از یاران امام علی(ع) و مردی شجاع و سلحشور و زاهدی عابد بود. او که در سال هشتم هجری و در جریان ماموریت حضرت علی علیه السلام برای تبلیغ احکام و معارف الهی در یمنبه اسلام گرویده بود تا پایان عمر خویش همواره پیرو و طرفدار شیفته آن حضرت و اهل بیت عصمت و طهارت بود. و سخنان آن حضرت را از جان خویش بیشتر دوست می داشت. برخی از سخنان نقل شده از امام علی علیه السلام توسط او نشان می دهد که او از یاران خاص و اصحاب سرّ آن حضرت بوده است.

کتاب “بشارة المصطفی لشیعه المرتضی” از قول «سعد بن زيد بن ارطاة» روایتی طولانی نقل می کند. که در آن کمیل بن زیاد صحابی خاص امیرالمومنین علیه السلام بخشی از سفارشهای امیرالمومنین علیه السلام به خود را باز گو می نماید. مطلع این روایت چنین است:

سعد بن زید بن ارطاة گفت: ای کمیل بن زياد را ديدم و از فضائل اميرالمؤمنين از او سؤال كردم. در جواب گفت: مى خواهى تو را خبر دهم به وصيتى كه اميرالمؤمنين به من نموده. و آن وصيت براى تو بهتر است از دنيا و هر چه در آن است؟ در جواب گفتم: آرى کمیل گفت : …

ابن شعبه حرانی این روایت را مختصر نموده و در کتاب تحف العقول آورده است. متن زیر ترجمه متن مختصر ابن شعبه حرانی است:

ای کمیل! هر روز نام خدا را بر زبان جارى كن، بگو: لا حول و لا قوة الا باللَّه، بر خدا توكل كن، ما را ياد كن. نام ما ببر و بر ما درود فرست. و آن را بر وجود خود و هر چه به حفظ و حراستش عنايت دارى بگردان. تا از شر آن روز در امان مانى.

ای کمیل! پيغمبر (ص) را خدا ادب آموخت و مرا پيغمبر، و من مؤمنان را تربيت خواهم كرد. آداب را براى مردم بزرگوار بر جاى خواهم نهاد.

ای کمیل! هيچ علمى نيست جز آنكه من آن را آغاز كنم. و هيچ سرى نيست جز اينكه «قائم» ما آن را بپايان رساند.

ای کمیل! (سلسله خاندان رسالت) نژادى هستند كه همه از يك ديگر (و از يك ريشه اند) و خدا شنوا و داناست (اقتباس از قرآن در باره نسل پاك حضرت ابراهيم «ع»).

ای کمیل! (علم و ادب را) جز از ما نگير تا از ما باشى (بر در خانه گمراهانى كه نام عالم بر خود نهاده و راه از چاه نمى شناسند مرو).

ای کمیل! هيچ حركتى نيست جز اينكه در آن به معرفت (و شناسائى صلاح و فساد و خير و شرش) نيازمندى.

ای کمیل! به هنگام غذا نام خدائى را كه از اسمش هيچ دردى زيان نرساند، و نامش براى هر بدى (و دردى) درمان است به زبان آر.

ای کمیل! غذاى خود را با ديگران بخور، و بخل نورز، تو به كسى روزى نمى دهى (مهمان روزى خود مى خورد) و خداوند به تو پاداش فراوان دهد. بر سر سفره خوشخوى باش، همنشينت را خشنود ساز، پيشخدمتت را متهم نكن (و به نقل ديگر مناسبتر: پيشخدمت را نران و بر او بانگ نزن).

ای کمیل! آرام غذا بخور تا رفيقت سير شود و ديگران هم استفاده كنند.

ای کمیل! پس از غذا خداى را سپاس گزار، و با صداى بلند شكر كن تا ديگران هم شكر گويند و اجر تو زياد شود.

ای کمیل! معده را از طعام آكنده نكن، براى آب و باد هم جايى بگذار. تا هنوز اشتها باقى است دست بكش، كه غذا گوارا شود. سلامت تن در گرو كم خوردن غذا و آب است.

ای کمیل! بركت در مال كسى است كه زكات دهد. با مؤمنان برادرى، و با خويشان پيوند كند (بخشى از مالش را به برادران مؤمن و خويشاوندان اختصاص دهد).

ای کمیل! به خويشان باايمان سهمى بيشتر از بيگانگان ده، با آنان رئوفتر و مهربانتر باش و به بينوايان تصدق كن.

ای کمیل! سائلى را محروم نكن و لو با نيمى از يك دانه انگور يا خرما، صدقه نزد خدا رشد مى كند.

ای کمیل! زيباترين زيور مؤمن تواضع است. جمال مؤمن عفت، شرفش فهم دين، و عزتش در خوددارى از قيل و قال است.

ای کمیل! در هر صنف گروهى برتر (و شرافتمندتر) اند، مبادا با خسيسان و (فرومايگان) آنها در افتى! اگر هم سخنى ناهنجار گفتند تحمل كن و از آنها باش كه خدا فرموده: «چون نادانان خطابشان كنند سلام گويند.» (فرقان: 63).

ای کمیل! در هر حال حق بگو، با پرهيزگاران طرح دوستى افكن، از فاسقان دورى گزين، از منافقان كناره گير، و با خائنان رفاقت نكن.

ای کمیل! در خانه ستمگران را مكوب كه با آنها آميزش و يا كسب و كارى كنى، مبادا تعظيم و احترامشان كنى يا در مجالسشان حاضر شوى كه اين كار خدا را بغضب آرد. اگر بحكم اجبار در محفلشان حاضر شدى پيوسته بياد خدا باش، و بر او توكل كن، از شرشان به خدا پناه بر، سر به زير افكن (بصورت جنايتكارشان نگاه نكن). در دل با كردارشان مخالف باش. آشكارا چنان كه بشنوند خدا را به عظمت ياد كن. (با گفتن اللَّه اكبر و امثال آن بزرگى خدا را تذكر ده) تا به اين وسيله خدايت تأييد كند. و از شرشان نگه دارد.

ای کمیل! محبوبترين طاعت پس از اقرار به خدا و (ولايت) دوستانش (يعنى توحيد و نبوت و امامت) عفت ورزى (پارسائى)، بردبارى و صبر است.

ای کمیل! تنگدستى خود را اظهار مكن، با عزت نفس و پرده پوشى براى خدا صبر كن.

ای کمیل! باكى نيست سر خود را با برادرت در ميان نهى، اما برادرت كيست؟ آن كه در سختى تو را واننهد، اگر ديه و خونبهائى به گردنت آمد كنار نكشد، (به هنگام نياز) درخواست نكرده حاجتت را برآرد، ترا بحال خود نگذارد تا ناچار به اظهار گردى، اگر برادرت ثروتمند است اصلاحش كن.

ای کمیل! مؤمن آيينه مؤمن است، (كه براى اصلاح عيوب در آن بنگرند) در وجود او مى نگرد تا نيازش را برطرف سازد و حالش را بهبود بخشد.

ای کمیل! مؤمنان برادرند. و هيچ كس چيزى را بر برادرش ترجيح ندهد.

ای کمیل! اگر برادرت را دوست ندارى برادرش نيستى، مؤمن كسى است كه هر چه ما گوئيم بگويد، هر كه (از گفتار ما) تخلف كند از ما عقب ماند، هر كه از ما عقب افتد به ما نرسد، و هر كه با ما نباشد در طبقه زيرين دوزخ است.

ای کمیل! هر كه در سينه درد دارد خلط از سينه برآرد (هر كه سِرّى به دل دارد سخنى به زبان آرد). چون كسى مطلبى از ما (بصورت سِرّ) برايت گفت و از تو خواست پنهانش كنى مبادا فاش سازى كه اين گناه توبه ندارد، و اگر توبه نباشد سرانجام شعله آتش است.

ای کمیل! افشاى سر آل محمد (ص) توبه پذير نيست و از كسى تحمل نشود، آنچه با تو گويند جز با مؤمن موفق (مطمئن و رازدار) در ميان نگذار.

ای کمیل! به هنگام هر سختى بگو: لا حول و لا قوة الا باللَّه، تا خدا آن را كفايت كند، و به هنگام هر نعمت بگو: الحمد للَّه، تا زياد شود، و چون روزيت دير رسد استغفار كن تا خدا گشايش دهد.

ای کمیل! با ولايت ما مال و فرزندت را از شرك شيطان آزاد كن.

ای کمیل! «مستقرى» هست، و «مستودعى»، بترس از آنكه در صف «مستودعان» باشى، و آنگاه شايسته اى «مستقر» باشى كه از شاهراه روشنى كه به انحرافت نكشد، و از مسير بيرونت نبرد (يعنى ولايت اهل بيت (ع) دست برندارى).

ای کمیل! در ترك (نماز) واجب رخصت نيست. و در نافله سختگيرى نيست.

ای کمیل! گناهان تو از (نيكيها و) حسناتت بيشتر، و غفلت از تو جهت افزون است، و نعمتهائى كه خدا به تو داده از عملت زيادتر است.

ای کمیل! تو از نعمتها و عافيت خداوندى بى بهره نيستى (عافيت آسودگى از گرفتارى هاست و البته هر كس هر چه گرفتار باشد از عافيتهاى بيشمارى برخوردار است) پس از شكر، تمجيد، تسبيح، تقديس و ياد او در هر حال هم فارغ و بى نصيب مباش.

ای کمیل! از آنها نباش كه خدا فرموده: «خدا را فراموش كردند و خدا خودشان را از يادشان برد، آنها را فاسق شمرده و به حق فاسقند.» (حشر: 20).

ای کمیل! اين شأنى نيست كه نماز گزارى و روزه بگيرى، و تصدق كنى، شأن اين است كه با قلبى پاك و عملى خداپسند و خشوع كامل به نماز ايستى. بنگر در كجا و روى چه چيز نماز مى خوانى (در باره مكان و محل نماز دقت كن) اگر از راه شايسته و حلال نباشد قبول نخواهد شد.

ای کمیل! زبان از قلب آبيارى شود و قلب از غذا نيرو گيرد. بنگر دل و تن را چه غذا مى دهى اگر حلال نباشد خدا تسبيح و شكر ترا قبول نفرمايد.

ای کمیل! بفهم و بدان كه ما به هيچ كس اجازه نمى دهيم امانت مردم را نپردازد، هر كس رخصتى در اين باره از من نقل كند بيهوده گفته و گناه كرده، و سزاى دروغش آتش است، من سوگند ياد مى كنم كه پيغمبر (ص) ساعتى پيش از وفات سه مرتبه فرمود: اى ابو الحسن! امانت را (به صاحبش) باز گردان صاحبش نكوكار باشد يا تبهكار، امانت كوچك باشد يا بزرگ، حتى نخ و سوزن.

ای کمیل! جهاد جز زير پرچم حاكم عادل روا نيست، غنيمت جز از دست حاكم با فضيلت حلال نيست.

ای کمیل! اگر پيغمبرى (در ميان مردم) نباشد و روى زمين مؤمن پرهيزگارى باشد و بخواهد مردم را به جانب خدا دعوت كند (و وظيفه پيامبران را ايفا نمايد) در اين عمل خطاكار است، يا درستكار؟ به خدا خطاكار است، مگر اينكه خدا او را چنين مأموريتى دهد و شايسته اين مقام كند.

ای کمیل! دين از آن خداست، و تصدى آن از هيچ كس پذيرفته نيست جز رسول يا نبى يا وصى (رسالت مقامى گسترده تر و سنگين بارتر از نبوت است و اختصاص به جمعى از پيامبران دارد).

ای کمیل! (مقام رهبرى و رهنمائى خلق:) نبوت است، و رسالت و امامت و ديگر چيزى نيست جز طرفداران و پيروان يا گمراهان و بدعتگذاران، و خدا (طاعت و عبادت را) تنها از پرهيزگاران مى پذيرد.

ای کمیل! خداوند كريم است و حليم و عظيم و رحيم، اين اخلاق (و صفاتش يعنى كرم، بردبارى، بزرگوارى و مهربانى) را به ما معرفى كرده و دستور داده بكار بنديم و مردم را به آنها واداريم، ما بدون تخلف اين امانت را پرداختيم، بى ن فاق اجرا كرديم، بى انكار تصديق نموديم و بى شك و ترديد پذيرفتيم.

ای کمیل! به خدا سوگند من منّت كش نيستم تا (در ازاى منت كشيدن و چاپلوسى من، مردم) فرمانم برند و آرزو برآرنده نيستم تا (مردم در برابر برآورده شدن آرزوهايشان) نافرمانيم نكنند و به خوراك اعراب علاقه اى ندارم تا اميرى مؤمنان را ويژه من سازند و بدانم بخوانند

ای کمیل! آنها كه بهره اى (از مقامات خيالى و متاع اين جهان) يافتند به دنيائى فانى نائل شدند و ما به آخرتى پاينده و پايدار رسيديم همه بسوى آخرت روانند و ما شيفته رضاى خداوند و درجات عالى بهشتيم كه خدا به پرهيزگاران عنايت فرمايد.

ای کمیل! هر كه (كارى كند) كه در بهشت مأوى نگزيند او را (پيشاپيش) به عذابى دردناك و رسوايى دايمى خبر ده.

ای کمیل! من در هر حال خداى را بر توفيقاتش شاكرم، اينك اگر خواهى برخيز.

منابع:

تحف العقول / ترجمه جنتى، متن، ص 263- 267

بشارة المصطفى لشيعة المرتضى (ط – القديمة)، ج 2، ص: 25