تفسیر تسنیم (اجمالی)| جلد پنجم، سوره بقره، آیه۷۶و۷۷

لطایف و اشارات

۱٫ علل روانى نفاق 

منشاء اظهار ایمان برخى از یهود هنگام برخورد با مسلمانان یا سلامت فطرت و سذاجت سرشت آان بوده یا نفاق و دو چهره بودن آنان. هر دو طلب از دیرباز در جوامع بشرى راه داشتش ه است ؛ زیرا برخى از افراد از آن سلامت متنعم و بعضى به این بیمارى مبتلا بوده و هستند و هیچ کدام از این دو پدیده اختصاصى به حوزه اسلام به مناى خاص ندارد؛ از این رو نشان هر دو صفت در ملت یهود یافت مى شود.

براى نفاق علل فراوان منطقى و روانى قابل طرح است. بعضى از اسباب روانى نفاق را مى توان در ضعف اراده منافق یا قوّت دسیسه او جستجو کرد؛ گاهى ضعف تصمیم و فرسودگى عزم باعث مى شود که چنین انسان ضعیف العزم در دیدار با هر گروه، برابر میل آنان سخن بگوید و گرایش ‍ منافقانه خویش را به گزارش بگذارد. زمانى قوّت نیرنگ و شدّت احتیال و حدّت فریب اقتضا دارد که چنین انسان قوىّالحیله اى در برخورد با هر فرقه اى مطابق با خواسته آنان به گفتگو بنشیند. تفاوت ضعیف و قوىّ و امیاز قوىّ بر ضعیف را مى شود در امور فراوانى جستجو کرد. یکى از آنها این است که نفاق برخاسته از ضعف اراده، براى مصون بودن از ضرر احتمالى طرف مقابل است و نفاق نشاءت گرفته از قوّت نیرنگ براى استعمار، استثمار، اسعباد و بلکه استحمار طرف مقابل است.

افراد غیرمتعهد در هر ملتى مبتلا به نفاقند؛ هر چند نفاق برخى مرهون وهن اراده آنها و نفاق بعضى دیگر در گرو غیض و بغض و ضغن آنان نسبت به معارف الهى است. البته اطلاق دلیل لفظى در محل بحث یا موارد دیگر مى تواند شامل هر دو قسم نفاق شود؛ چنان که اگر محذور خاصى در بین نباشد، اطلاق مزبور مى تواند شامل اظهار خالصالنه و صادقانه هم بشود؛ یعنى عنوان جامع در تعبیر (امنّا)، ممکن است هر سه گروه را شامل شود.

۲٫ منشاء کتمان حق 

منشاء کتمان حق هنگام دیدار با مؤ منان امور فراوانى است که برخى از آن ها را مى توان پرهیز از قرار دادن دستاویز و بهانه در اختیار مسلمانان دانست و بعضى از آنها را تعمیه و پوشاندن راز و رمز بر خداى سبحان تلقى کرد؛ هر چند ممکن است بعضى افراد در مکتوم نگه داشتن اسرار مکتب یهود به هر دو انگیزه مبتلا بوده باشند. در آیه مورد بحث به هر دو منشاء مشؤ وم کتمان سرّ اشاره شده : یکى آن که مبادا مسملانان با اطلاع بر اسرار تورات علیه یهود استدلال کنند و برترى خود را نسبت به قوم یهود در برابر وحى الهى ثابت کنند و دیگر آن که مبادا خداوند با اظهار چنین سرّى از نهان و نهاد یهود باخبر گردد. اما مطلب اول از تعبرى (لیحاجّوکم ب عند ربّکم ) برمى آید و امّا مطل بدوم از تدبّر در همین جمله یاد شده استنباط مى گردد؛ زیرا کسى که خداوند را قبول دارد و به محکمه عدل او در معاد معتقد است و ایمان دارد که خداى سبحان به آشکار و نهان هر کسى عالم است، چنین انسان معتقدى هرگز نمى گوید: اسرار مکتب خود را فاش نکنید تا مبادا آنان (مسلمانان ) در قیامت نزد خدا علیه شما احتجاج کنند؛ زیرا چون خداوند احتجاج مى کند و یهود را محجوج مى کند و به سود مملانان علیه جهودان حجّت ارائه مى کند؛ بنابراین، منشاء کتمان یهود درباره تعمیه بر خدا به این بازمى گردد که خداوند فقط از راه نگرش حسّى دیگران آگاه مى گردد و گرنه اسرار مکتوم افراد را (معاذاللّه ) نمى داند.

این گونه تفکّر نازل و بى محتوا دستاویزى براى دگراندیشان قرار گرفت ؛ به طورى که گفتند: از پیامبر مسلمانان نقل شده که خداوند انسان را به صورت خود آفرید، ولى پیروان آن پیامبر خداوند را بر صورت آدم مى پندارند که اگر چیزى اظهار شد، آگاه مى گردد، وگرنه عالم نخواهد بود.^(۵۸۸)

البته آفریده شدن آدم به صضورت خداى سبحان در دو حدیث جداگانه مطرح شده که پیام یکى تصویب معناى صحیح آن و مضمون دیگرى تخطئه معناى باطل آن است.^(۵۸۹)

۳٫ معیار ارزش از نظر حس گرایان یهود 

هر چند محور اندیشه را عقل نظرى برعهده دارد ومدار انگیزه را عقل عملى تدبیر مى کند، لیکن پیوستگى این دو پدیده درونى به این است که اندیشه، برنامه هاى اجرایى انگیزه را سامان مى بخشد و انگیزه، دستور علمى خود را از اندیشه مى طلبد. حسّگرایان یهود به استناد بینش مادى و تجرب یو تدوین صول ارزشى براساس دانش حسّى و علم تجربى، براى چیزى ارزش قائل بودند که پشتوانه و پشتیبان حسّى و تجربى داشته باشد. آنان کارى را که فاقد پشتوانن حسّى باشد بى ارزش ومنشاء چنین کارى را سفاهت و بى خردى مى دانستند؛ از ین رو نسبت به کسانى که در دیدار با مسلمانان اظهار ایمان مى کردند و برخى از مطالب حق و مکتوم یهود را آشکار مى ساختند موضع گیرى کرده آنان را تسفیه و کار آنها را نابخردانه اعلام مى داشتند و به آنان مى گفتند: (اءفلا تعقلون )؛ یعنى عقل عملى که عهده دار تنظیم انگیزه است، از عقل نظرى که مسؤ ول سامان بخشى به اندیشه است، چنین مى طلبد که اسرار مکتب کتمان شود و افشاى آن را سفاهت مى داند؛ یعنى عقل محمود و ممدوح همان حسّ و تجربه حسّى است و خرافه، اسطوره و پندار که باطل است همان عقل تجریدى و مطلب حق فراطبیعى است که از نقد ماده و کالاى ارزشى طبیعى چیزى به همراه ندارد؛ هر چند حاوى برکات فراوان معنوى دیگر باشد.

آنچه از حسّ گرایان درباره پیروان دین صحیح نقل شده، به آنچه این گروه درباره اصل دین و راجع به پیامبران الهى مى گفتند، مسبوق است ؛ زیرا گاهى اصل دین را خرافه مى پنداشتند و زمانى انبیاء را به جنون ^(۵۹۰)، سفاهت ^(۵۹۱) و ضلالت ^(۵۹۲) رمى مى کردند و در حقیقت هویت خویش را در مرآت دین ناب و در آیینه نبوّت انبیاء و رسالت پیامبران و ولایت اولیا و امامت ائمه حق مى دیدند و از آن سفه، جنون و تخبّط خود سخن مى گفتند.

۴٫ گشاینده درهاى علوم غیبى 

نکته فاخرى که از فروع علم ناحدود الهى است و بر یهود مستود بود و قرآن کریم ضمن تصدیق تورات اصیل و غیرمحرّف آن را به صورت روشن تبیین کرده این است که آنچه رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله درباره کتاب هاى آسمانى، انبیا و رسولان، امّتها و صعود و هبوط آنان فرموده و مسلمانان را از آنها آگاه کرده، بر اثر وحى الهى بوده، نه از گزارش یهود یا کتابت دیگران، تا گزارشگران مورد اتراض حبار و رهبان یا سایر مسؤ ولان سیاسى جهود لدود قرار گیرند و رسول گرامى صلى الله علیه و آله متهّهم به دریافت اخبار از بشر عادى شود گزارش هاى او صبغه عجاز و علم غیب نداشته باشد.

همان خداوندى که درهاى بسته غیب را بر روى موساى کلیم علیه السلام گشود و با فتح باب غیب اسرار نهانى را مکشوف کرد و به برکت حضرت کلیم علیه السلام بهره هاى فراوان علمى نصیب امت یهود شد، همان مبداء غیبى که فتّاح است و مفاتیح غیب نزد اوست و مقالید آسمان و زمین به دست اوست، درهاى بسته غیب را براى حضرت رسول اکرم صلى الله علیه و آله مفتوح کرد و آن حضرت را از اسرار غیبى آگاه فرمود و به برکت حضرت ختمى مرتبت صلى الله علیه و آله امت اسلامى را متنعّم کرد و گوشه هایى از سنت و سیرت رسول اکرم صلى الله علیه و آله را براى امت یهود بازگو کرد و آنان را مطلع ساخت و از آیه وکانوا من قبل یستفتحون على الذین کفروا^(۵۹۳)، چنین برمى آید که یهودان از طلوع صاحب نامى که با کتاب و دین و برنامه خاص مبعوث مى شود، آگاه بودند و همین خبر مسرّت بخش را زمینه ظفرمندى خود بر مشرکان تلقى مى کردند و خود را نسبت به کافران بت پرست حجاز که از آموزه وحب الهى مرحوم و از کتاب خدا به دور بودند، برتر مى دانستند؛ هر چند هنگام طلوع موعود و ظهور منتظر، به نکث، نقض، ظغوا و کفر مبادرت کردند^(۵۹۴) و با کافران و مشرکان هم پیمان شدند و احیاناً آنها را بر مسلمانان تقدیم مى داشتند و متمدقّن تر و هدایت یافته تر تلقى مى کردند: (اءلم تر إ لى الذین اءوتوا نصیبا من الکتاب یؤ منون بالجبت والطّاغوت ویقولون للذین کفروا هؤ لاء اءهدى من الذین ءامنو سبیلاً)^(۵۹۵).

۵٫ شیوه رفتار با منافقان 

از آیه مورد بحث، در صورت دلالت بر نفاق، و همچنین از برخى آیات گذشته، مانند وإ ذا لقوا الذین ءامنوا قالوا ءامنّا وإ ذا خلوا إ لى شیاطینهم قالوا إ نّا معکم إ نّما نحن مستهزءون ^(۵۹۶) و آیات مشابه آن برمى آید که گروهى از اهل نفاق در مدینه به سر مى بردند و رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله با اعلام الهى از نفاق آنها آگاه بود، ولى آنها را تحمل مى کرد از آنها چشم پوشى مى کرد تا سرانجام گروهى هدایت شدند و گروه دیگر به هلاکت رسیدند. مدار بحث تفسیرى و نیز فقهى و حقوقى این است که آیا حکم مزبور نسخ شده یا همچنان ادامه دارد و هم اکنون امّت اسلامى و رهبران مسلمانان مى توانند در برخورد با منافقان اغماض و آنها را تحمل کنند؟ برخ مفسران برآنند که حکم مزبور نسخ شده است ؛ زیرا علّت آن، یعنى ضعف اسلام و نیازمندى آن به تاءلیف دل ها از میان رفته است. اکنون که اسلام به قدرت رسیده و حتاج به تاءلیف قلوب نیست مجالى براى معلول، یعنى حکم مزبور نیست ؛ زیرا معلول با زوال علت از میان مى رود. گروه دیگر از اهل تفسیر بر این باورند که حکم مزبور به استناد دوام علّت آن موجود اسست و نسخ نشده ؛ زیرا کافران بیش از مؤ منانند و اینان محتاج به ازدیاد یاور و کثرت رقمند. قول اول از قول دوم مشهورتر است ؛ گرچه قول دوم بدون شهرت نیست.^(۵۹۷)

لازم است عنایت شود که اوّلاً، سنّت و سیرت رسول اکرم صلى الله علیه و آله براى همه ملکّفان تا قیامت حجت بالغ الهى و اسوه دینى است، مگر آن که در مقام حدوث دلیلى بر اختصاص آن حکم به رسول گرامى اقامه شود؛ یعنى از مختصات پیامبرصلى الله علیه و آله باشد یا در مقام بقا نسخ آن ثابت شده باشد. ثانیاً، نه دلیلى بر اتخصاص حدوثى ارائه شده و نه سندى بر نسخ بقایى اقامه شده است ؛ از این رو مى توان به تداوم حکم مزبور فتوا داد. ثالثاً، خطوط کلى کتاب و سنّت بر این است که اگر کسى در حوزه اسلامى منافقانه به سر مى برد، مادامى که ضر رنفاق او به غیر وى سرایت نمى کند، مى توان با اغماض با او رفتار و به افشاى اجمال، نه تفصیلى و به امر به معروف و نهى از منکر بسنده کرد.

تذکّر: اصل بحث تاءلیف قلوب غیرمسلمانان و دوام یا نسخ آن در تفسیر آیه مصارف صدقات ^(۵۹۸) خواهد آمد. إ ن شاءاللّه.

۶٫ داناى غیب و شهادت

چنان که در مباحث تفسیرى اشاره شد، اعتراضى که رهبران دینى بنى اسرائیل نسبت به منافقان یا اوساط آنان درباره افشاى حقایق تورات داشتند ناشى از نگاه مادّى آنها و تنزّل دادن خداوند متعال تا سر حدّ موجودى طبیعى است ؛ موجودى که با اظهار انسان آگاه مى شود و با کتمان او در جهل باقى مى ماند؛ در حالى که خداوند (عالم الغیب و الشّهاده )^(۵۹۹) است و به آنچه انسان ها آن را آشکار مى کنند یا پنهان مى دارند، آگاهى دارد: (اءو لایعلمون اءن اللّه یعلم ما یسرّون و ما یعلنون ).

این نگاه همانند نگاه دشمنان خداست که براساس بینش مادّى کتمان بعضى ازگناهان خود در دنیا پس از شهادت پوست بدن آنان در قیامت، به پوست تن خود اعتراض مى کنند که چرا علیه ما گواهى دادید؟: (ویوم یحشر اءعداءاللّه إ لى النار… وقالوا الجلودهم لم شهدتم علینا)^(۶۰۰). خداوند مى فرماید: شما اگر گناهان خود را مخفى مى کردید، نه به جهت این بود که از شهادت اعضاى بدن خود هراس داشتید، بلکه چون مى پنداشتید که اگر چیزى علن و محسوس باشد، معلوم خداست و چیزى که کتمان شود، خدا از آن آگاه نیست : (و ما کنتم تستترون اءن یشهد علیکم سمعکم ولا اءبصارکم و لاجلودکم و لکن ظنتم اءنّ اللّه لایعلم کثیراً مما تعملون )^(۶۰۱). سپس مى فرماید: آرى این گمان بدى بود که درباره پروردگارتان داشتید و همان موجب هلاکت شما گردید و سرانجام از زیانکاران قرار گرفتید؛ (وذلکم ظنّکم الّذى ظنتم بربّکم اءردیکم فاءصبحتم من الخاسرین )^(۶۰۲)؛ چنان که در جاى دیگر مى فرماید: در شب نشینى ها و بیتوته ها خدا با شماست ؛ وهو معهم إ ذ یبیّتون ما لا یرضى من القول ^(۶۰۳).

امیر مؤ منان على علیه السلام نیز مى فرماید: از نافرمانى خدا در خلوت ها بپرهیزید؛ زیرا شاهد امروز داور فرداست ؛ اتّقوا معاصى اللّه فى الخلوات فإ ن الشاهد هو الحاکم ^(۶۰۴). نیز مى فرماید: بدانید که خلوت هاى شما مشهود اوست ؛ ضمارئکم عیونه و خلواتکم عیانه ^(۶۰۵).

شایان ذکر است که تفکّر مادى مزبور به یهود اختصاص ندارد، بلکه در غالب انسان هایى است که در خلوت دست به گناه مى زنند، وجود دارد. از این رو امام هشتم حضرت عل بن موسى الرضاعلیه السلام در مناظره اى درباره بداء، به متکلّم خراسانى (سلیمان مروزى ) مى فرماید: تفکّر تو در این مساءله شبیه تفکّر یهودیان است : اءحسبک ضاهیت الیهود فى هذا الباب ^(۶۰۶) و اصرار آن حضرت علیه السلام این است که این گونه تفکّر مادى در بین مسلمانان نباشد.

در هر حال، اهل بیت عصمت علیهم السلام که خواسته اند بشر را از شهادت و طبیعت به قلمرو غیب و فراطبیعت منتقل سازند، به انسان ها مى گویند: خلوت شم جلوت خداست و این که در آداب اسلامى نیز آمده است که هنگام ورود به خانه ها سلام کنید، اگر چه کسى در خانه نباشد؛ فإ ذا دخلتم بیوتاً فسلّموا على اءنفسکم ^(۶۰۷)، براى آن است که گرچه انسانى در خانه نیست، ام افرشتگان خدا در آن جا حضور دارند و لازم است که همواره انسان، مراقب نفس خویش باشد و بداند که در هیچ حالى تنها نیست و خداوند و سربازان او حضور دارند. گنه کارى که در حال گناه بداند، عده اى او را مى بینند، به توبه موفق مى شود؛ زیرا او بینش توحیدى خود را حفظ کرده است ؛ گرچه شهوت عملى مانع مقطعى تاءثیر این بینش ‍ در او شده است ؛ برخلاف کسى که تنهایى را ستار و پوشش تلقّى مى کند و مى پندارد که در این مکان خاصّ هیچ کس او را نمى بیند. چنین کسى در واقع به بینش مادّى مبتلا شده و خصلت بنى اسرائیلى در او ظهور کرده و در قیامت به او خطاب مى شود: و ذلک ظنّکم الّذى ظنتم بربّکم ^(۶۰۸) همین فکر باطل است که سبب سقوط وى مى شود: (فاءصبحتم من الخاسرین )^(۶۰۹).

نکته : (عالم الغبى و الشّهاده )^(۶۱۰) بودن خدا بدین معناست که برخى اشیا براى خدا غیب و برخى شهادت است و خداى سبحان به هر دو قسم آن آگاه است، بلکه غیب و شهادت در این تعبیر امرى اضافى و فقط نسبت به دید انسان هاست، چون حقیقت علم، عبارت از شهود و حضور معلوم است، و حضور معلوم با غایب بودن آن سازگار نیست. سراسر جهان مشهود خداست و چیزى براى او غیب نیست.

تقسیم جهان به غیب و شهادت نظیر تقسیم موجود به مجرّد و مادّى نیست که تقسیمى حقیقى است، بلکه نسبت به خادوند از قبیل نفى موضوع است ؛ یعنى آنچه نزد شم ابر دو قسم است، نزد خدا بیش از یک قسم نیست ؛ نظیر سخن امیرالمؤ منین على علیه السلام : لو کشف الغطاء ما ازددت یقیناً^(۶۱۱) که اشاره به نفى غطا و پرده است، نه بدین معنا که در برابر چشم دل من پرده اى است و اگر آن پرده کنار رود، چیزى بر یقین من افزوده نمى شود.

بحث روایی

شان نزول 

عن الباقرعلیه السلام : کان قوم من الیهود لیسوا من المعاندین المتواطئین إ ذا لقوا المسلمین حدّثوهم بم افى التوراه من صفه محمّدصلى الله علیه و آله فناهم کبرائهم عن ذلک وقالوا لاتخبروهم بم افى التوراه من صفه محمّدصلى الله علیه و آله فیحاجّوکم به عند ربّکم فنزلت هذه الا یات ^(۶۱۲).

اشاره الف. با صرف نظر از سند، صحت چنین شاءن نزولى معلوم نیست و بر فرض پذیرش آن، هرگز مفید حصر نیست ؛ یعنى ممکن است مطلب دیگرى هم مصداق آیه قرار گیرد یا شاءن نزول آن باشد؛ مانند آنچه در خبر دیگرى از حضرت ابوجعفرعلیه السلام نقل شده که وقتى رسول گرامى صلى الله علیه و آله امیرمؤ منان علیه السلام را به عنوان پیک خاص ‍ براى یهود بنى قریظه اعزام فرمود و آنان نسبت به رسول گرامى صلى الله علیه و آله اهانت روا داشتند، آن حضرت درباره اینان فرمود: یا إ خوه القرده لخنازیر. آنگاه یهودان به یکدیگر گفتند: آیا اسرار تورات را که خداوند درباره بوزینه و گراز شدن نیاکان گذشته نسبت به شما گشود شما آن را براى مسلمانان بازگو مى کنید تا آنان علیه شما احتجاج کنند و بگویند: ما نزد خدا از شما محبوب ترین ؟^(۶۱۳) البته شیخ طوسى ؛ ضمن اشاره به هر دو جریان همان داستان گزارش بعثت را ترجیح مى دهد و آن را تقویت مى کند.^(۶۱۴)

ب. خبر ر از آن جهت حدیث گویند که از حوادث و رخدادهاى تازه آگاه مى کند. البته این نکته حکمت تسمیه است نه علت آن ؛ از این رو گزاش از مطلبى کهن بلکه ازلى نیز مى تواند مصداق خبر باشد.