تفسیر تسنیم (تفصیلی)| جلد1،سوره حمد،پيشگفتار؛خطوط كلى معارف سوره

خطوط كلى معارف سوره  

همان گونه كه در آغاز پيشگفتار بيان شد، سوره مباركه حمد مشتمل بر عصاره معارف قرآن كريم است و از اين رو اءم الكتاب و اءم القرآن نام گرفته است. معارف اين سوره از ديدگاههاى مختلف تقسيمهايى چند مى پذيرد كه به برخى از آنها اشاره مى شود:

1- معارف قرآن كريم داراى سه بخش اصيل و محورى است ؛ بخشى مربوط به مبداء و توحيد ذاتى، صفاتى، افعالى و عبادى اوست ؛ بخش ديگر مربوط به معاد، و سومين بخش كه تاءمين كننده نياز بشر بين مبداء و معاد است، ناظر به هدايت و ضلالت، يعنى مبين وحى، رسالت و دين است. سوره حمد نيز، چنانكه گذشت، مشتمل بر عصاره بخشهاى ياد شده است.

2- محورهاى اصلى معارف سوره حمد در برخى روايات تحميد ، اخلاص و دعا معرفى شده است كه به ترتيب اشاره به سه بخش ‍ اين سوره دارد: السورة التى اولها تحميد و اوسطها اخلاص و آخرها دعاء: سورة الحمد ⁽⁴⁸⁷⁾

3- مرحوم شيخ بهائى ( رحمة الله ) مراتب چهارگانه حمد را بدين شرح از اين سوره استفاده كرده است:

الف: حمد محبانه و عاشقانه كه حمد ذات و ناظر به شايستگى ذات حق براى تحميد است. براى چنين حمدى تعبير (الحمدالله ) كافى است.

ب: حمد شاكرانه ؛ در اين مرتبه، حامد خداى سبحان را در برابر ربوبيت مطلق و احسانش حمد و شكر مى كند و تعبير (رب العالمين ) ناظر به آن است.

ج: حمد تاجرانه كه تحميدى از سر رجاء، طمع و شوق ثواب است و (الرحمن الرحيم ) بدان اشارت دارد.

د: حمد بردگانه كه حمد خدا بر اثر خوف از عذاب اوست و با آيه كريمه (مالك يوم الدين ) ادا مى شود. ⁽⁴⁸⁸⁾

اين لطيفه مستفاد از برخى احاديث است كه مراتب حمد را بازگو مى كند؛ مانند العبادة ثلاثة: قوم عبدوالله عزوجل خوفا، فتلك عبادة العبيد و قوم عبدوا الله تبارك و تعالى طلبا للثواب، فتلك عبادة الاجراء و قوم عبدوا الله حبا له، فتلك عبادة الاءحرار و هى افضل العبادة ⁽⁴⁸⁹⁾ ان قوما عبدوا الله رغبة، فتلك عبادة التجار و ان قوما عبدوا الله رهبة، فتلك عبادة العبيد و ان قوما عبدوا الله شكرا، فتلك عبادة الاءحرار ⁽⁴⁹⁰⁾

4- بر اساس حديثى قدسى، سوره مباركه حمد، كه در مقام تعليم ادب تحميد و شيوه اظهار بندگى است، بين خداى سبحان و عبد سالك تقسيم شده است ؛ بخش اول آن كه پنج آيه دارد و مشتمل بر حمد و ثناى الهى و خشوع و خضوع در برابر اوست، از آن خداست و بخش پايانى سوره كه دو آيه دارد و مشتمل بر دعاو طلب است، سهم عبد سالك است: قسمت فاتحة الكتاب بينى و بين عبدى فنصفهالى و نصفها لعبدى… ⁽⁴⁹¹⁾

5- عصاره سوره حمد، سپاسگزارى نسبت به نعمتهاى دريافت شده در زمان گذشته و مددجويى و كمك خواهى نسبت به رحمتهاى آينده در زمان حال و آتى است ؛ چنانكه حضرت اميرالمؤ منين (عليه السلام ) در برخى خطابه هاى خويش حمد و استعانت را قرين كرده، مى فرمايد: نحمده على ما كان و نستعينه من اءمرنا على ما يكون و نساءله المعافاة فى الاءديان كما نساله المعافاة فى الاءبدان ⁽⁴⁹²⁾ همچنين مى فرمايد: اءحمده استتماما لنعمته… و اءستعينه فاقة الى كفايته ⁽⁴⁹³⁾، نحمده على آلائه كما نحمده على بلائه و نستعينه على هذه النفوس البطاء عما اءمرت به السراع الى ما نهيت عنه ⁽⁴⁹⁴⁾

6- مرحوم صدرالمتاءلهين مى گويد:

سوره مباركه حمد با مقدمه اى كه در نماز بدان افزوده مى شود بر روى هم هشت بخش را تشكيل مى دهد كه با درهاى هشتگانه بهشت مرتبط است و نمازگزارى كه سوره حمد را با آداب ويژه آن در نماز قرائت كند، از همه درهاى هشتگانه بهشت بدان راه يافته است. درهاى مزبور عبارت است از:

يكم: در معرفت كه نمازگزار با گفتن وجهت وجهى للذى فطر السموات و الاءرض ⁽⁴⁹⁵⁾ از آن وارد بهشت مى شود.

دوم: در ذكر با تلاوت آيه (بسم الله الرحمن الرحيم ).

سوم: در شكر با آيه كريمه (الحمد لله رب العالمين ).

چهارم: در رجاء با قرائت آيه (الرحمن الرحيم ).

پنجم: در خوف با ذكر آيه (مالك يوم الدين )

ششم: در اخلاص با گفتن (اياك نعبد و اياك نستعين )

هفتم: در دعا و تضرع با تلاوت آيه (اهدنا الصراط المستقيم ).

هشتم: در اقتدا به ارواح پاك ) با قرائت آيه (صراط الذين اءنعمت عليهم… ) ⁽⁴⁹⁶⁾

تذكر: با بررسى خطوط كلى معارف سوره حمد و مباحث محورى آن، روشن شد كه هدف اين سوره تعليم و آموزش ادب تحميد و شيوه اظهار بندگى در برابر خداى سبحان است. تعليم شيوه استعانت و طلب هدايت از خداوند و آشنايى به كيفيت پيمون راه نيز هدف ديگر اين سوره است.