تفسیر تسنیم ( تفصیلی)| جلد۱،پیشگفتار مفسر، فصل سوم؛استقلال قرآن در حجیت و تبیین معارف

استقلال قرآن در حجیت و تبیین معارف

دومین پرسش درباره تفسیر قرآن به قرآن این بود که بر فرض حجیت چنین تفسیرى، آیا حجیت آن فعلى است یا ((شاءنى. در پاسخ باید گفت: قرآن ( نتیجه حاصل از تفسیر قرآن به قرآن ) جزء حجت و نیمى از دلیل نیست تا در اصل عتبار و حجیت خود نیازمند به ضمیمه باشد و بدون انضمام آن همراه به منزله شهادت عدل واحد باشد که حجیت آن تاءهلى و شاءنى است، نه فعلى ؛ زیرا آن ضمیمه، یعنى سنت، اولا در ناحیه اصل حجیت وامدار قرآن است و ثانیا وقتى معتبر و حجت است که محتواى آن بر قرآن عرضه شود و هیچ گونه تخالفى با آن نداشته باشد ( در خصوص ‍ سنت غیر قطعى ). پس قطعا محصول بحث قرآنى باید قبل از عرضه حدیث بر آن، حجت بالفعل و معتبر مستقل و بى نیاز از ضمیمه باشد، تا بتواند میزان سنجش سنت واقع شود. پس حجیت قرآن همانند حجیت شهادت عدلین که از آن اصطلاحا به بینه عادله یاد مى شود، فعلى و مستقل و قابل استدلال است.

قرآن کریم هم در اصل حجیت و هم در تبیین خطوط کلى معارف دین مستقل است ؛ یعنى حجیت آن ذاتى است و با خود تفسیر مى پذیرد؛ گر چه اندیشه هاى بیرونى به عنوان مبداء قابلى فهم قرآن سهیم است. مخاطبان قرآن براى بهره گیرى از ظواهر قرآن به سرمایه اى فراتر از علوم پایه مؤ ثر در فهم قرآن و ضمیرى که به تیرگى گناه آلوده نباشد نیاز ندارند.

استقلال قرآن کریم در حجیت و تبیین معارف و همچنین اتقان شیوه تفسیرى قرآن به قرآن با دلایلى چند قابل اثبات است:

۱- همان گونه که در فصل یکم گذشت قرآن کریم خود را به عنوان نور معرفى مى کند: قد جاء کم من الله نور و کتاب مبین ^(۱۰۰)، ( و اتبعوا النور الذى اءنزل معه ) ^(۱۰۱) و بارزترین ویژگى نور آن است که هم خود روشن است و هم روشنگر غیر خود است ؛ یعنى هم در روشن بودن خود و هم در روشن کردن اشیاى دیگر نیازمند به غیر نیست.

مقتضاى نور بودن قرآن کریم نیز این است که نه در روشن بودن خود نیازمند غیر باشد و نه در روشن کردن غیر؛ زیرا در این صورت نیاز به مبینى دیگر، آن مبین اصل بوده، قرآن کریم فرع آن خواهد بود و این فرع و تابع قرار گرفتن قرآن با نور بودن آن ناسازگار است.

از سویى دیگر، بى تردید بسیارى از معارف قرآنى با ضمیمه کردن دو یا چند آیه حاصل مى شود و رسیدن به آن معرفت، از راه یک آیه به تنهایى میسور نیست. نور بودن قرآن ایجاب مى کند، همه آیاتى که مبین حدود، قیود و قراین یک مطلب است با هم بررسى شود، تا قرآن کریم در هیچ بخشى مطلب تیره و مبهم نداشته باشد.

۲- یکى از صفات قرآن کریم: ( تبیان کل شى ء ) است: و نزلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شى ء… ^(۱۰۲) کتابى که بیانگر همه علوم و معارف ضرورى و سودمند براى بشر یا بیانگر همه حقایق جهان آفرینش است، در تبیین خود نیازى به غیر ندارد، بلکه در بیان خویش به خود متکى است و برخى از آیاتش با برخى دیگر تبیین و تفسیر مى شود و گرنه کتابى که تبیان خود نباشد، چگونه مى تواند تبیان هر چیز دیگر باشد؟

لازم است توجه شود: منظور از این که چون قرآن تبیان همه چیز است، تبیان خود نیز خواهد بود این نیست که چون هر آیه، تبیان همه چیز است، پس تبیان خود هم هست، بلکه مقصود آن است که مجموع قرآن تبیان همه چیز است، پس مجموع قرآن تبیان خود هم خواهد بود. بنابراین، کمبود هر آیه اى حتما با آیه دیگر تاءمین مى شود و از جمع بندى نهایى همه آیات مناسب لفظى و معنوى با یکدیگر، معناى روشنى از آنها به دست مى آید.

۳- قرآن کریم در کنار دعوت انسانها به تدبر، دعوى انتساب به خداى سبحان و مبرا بودن از هر گونه اختلاف و ناهماهنگى درونى دارد.

خداوند سبحان درباره هماهنگى سراسر قرآن با یکدیگر و دیگرى راجع به انعطاف و گرایش آیات قرآن با همدیگر است ؛ اما بیان اول مستفاد از آیه افلا یتدبرون القران و لو کان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا کثیرا ^(۱۰۳) است ؛ زیرا پیام آیه مزبور دعوت همگان به تدبر تام در سراسر کتابى است که در طول حدود ربع قرن در شرایط صعب و سهل، جنگ و صلح، غربت و قربت، اوج و حفیض، سراء و ضراء، هزیمت و عزیمت، شکست و پیروزى و بالاخره در احوال مختلف سیاسى، نظامى، اجتماعى به صورت یکسان و هماهنگ نازل شده است.تحلیل قیاس استثنایى مستفاد از این آیه و تقریر تلازم مقدم و تالى و تقریب بطلان تالى و استنتاج بطلان مقدم از ابطال تالى به استمداد عقل برهانى است که خود از منابع غنى و قوى تفسیر قرآن کریم از درون دین است، نه از بیرون ؛ چنانکه در فصل تفسیر به راءى تبیین خواهد شد. غرض آن که، آیات مزبور دعوت به تدبر در سراسر قرآن مى کند و دعوى عدم اختلاف به نحو سالبه کلیه را ارائه مى کند و محصول آن تدبر فراگیر را صحت این دعوى مى داند و ادعاى مزبور را با آن بینه و گواه صادق همراه مى کند.

اما بیان دوم خداوند مستنبط از آیه الله نزل احسن الحدیث کتابا متشابها مثانى تقشعر منه جلود الذین یخشون ربهم ثم تلین جلودهم و قلوبهم الى ذکر الله ذلک هدى الله یهدى به من یشاء و من یضلل الله فما له من هاد ^(۱۰۴) است ؛ زیرا محتواى آیه مزبور این است که از یک سو سراسر آیات قرآن مجید شبیه، همسان و همتاى هم است و از سوى دیگر منثنى، منعطف و متمایل به هم است. معناى اءنثناء، انعطاف و گرایش ‍ مطالب یک کتاب علمى این است که هر کدام از مطالب با دیگرى مشروح یا مشروحتر و روشن یا روشنتر مى گردد. چنین کتابى که همه آیات آن به هم گرایش دارد، حتما مفسر و مبین همدیگر و شارح داخلى خویش است.

دعوت به تدبر و ادعاى نزاهت از اختلاف، چنانکه شاهد گویایى بر عمومى بودن فهم قرآن است، از بهترین شواهد استقلال قرآن در حجیت و تبیین معارف و همچنین صحت و کارآیى شیوه تفسیر قرآن به قرآن است ؛ زیرا اگر آیات قرآن از هم گسیخته بوده، هر کدام ناظر به مطلب خاص باشد و پیوندهایى از قبیل اطلاق و تقیید، تعمیم و تخصیص، تاءیید و تبیین و شرح و تفصیل با یکدیگر نداشته باشد، هیچ کدام موافق با دیگرى یا مخالف با آن نخواهد بود؛ زیرا مرز مشترک و پیوند دلالى کلامى و گفتارى با هم ندارد و موافقت ومخالفت فرع بر پیوند و هم گرایى است ؛ در حالى که ادعاى هماهنگ بودن آیات ارتباط و پیوند را مى فهماند؛ چنانکه دعوى نفى اختلاف از سنخ عدم ملکه است. پس حتما باید بین آنها پیوند برقرار باشد. آنگاه مى توان گفت: چنین کتابى اگر در تبیین مطالب خویش نیازمند به غیر خود باشد استدلال و برهان این آیه کریمه تام نخواهد بود.