریاکار مختال و فخور
ریاکار از آن جهت که در صدد به دست آوردن قلوب مردم است، خیال‏زده است، زیرا دلهای مردم به دست خداست: ﴿فَاجعَل اَفِءدَهً مِنَ النّاسِ تَهوی اِلَیهِم) ۱ و خدای سبحان تنها محبّت اهل ایمان و عمل صالح را در قلب مردم جای می‏دهد: ﴿اِنَّ الَّذینَ ءامَنوا وعَمِلوا الصّلِحتِ سَیَجعَلُ لَهُمُ الرَّحمنُ وُدّا) ۲ و خیال‏زدگی و استکبار ریاکار سبب می‏شود که محبوب خدا نباشد: ﴿… اِنَّ اللهَ لایُحِبُّ مَن کانَ مُختالاً فَخورا ٭ اَلَّذینَ یَبخَلونَ… ٭ والَّذینَ
^ ۱ – ـ سوره ابراهیم، آیه ۳۷٫
^ ۲ – ـ سوره مریم، آیه ۹۶٫
۳۷۵

یُنفِقونَ اَمولَهُم رِئاءَ النّاسِ ولایُؤمِنونَ بِاللهِ ولابِالیَوم الاءخِر… ) ۱
پس ریاکار، متخیّل بالفعل و عاقل بالقوه است. فخر ریاکار نیز در همان محور خیالش دور می‏زند. او می‏خواهد از راه جلب نظر مردم، آنان را تحت تأثیر قرار دهد، همان‏گونه که محور فخر منّت‏گذار و اذیّت کننده، آزردن و تحقیر دیگران است؛ خلاف مؤمن مخلص که هم عاقل بالفعل است و هم محور فخر او عقل و عبودیت خدای سبحان. امیرمؤمنان(علیه‌السلام) در مناجاتش با خدا عرض می‏کند: «الهی کفی بی عزّاً أن أکون لک عبداً و کفی بی فخراً أن تکون لی ربّاً» ۲

۳٫ حرام نبودن مطلق تظاهر
کسی که با پول قرضی لباس فاخر می‏خرد و تظاهر به غنا می‏کند، کارش قبیح نیست؛ ولی آن که با تظاهر به قدرت به وسیله نزدیک شدن به سران حکومت، جلب توجّه مردم می‏کند، کارش زشت است؛ گرچه حرام نیست.
اگر کسی با نزدیک شدن به محرومان و مردمی نشان دادن خود، تظاهر به قصد رضای خدا یا رضای محرومان کند، در برخی صورْ ریا و در بعضی از صورْ تدلیس و فریب بوده و حرام است، زیرا مردم فطرتاً انسانهای خالص و بندگان مقدّس خدا را دوست دارند و فرد ریاکار، با تقدّس‏مآبی از محبوبیت فطری مردم برخوردار می‏شود و بندگان خدا را می‏فریبد و پس از رسوایی، اعتماد مردم را به دیگر بندگان خدا نیز سلب می‏کند.
^ ۱ – ـ سوره نساء، آیات ۳۸ ـ ۳۶٫
^ ۲ – ـ کتاب الخصال، ج۲ ـ ۱، ص۴۲۰؛ بحار الانوار، ج۷۴، ص۴۰۲٫
۳۷۶

۴٫ قلمرو تحقق منّت، اذیت و ریا
منّت، اذیت و ریا مربوط به حسن فاعلی است و در جایی تحقق می‏یابد که کسی عمل خیری را برای جلب توجّه مردم انجام دهد یا همراه آن به روحیه طرف مقابل آسیب زند، پس ابتدا باید حسن فعلی مفروغ عنه باشد تا نوبت به حسن فاعلی برسد، حال اگر اصلاً کاری نباشد یا اصل عمل زیانبار باشد، منّت یا ریا صدق نمی‏کند.

بحث روایی

۱٫ ابطال صدقه با منّ و أذی و ریا
عن الصّادق(علیه‌السلام): «قال رسول الله‏صلی الله علیه و آله و سلم: من أسدی إلی مؤمن معروفاً ثمّ آذاه بالکلام أو منّ علیه فقد أبطل الله صدقته؛ ثمّ ضرب الله فیه مثلاً فقال: «کَالَّذی یُنفِقُ مالَهُ رِئاءَ النّاس… واللهُ لایَهدِی القَومَ الکفِرین» و قال: من أکثر منّه و أذاه لمن یتصدّق علیه، بطلت صدقته کما یبطل التّراب الّذی یکون علی صفوان، و الصفوان الصّخره الکبیره الّتی تکون علی مفازه، فیجی‏ءُ المطرُ فیغسل التّراب عنها و یذهب به، فضرب الله هذا المثل لمن اصطنع معروفاً ثُمَّ أتبعه بالمنّ و الاَذی» ۱
اشاره: أ. این حدیث تبیین معنای آیه مورد بحث است. برخی مَنّ را مطلق گرفته و آن را شامل منّت بر خدا و پیامبر و مکتب هم دانسته‏اند، بنابراین اگر کسی به اسلام خدمتی کرد، مانند نشر قرآن و کلمات نورانی اهل بیت عصمت(علیهم‌السلام) آن‏گاه منّتی بر دین و رهبران الهی نهاد حتماً صدقه و خدمت قبلی
^ ۱ – ـ تفسیر القمی، ج۱، ص۹۱؛ بحار الانوار، ج۹۳، ص۱۴۲٫
۳۷۷

خود را باطل کرده است.
ب. اگر عنوان معروف (در این حدیث) هر کار خیر را شامل شود و اختصاصی به صدقه نداشته باشد معلوم خواهد شد که کلمه‏صدقه در آیه مورد بحث تمثیل است نه تعیین.

۲٫ عمل با آمیزه غیر الهی
عن النبی‏صلی الله علیه و آله و سلم قال: «إذا کان یوم القیامه نادی مناد یسمع أهل الجمع: أین الذین کانوا یعبدون الناس؟ قوموا، خذوا أجورکم ممّن عملتم له، فإنی لا أقبل عملاً خالطه شی‏ء من الدنیا و أهلها» ۱ این روایت درباره ریا کار است.
عن أبی سعید الخدری قال: قال رسول‏الله‏صلی الله علیه و آله و سلم: «لایدخل الجنّه منّان… » ۲
اشاره: عمل صالح، مقبول خداست: ﴿اِلَیهِ یَصعَدُ الکَلِمُ الطَّیِّبُ والعَمَلُ الصّلِحُ یَرفَعُه) ۳ و کاری که فقط برای غیر خدا یا مشوب به عنوان غیر الهی است طالح است نه صالح، از این‏رو به طرف خدا صعود نمی‏کند. گاهی عمل در حین حدوث گرفتار طلاح است و زمانی در حال بقا به آن مبتلا می‏شود؛ مانند انفاق ملحوق به منّت. اگر کسی منّان بود به طوری که حرفه او در هر عمل معروف و خیری منّت‏گذاری بود، چنین فرد طالحی عمل صالح ندارد، در نتیجه راهی بهشت نمی‏شود.
٭ ٭ ٭
^ ۱ – ـ مجمع البیان، ج۲ ـ ۱، ص۶۵۰٫
^ ۲ – ـ الدر المنثور، ج۲، ص۴۴٫
^ ۳ – ـ سوره فاطر، آیه ۱۰٫
۳۷۸

بازدیدها: 131