تفسیر تسنیم (اجمالی)| جلد۲،سوره بقره،آیه ۱۱و ۱۲

منافقان بر اثر فریبکارى نفس، بر این پندار باطلند که واقعا مصلحند و از این رو کذب آنان در این مورد خبرى است نه مخبرى بر خلاف اظهار ایمان آنان که هم کذب خبرى است و هم کذب مخبرى.

خداى سبحان از دروغ منافقان پرده برداشته با تاکید آنان را مفسد مى خواند. سر جهل منافقان به افساد خویش آن است که عقل نظرى آنان در دست و هم خیال و عقل عملى آنان در چنگ شهوات و غصب اسیر است.

قیل: مجهول آوردن فعل قیل براى افاده عموم است و گوینده یا دعوت کننده خاصى مراد نیست ؛ دعوت منافقان به ترک فساد، هم با تلاوت و تفسیر آیات قرآن صورت مى گیرد، هم با سخنان معصومین (علیه السلام) و هم با نهى از منکر مومنان، لیکن آنان در برابر همه این دعوتها و هدایتها یک سخن دارند که: ما فقط اهل اصلاحیم، نه افساد.

لا تفسدوا نم افساد در مقابل اصلاح و به معناى ایجاد خلل در نظم و اعتدال شى ء است و در قرآن کریم در موارد فراوانى در برابر اصلاح به کار رفته است، مانند: (الذین یفسدون فى الارض و لا یصلحون)، (۶۹۰) (ان الله لا یصلح عمل المفسدین)، (۶۹۱) (لا تفسدوا فى الارض بعد اصلاحها) (۶۹۲) و (والله یعلم المفسد من المصلح). (۶۹۳) آیه محل بحث نیز از همین موارد است و به معناى جامع افساد زمین و زمینه است ؛ چنانکه اصلاح نیز که مقابل آن است به معناى جامع است .

تبلیغ سوء توطئه علیه نظام اسلامى، القاى شبهه در صحت دعوى وحى و نبوت و صحیح بودن دعوت به مبدا و معاد و مانند آن، از مصادیق بارز افساد در زمین و زمینه زندگى اجتماعى است. به هر تقدیر، هر صلاح و زمین و هم صلاح و فساد زمینه به وسیله انسانهاى ساکن در زمین و فراهم کننده هاى زمینه است و هرگز بدون عامل انسانى جریان صلاح و فساد مطرح نیست. از این رو خداوند انسانها را به صلاح و اصلاح دعوت مى کند.

الا: حرف تنبیه و براى آگاه ساختن مخاطب بر تحقیق خبرى مهم است که پس از آن مى آید. الا مرکب از همزه استفهام و لاى نفى است، همان گونه که در آیه شریفه (الیس ذلک بقادر على ان یحیى الموتى، (۶۹۴) حرف استفهام با فعل نفى ترکیب شده است، ترکیب استفهام و نفى در الا مفید حصر نیز هست.

منافقان در برابر دعوت به ایمان، به دروغ اظهار ایمان مى کنند: (و من الناس من یقول امنا بالله و بالیوم الاخر و ما هم بمومنین)  (۶۹۵) و در برابر نهى از منکر و فساد، ادعاى اصلاح مى کنند و بدین گونه بیمارى نفاق آنها همانند کفر کافران مانع پذیرش هدایت قرآنى است و از این رو یازدهم و سیزدهم این سوره که پاسخ منافقان را در برابر امر به معروف (امر به ایمان) و نهى از منکر (نهى از فساد) بیان مى کند، نشانه راز حصر هدایت قرآن در متقین است، بینشى راه نفوذ هدایت قرآن را بر آنان مى بندد.

منافقان با گفتن لفظ انما مدعیند که نه تنها اهل فساد نیستند، بلکه جز آنان کسى مصلح جامعه نیست و این ادعاى اصلاحگرى از سوى منافقان کذب خبرى، است، نه مخبرى ؛ زیرا آنان خود را مصلح مى دانستند و براى تاکید بر این مطلب سوگند نیز یاد مى کردند: (ولیحلفن ان اردنا الا الحسنین)، (۶۹۶) (ثم جاوک یحلفون بالله ان اردنا الا احسانا)  (۶۹۷) آنان بر اثر تسویل و فریبکارى نفس، بر این پندار باطل بودند که واقعا مصلحند و این پندار خود را که جز جهل مرکب چیزى نبود، حق مى دانستند. پس کذبشان در این گونه موارد، تنها خبرى است، نه مخبرى.

اما آن جا که منافقان ادعاى ایمان مى کنند گزارش آنها، هم کذب خبرى است و هم کذب مخبرى و در مورد شهادت بر رسالت پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) سخن آنان تنها کذب مخبرى است: (اذا جاءک المنافقون قالوا نشهد انک لرسول الله والله یعلم انک لرسوله والله یشهد ان المنافقین لکاذبون)  (۶۹۸) زیرا این سخن که حضرت محمد بن عبدالله (صلى الله علیه وآله) پیامبر است، صدق و حق است، گرچه گوینده اش به آن معتقد نباشد. پس گزارش آنها صدق خبرى و کذب مخبرى است.

البته اگر گزارش آنها به طور صحیح بررسى شود گذشته از کذب مخبرى، کذب خبرى را نیز به همراه دارد، زیرا عصاره گزارش آنها عبارت از ادعاى شهادت به رسالت پیامبر (صلى الله علیه وآله) بود، نه اصل رسالت او و چون شهادت آنان محقق نبود، پس گزارش از آن، کذب خبرى بوده است، چنانکه آنها آگاه به چنین کذب خبرى بوده اند و از این رو کذب مخبرى هم داشتند.

خداى سبحان در قرآن کریم در برابر منافقان که ادعاى اصلاح دارند اسرارشان را افشا و از درون تیره آنان پرده بر مى دارد. از جمله این که در دومین آیه مورد بحث، با تاکید، آنان را مفسد مى خواند و در جاى دیگر از فساد در زمین و قطع رحم آنان سخن مى گوید: فهل عسیتم ان تولیتم ان تفسدوا فى الارض وتقطعوا ارحاکم) (۶۹۹) و یا آنان را تباه کننده حرث و نسل معرفى مى کند: (واذا تولى سعى فى الارض لیفسد فیها ویهلک الحرث والنسل)  (۷۰۰) بلکه مى گوید: آنان از دین خدا براى تفرقه بین مسلمان و ترویج کفر استفاده مى کنند و مسجد را سنگر مبارزه با خدا مى سازند: (والذین اتخذوا مسجدا ضرارا وکفرا و تفریفا بین المومنین وارصادا لمن حارب الله ورسوله من قبل) و با همه اینها، چنانکه در آیه محل بحث آمده، مدعى اصلاحند و بر این مدعا سوگند نیز یاد مى کنند: (ولیحلفن ان اردنا الا الحسنى) (۷۰۱) ولى نمى دانند که کارشان جز افساد نیست: (ولکن لایشعرون).

این نادانى منافقان بر اثر اسارت عقل نظرى آنان به دست وهم و خیال، و عقل عملى آنان به دست شهوت و غضبشان است.

عقل نظرى سالم براى فهم درست معارف و عقل عملى سالم براى اجراى صحیح یافته هاى علمى، دو رکن استوار و اساسى ایمان است و منافقان از هر دو محرومند؛ آنان بر اثر تسویل و تزیین نفس، حق را از باطل و اصلاح واقعى را از افساد حقیقى تشخیص نمى دهند، بلکه باطل را حق و حق را باطل و صلاح را فساد و فساد را صلاح مى پندارند؛ نظیر فرعون که خود بزرگترین عامل فساد بود: (فاکثروا فیها الفساد) (۷۰۲) ولى خود را هادى و مرشد مى پنداشت: (و ما اهدیکم الا سبیل الرشاد). (۷۰۳) علت آن بود که عمل زشت فرعون براى او مزین شده بود و وى آن را زیبا مى پنداشت: (کذلک زین لفرعون سوء عمله). (۷۰۴) منافقان بر اثر حرمان از عقل عملى سلیم به جاى امر به معروف و نهى از منکر، اهل امر به منکر و نهى از معروف بودند: (المنافقون والمنافقات بعضهم منت بعض یامرون بالمنکر و ینهون عن المعروف و یقضبون ایدیهم). (۷۰۵)

منافقان داراى سه حالتند: حالت اول، بررسیهاى کاذب نفسانى خویش، حالت دوم، برخورد با مومنان ؛ حالت سوم، برخورد با کافران. در حالت اول، خود را مصلح و فرزانه مى پندارند، نه مفسد و سفیه. آیات یازدهم تا سیزدهم ناظر به چنین حالتى است. در حالت دوم، برخورد متظاهرانه و خائنانه با مومنان دارند که صدر آیه چهاردهم ناظر به آن است و در حالت سوم، برخورد باطنى با کافران دارند که ذیل آیه چهاردهم ناظر به آن است. البته در این برخورد با کافران هم بدون نیرنگ نیستند، چنانکه از آیات سوره حشر (۷۰۶) استنباط مى شود.