تفسير تسنيم (اجمالي)| جلد دوازدهم، سوره بقره، آيه 270

خانه / قرآن و عترت / قرآن / تفاسیر متنی / تفسير تسنيم (اجمالي)| جلد دوازدهم، سوره بقره، آيه 270

خداي سبحان به همه اقسام انفاق مالي و انگيزه انفاق كنندگان كاملاً علم دارد و براساس علم خود به آنان جزا مي‏ دهد.
آنان كه انفاق واجب يا نذر مالي واجب بر عهده دارند و به عهد خدا يا تعهّد خود عمل نمي ‏كنند، ستمگر شمرده مي‏شوند و هيچ يك از آنها ياوري ندارد تا به سود آن ها عمل كند.

وما اَنفَقتُم مِن نَفَقَةٍ اَو نَذَرتُم مِن نَذرٍ فَاِنَّ اللهَ يَعلَمُهُ وما لِلظّلِمينَ مِن اَنصَار (270)

گزيده تفسير
خداي سبحان به همه اقسام انفاق مالي و انگيزه انفاق كنندگان كاملاً علم دارد و براساس علم خود به آنان جزا مي‏ دهد.
آنان كه انفاق واجب يا نذر مالي واجب بر عهده دارند و به عهد خدا يا تعهّد خود عمل نمي ‏كنند، ستمگر شمرده مي‏شوند و هيچ يك از آنها ياوري ندارد تا به سود آن ها عمل كند.

تفسير

مفردات
نفقَةٍ: «نفقه» اسم براي چيزي است كه انفاق مي‏شود 1.
نذْرٍ: «نذر» عقدي است كه انسان با آن كار خيري را با شرطي بر عهده خود مي‏گذارد. اصل اين ريشه به معناي «ترس» است و سرّ اينكه عقد نذر را به اين نام خوانده‏اند، اين است كه ناذر از كوتاهي كردن در امري مي‏ترسد، پس با
^ 1 – ـ مفردات، ص 819، «ن ف ق».

450

عقد نذر آن را بر خود واجب مي‏ كند 1.
انصَارٍ: «انصار» جمع نصير به معناي ياور است. نصرت، ياري كردن در مقابل مخالف است 2.

تناسب آيات
پس از تشويق به انفاق مال خوب و بيان پاداش عظيم آن، اين آيه به علم خداي سبحان به چيزهايي كه با نذر انفاق مي‏شود و نيز به آگاهي خدا به انگيزه‏هاي انفاق و نذر مي‏پردازد.
اين آيه كريمه، از سويي تأكيد محتواي آيات پيشين و بشارت به كساني است كه مال طيب را بدون ريا و منّت و اذيت و تنها براي رضاي خدا انفاق مي‏كنند، چون علم خداي سبحان براي پاداش دادن به آنها كافي است و از سوي ديگر، تهديد و هشدار به كساني مانند منافقان است كه انفاق نمي‏كنند يا انفاقشان از نصاب كمّي و كيفي لازم برخوردار نيست. چون علم خدا به اعمال و نيّات اينان نيز براي عقوبتشان كافي است، خداوند در پايان آيه اين گروه را ستمگراني خوانده است كه هيچ ياوري ندارند.
٭ ٭ ٭

احاطه علمي خدا بر انواع انفاق
برپايه آيات گذشته، انفاق دو نوع است:
^ 1 – ـ مفردات، ص797، «ن ذ ر»؛ مجمع البيان، ج 2 ـ 1، ص 659.
^ 2 – ـ ر.ك: المصباح، ج2 ـ 1، ص607؛ التحقيق، ج 12، ص 140، «ن ص ر»؛ نيز ر.ك: تسنيم، ج5، ص413.
451

1. انفاق واجد شرايط كه در راه خدا، از مال خوب و حلال، براي كسب رضايت خداوند و جهت تثبيت نفس است و ريا و سمعه‏اي همراه آن نيست و انفاق كننده هنگام انفاق يا پس از آن با منّت و اذيّت عملش را باطل نمي‏كند. اين انفاق از وعده الهي برخوردار است.
2. انفاق فاقد شرايط كه حسن فاعلي (ايمان) ندارد؛ مانند انفاق منافق: ﴿قُل اَنفِقوا طَوعًا اَو كَرهًا لَن يُتَقَبَّلَ مِنكُم) 1 و نيز انفاق از مال حرام يا نامرغوب و همراهي انفاق با ريا و منّت و آزار دادن گيرنده مال. اين انفاق با وعيد الهي همراه است.
برپايه آيه مورد بحث، خداي سبحان به هر انفاقي با همه خصوصياتش از لحاظ مقدار، كيفيت، سرّ و علن، هدف ويژه و… آگاه است و چون علم خداوند براي جزا بس است و خداوند براساس آگاهي خود كار مي‏كند، جزا در آيه نيامده است، هرچند در آيات گذشته، جزاي انفاق حَسَن و قبيح، اعمّ از وعده‏هاي الهي: ﴿لَهُم اَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم ولاخَوفٌ عَلَيهِم ولاهُم يَحزَنون) 2 و وعيد الهي بيان شده است: ﴿لايَقدِرونَ عَلي شي‏ءٍ مِمّا كَسَبوا واللهُ لايَهدِي القَومَ الكفِرين) 3
تذكّر: ضمير ﴿يَعلَمُه﴾ به اسم موصول در ﴿ما اَنفَقتُم﴾ كه جامع انفاق و نذر است و ﴿مِن نَفَقَة﴾ و ﴿مِن نَذر﴾ تفصيل آن است باز مي‏گردد؛ مانند آيه ﴿… واذكُرُوا نِعمَتَ اللهِ عَلَيكُم وما اَنزَلَ عَلَيكُم مِنَ الكِتبِ والحِكمَةِ
^ 1 – ـ سوره توبه، آيه 53.
^ 2 – ـ سوره بقره، آيه 262.
^ 3 – ـ سوره بقره، آيه 264.
452

يَعِظُكُم‏بِه… ) 1 پس لازم نيست اين آيه را مانند ﴿ومَن يَكسِب خَطِيَةً اَو اِثمًا ثُمَّ يَرمِ بِه… ) 2 بدانيم و به تكلّف بيفتيم و بگوييم ضمير به اولي باز مي‏گردد و حكم دومي از آن معلوم مي‏شود، زيرا در آيه ﴿و مَن يَكسِب… ﴾ برخلاف آيه مورد بحث جامعي كه مرجع باشد نيست.

انفاق نذري
يكي از انواع انفاق، انفاق نذري است كه وجوب عارضي دارد و در مقابل انفاق واجب و مستحب است.
گرچه آيات پيشين و نيز جمله ﴿وما اَنفَقتُم مِن نَفَقَة﴾ در آيه مورد بحث درباره انفاق است؛ ليكن اطلاق نذر در آيه مورد بحث مي‏تواند نذر غير مالي را هم شامل شود؛ هرچند شمول آن نسبت به نذر مالي متيقّن است، از اين‏رو نسبت انفاق و نذر در اين آيه مي‏تواند عموم و خصوص من وجه باشد، چون انفاق، شامل انفاق نذري و غير نذري مي‏شود، چنان‏كه نذر، شامل مالي و غير مالي خواهد بود.
قرآن كريم ضمن ستايش اصل نذر، به وفاي نذر تشويق كرده است: ﴿ثُمَّ ليَقضوا تَفَثَهُم وليوفوا نُذورَهُم وليَطَّوَّفوا بِالبَيتِ العَتيق) 3 چنان‏كه هنگام ستايش اهل بيت(عليهم‌السلام) آنان را با وصف «وفاكنندگان به نذر» مي‏ستايد: ﴿يوفونَ بِالنَّذر) 4
^ 1 – ـ سوره بقره، آيه 231.
^ 2 – ـ سوره نساء، آيه 112.
^ 3 – ـ سوره حجّ، آيه 29.
^ 4 – ـ سوره انسان، آيه 7.
453

نكته: نذر، اعم از مالي و غير مالي، سبب تام براي وجوب وفا نيست؛ يعني وجوب وفا كه حكمي شرعي است به صرف نذر حاصل نمي‏شود، زيرا نذر ناذر، موضوع تام است تا خداوند كه تشريع در اختيار اوست وفا را واجب كند. اگر شارع دستور ايفاي به نذر نداده بود به صرف نذر ناذر وفا واجب نمي‏شد. غرض آنكه فعل ناذر در جهت موضوع قرار دارد و فعل شارع در جهت حكم. همين معنا را بايد از عبارت «…فإن الله أوجبه بايجاب العبد» 1 اراده كرد.

ياور نداشتن ستمگران
در قرآن مجيد اين حقيقت كه ظالمان هيچ ياوري ندارند گاه به صورت نكره در سياق نفي و قضيّه حقيقيه سالبه كليه آمده است: ﴿والظّلِمونَ ما لَهُم مِن وَلي ولانَصير) 2 و گاه به شكل جمع منفي از آن ياد شده كه نشانِ نفي هرگونه ياور براي ستمگران است: ﴿وما لِلظّلِمينَ مِن اَنصَار﴾.
واژه «ظالمين» مطلق است و همه انواع آن را دربر مي‏گيرد؛ ولي با توجّه به سياق آيه مورد بحث و آيات گذشته كه درباره انفاق مالي است، قدر متيقّن از آن، ستمكاران مالي است كه حقوق واجب بر ذمّه آنهاست، يا نذر كرده‏اند؛ ولي حقوق اشخاص حقيقي، مانند فقرا، يا شخصيتهاي حقوقي، مانند مساجد، مدارس، سازمانهاي خيري، نهادهاي نفع عمومي و… را نداده و به آنان ستم روا داشته‏اند.
^ 1 – ـ رحمة من الرحمن، ج 1، ص 395.
^ 2 – ـ سوره شوري، آيه 8.
454

«لام» در ﴿لِلظّلِمين﴾ براي نفع، و «الف و لام» آن براي استغراق است نه مجموع؛ يعني هيچ ياوري به سود هيچ يك از ظالمان نمي‏شتابد؛ نه اينكه به سود مجموع ستمگران، مددكار نباشد، ولي به نفع بعضي از آنها ياور تصوّر شود.

سرّ تعبير از ممسك مالي به «ظالم»
اهميت عدل اجتماعي و اقتصادي و ضرورت فقرزدايي، از بسياري از آيات قرآن كريم برمي‏آيد. سرّ تعبير كنايي از ممسكان مالي به «ظالم» از يك سو و راز نفي هرگونه نصرت ناصران از آنها از سوي ديگر و تعليل دوزخيانْ دوزخ افتادن خود را به ﴿ولَم نَكُ نُطعِمُ المِسكين) 1 از سوي سوم و در كنار تكذيب دين قرار گرفتن: ﴿اَرَءَيتَ الَّذي يُكَذِّبُ بِالدّين ٭ فَذلِكَ الَّذي يَدُعُّ اليَتيم ٭ ولايَحُضُّ عَلي طَعامِ المِسكين) 2 از سوي چهارم، همگي همان است كه بيان شد.
همين مخذول بودن در معاد و مورد تفقد ناصران قرار نگرفتن، مي‏تواند نتيجه ترك ياري فقرا در دنيا باشد، ﴿جَزاءً وِفاقا) 3

مصاديق ياور در قرآن
«نصير» در قرآن كريم بر شخصيتهاي حقيقي و حقوقي و نيز بر اشيا تطبيق شده است. از نظر قرآن كريم، توبه، پرهيز از گناهان بزرگ براي مبتلايان به گناه
^ 1 – ـ سوره مدثر، آيه 44.
^ 2 – ـ سوره ماعون، آيات 3 ـ 1.
^ 3 – ـ سوره نبأ، آيه 26.

455

صغيره، و شفيعان، ياور انسان هستند. ظالمان مالي از هيچ‏يك از اين موارد بهره نمي‏برند، زيرا ظلم مالي، گناه بزرگ و بخشي از آنها از حقّ الناس است نه حقّ الله، پس صرف توبه براي ظالم مالي بس نيست. همچنين وي مرضي خدا نبوده و دينش نيز مرتضاي خدا نيست، از اين‏رو مشمول شفاعت نيز نمي‏شود، زيرا شفاعت شامل كسي مي‏شود كه داراي دين خداپسند باشد: ﴿ولايَشفَعونَ اِلاّلِمَنِ ارتَضي) 1

اشارات و لطايف

1. ملاك صحت و قبول انفاق
عنصر محوري صحت فقهي و قبول كلامي انفاق، حسن فعلي و حسن فاعلي است؛ يعني مال حلال و طيب با قصد قربت. از اين معناي جامع گاهي به ﴿في سَبيلِ الله) 2 ياد مي‏شود و گاهي به ﴿يُنفِقونَ اَمولَهُمُ ابتِغاءَ مَرضاتِ الله) 3 تعبير مي‏شود و زماني به ﴿وما تُنفِقونَ اِلاَّابتِغاءَ وجهِ الله) 4 مانند ﴿اِنَّما نُطعِمُكُم لِوَجهِ الله) 5 همه اين عناوين، اشاره به رضاي خداوند است، زيرا در صورت جمع دو حُسن ياد شده حتماً خدا راضي است و كسي كه مورد رضاي الهي باشد حتماً در معاد شفيع دارد، زيرا افرادي كه دين آنها مرتضا و خود مرضي الدين‏اند مشفوع له خواهند بود.
^ 1 – ـ سوره انبيا، آيه 82.
^ 2 – ـ سوره بقره، آيه 262.
^ 3 – ـ سوره بقره، آيه 265.
^ 4 – ـ سوره بقره، آيه 272.
^ 5 – ـ سوره‏انسان، آيه 9.
456

2. در رديف كفر
ترك انفاق واجب، مانند عدم تأديه زكات، نه شرك است و نه كفر و اگر گاهي عنوان كفر بر برخي از معاصي بزرگ اطلاق شود از سنخ كفر عملي است نه اعتقادي و آنچه از آيه ﴿وويلٌ لِلمُشرِكين ٭ اَلَّذينَ لايُؤتونَ الزَّكوةَ وهُم بِالاءخِرَةِ هُم كفِرون) 1 برمي‏آيد همانا مشرك بودن كسي است كه به قيامت كه از ضروري‏ترين اصلهاي دين است كفر مي‏ورزد و زكات نمي‏دهد و زكات ندادن آنها كه يك معصيت بزرگ است نتيجه كفر و بي‏اعتقادي آنان به اصول دين است.
هرگز از صرف ترك زكات كه انفاق مالي است به شرك يا كفر ياد نشده است. البته اهميت اين گناه، از رديف انكار معاد قرار گرفتنِ آن معلوم مي‏شود. مقصود از زكات در اين آيه كه ترك آن رديف كفر به قيامت واقع شده، اصل انفاق لازم است نه زكات فقهي مصطلح، زيرا اين آيه در مكه نازل شده و زكات فقهي در مدينه تشريع شده است.

3. نقد سخن فخر رازي
فخر رازي مي‏گويد كه در قرآن كريم «ناصر» غير از «شافع» است و اين دو، در مقابل يكديگرند: ﴿… ولايُقبَلُ مِنها شَفعَةٌ ولايُؤخَذُ مِنها عَدلٌ ولاهُم يُنصَرون) 2 و نفي احد المتقابلين، مستلزم نفي ديگري نيست، بنابراين،
^ 1 – ـ سوره فصّلت، آيات 7 ـ 6.
^ 2 – ـ سوره بقره، آيه 48.

457

ظالم مي‏شود از شفاعت بهره‏مند باشد 1.
در نقد آن بايد گفت اولاً قرآن كريم شفاعت را به طور مطلق، درباره ستمگران نفي مي‏كند: ﴿ما لِلظّلِمينَ مِن حَميمٍ ولاشَفيعٍ يُطاع) 2 ثانياً نصرت چنانچه در برابر شفاعت قرار گيرد چون تفصيل قاطع شركت است مقصود از آن غير از شفاعت است؛ ليكن هنگامي كه مطلق ذكر شد و در قبال شفاعت قرار نگرفت شامل آن نيز مي‏شود؛ مانند نفي نصرت در آيات پيشين كه جمع‏بندي محتواي آنهاست و هرگونه مددرساني داخلي يا خارجي را به سود ظالمان نفي مي‏كند.
گفتني است كه نفي «ناصر» و «شفيع»، تهديد و وعيد است و خُلف آن، مخالف حكمت نيست، پس ممكن است خداي سبحان براساس اراده حكيمانه‏اش به سبب فرزندي صالح كه از ظالم به دنيا آمده و خدمات ارزشمندي به اسلام و مسلمانان كرده است، به مظلومان پاداش دهد تا از ظالم بگذرند؛ سپس او را ياري كند.

٭ ٭ ٭
^ 1 – ـ ر.ك: التفسير الكبير، مج4، ج7، ص76.
^ 2 – ـ سوره غافر، آيه 18.
458

بازدیدها: 349

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *