از یاران امام علی(ع) و مردی شجاع و سلحشور و زاهدی عابد بود. او که در سال هشتم هجری و در جریان ماموریت حضرت علی علیه السلام برای تبلیغ احکام و معارف الهی در یمنبه اسلام گرویده بود تا پایان عمر خویش همواره پیرو و طرفدار شیفته آن حضرت و اهل بیت عصمت و طهارت بود. و سخنان آن حضرت را از جان خویش بیشتر دوست می داشت. برخی از سخنان نقل شده از امام علی علیه السلام توسط او نشان می دهد که او از یاران خاص و اصحاب سرّ آن حضرت بوده است.

کتاب “بشاره المصطفی لشیعه المرتضی” از قول «سعد بن زید بن ارطاه» روایتی طولانی نقل می کند. که در آن کمیل بن زیاد صحابی خاص امیرالمومنین علیه السلام بخشی از سفارشهای امیرالمومنین علیه السلام به خود را باز گو می نماید. مطلع این روایت چنین است:

سعد بن زید بن ارطاه گفت: ای کمیل بن زیاد را دیدم و از فضائل امیرالمؤمنین از او سؤال کردم. در جواب گفت: مى خواهى تو را خبر دهم به وصیتى که امیرالمؤمنین به من نموده. و آن وصیت براى تو بهتر است از دنیا و هر چه در آن است؟ در جواب گفتم: آرى کمیل گفت : …

ابن شعبه حرانی این روایت را مختصر نموده و در کتاب تحف العقول آورده است. متن زیر ترجمه متن مختصر ابن شعبه حرانی است:

ای کمیل! هر روز نام خدا را بر زبان جارى کن، بگو: لا حول و لا قوه الا باللَّه، بر خدا توکل کن، ما را یاد کن. نام ما ببر و بر ما درود فرست. و آن را بر وجود خود و هر چه به حفظ و حراستش عنایت دارى بگردان. تا از شر آن روز در امان مانى.

ای کمیل! پیغمبر (ص) را خدا ادب آموخت و مرا پیغمبر، و من مؤمنان را تربیت خواهم کرد. آداب را براى مردم بزرگوار بر جاى خواهم نهاد.

ای کمیل! هیچ علمى نیست جز آنکه من آن را آغاز کنم. و هیچ سرى نیست جز اینکه «قائم» ما آن را بپایان رساند.

ای کمیل! (سلسله خاندان رسالت) نژادى هستند که همه از یک دیگر (و از یک ریشه اند) و خدا شنوا و داناست (اقتباس از قرآن در باره نسل پاک حضرت ابراهیم «ع»).

ای کمیل! (علم و ادب را) جز از ما نگیر تا از ما باشى (بر در خانه گمراهانى که نام عالم بر خود نهاده و راه از چاه نمى شناسند مرو).

ای کمیل! هیچ حرکتى نیست جز اینکه در آن به معرفت (و شناسائى صلاح و فساد و خیر و شرش) نیازمندى.

ای کمیل! به هنگام غذا نام خدائى را که از اسمش هیچ دردى زیان نرساند، و نامش براى هر بدى (و دردى) درمان است به زبان آر.

ای کمیل! غذاى خود را با دیگران بخور، و بخل نورز، تو به کسى روزى نمى دهى (مهمان روزى خود مى خورد) و خداوند به تو پاداش فراوان دهد. بر سر سفره خوشخوى باش، همنشینت را خشنود ساز، پیشخدمتت را متهم نکن (و به نقل دیگر مناسبتر: پیشخدمت را نران و بر او بانگ نزن).

ای کمیل! آرام غذا بخور تا رفیقت سیر شود و دیگران هم استفاده کنند.

ای کمیل! پس از غذا خداى را سپاس گزار، و با صداى بلند شکر کن تا دیگران هم شکر گویند و اجر تو زیاد شود.

ای کمیل! معده را از طعام آکنده نکن، براى آب و باد هم جایى بگذار. تا هنوز اشتها باقى است دست بکش، که غذا گوارا شود. سلامت تن در گرو کم خوردن غذا و آب است.

ای کمیل! برکت در مال کسى است که زکات دهد. با مؤمنان برادرى، و با خویشان پیوند کند (بخشى از مالش را به برادران مؤمن و خویشاوندان اختصاص دهد).

ای کمیل! به خویشان باایمان سهمى بیشتر از بیگانگان ده، با آنان رئوفتر و مهربانتر باش و به بینوایان تصدق کن.

ای کمیل! سائلى را محروم نکن و لو با نیمى از یک دانه انگور یا خرما، صدقه نزد خدا رشد مى کند.

ای کمیل! زیباترین زیور مؤمن تواضع است. جمال مؤمن عفت، شرفش فهم دین، و عزتش در خوددارى از قیل و قال است.

ای کمیل! در هر صنف گروهى برتر (و شرافتمندتر) اند، مبادا با خسیسان و (فرومایگان) آنها در افتى! اگر هم سخنى ناهنجار گفتند تحمل کن و از آنها باش که خدا فرموده: «چون نادانان خطابشان کنند سلام گویند.» (فرقان: ۶۳).

ای کمیل! در هر حال حق بگو، با پرهیزگاران طرح دوستى افکن، از فاسقان دورى گزین، از منافقان کناره گیر، و با خائنان رفاقت نکن.

ای کمیل! در خانه ستمگران را مکوب که با آنها آمیزش و یا کسب و کارى کنى، مبادا تعظیم و احترامشان کنى یا در مجالسشان حاضر شوى که این کار خدا را بغضب آرد. اگر بحکم اجبار در محفلشان حاضر شدى پیوسته بیاد خدا باش، و بر او توکل کن، از شرشان به خدا پناه بر، سر به زیر افکن (بصورت جنایتکارشان نگاه نکن). در دل با کردارشان مخالف باش. آشکارا چنان که بشنوند خدا را به عظمت یاد کن. (با گفتن اللَّه اکبر و امثال آن بزرگى خدا را تذکر ده) تا به این وسیله خدایت تأیید کند. و از شرشان نگه دارد.

ای کمیل! محبوبترین طاعت پس از اقرار به خدا و (ولایت) دوستانش (یعنى توحید و نبوت و امامت) عفت ورزى (پارسائى)، بردبارى و صبر است.

ای کمیل! تنگدستى خود را اظهار مکن، با عزت نفس و پرده پوشى براى خدا صبر کن.

ای کمیل! باکى نیست سر خود را با برادرت در میان نهى، اما برادرت کیست؟ آن که در سختى تو را واننهد، اگر دیه و خونبهائى به گردنت آمد کنار نکشد، (به هنگام نیاز) درخواست نکرده حاجتت را برآرد، ترا بحال خود نگذارد تا ناچار به اظهار گردى، اگر برادرت ثروتمند است اصلاحش کن.

ای کمیل! مؤمن آیینه مؤمن است، (که براى اصلاح عیوب در آن بنگرند) در وجود او مى نگرد تا نیازش را برطرف سازد و حالش را بهبود بخشد.

ای کمیل! مؤمنان برادرند. و هیچ کس چیزى را بر برادرش ترجیح ندهد.

ای کمیل! اگر برادرت را دوست ندارى برادرش نیستى، مؤمن کسى است که هر چه ما گوئیم بگوید، هر که (از گفتار ما) تخلف کند از ما عقب ماند، هر که از ما عقب افتد به ما نرسد، و هر که با ما نباشد در طبقه زیرین دوزخ است.

ای کمیل! هر که در سینه درد دارد خلط از سینه برآرد (هر که سِرّى به دل دارد سخنى به زبان آرد). چون کسى مطلبى از ما (بصورت سِرّ) برایت گفت و از تو خواست پنهانش کنى مبادا فاش سازى که این گناه توبه ندارد، و اگر توبه نباشد سرانجام شعله آتش است.

ای کمیل! افشاى سر آل محمد (ص) توبه پذیر نیست و از کسى تحمل نشود، آنچه با تو گویند جز با مؤمن موفق (مطمئن و رازدار) در میان نگذار.

ای کمیل! به هنگام هر سختى بگو: لا حول و لا قوه الا باللَّه، تا خدا آن را کفایت کند، و به هنگام هر نعمت بگو: الحمد للَّه، تا زیاد شود، و چون روزیت دیر رسد استغفار کن تا خدا گشایش دهد.

ای کمیل! با ولایت ما مال و فرزندت را از شرک شیطان آزاد کن.

ای کمیل! «مستقرى» هست، و «مستودعى»، بترس از آنکه در صف «مستودعان» باشى، و آنگاه شایسته اى «مستقر» باشى که از شاهراه روشنى که به انحرافت نکشد، و از مسیر بیرونت نبرد (یعنى ولایت اهل بیت (ع) دست برندارى).

ای کمیل! در ترک (نماز) واجب رخصت نیست. و در نافله سختگیرى نیست.

ای کمیل! گناهان تو از (نیکیها و) حسناتت بیشتر، و غفلت از تو جهت افزون است، و نعمتهائى که خدا به تو داده از عملت زیادتر است.

ای کمیل! تو از نعمتها و عافیت خداوندى بى بهره نیستى (عافیت آسودگى از گرفتارى هاست و البته هر کس هر چه گرفتار باشد از عافیتهاى بیشمارى برخوردار است) پس از شکر، تمجید، تسبیح، تقدیس و یاد او در هر حال هم فارغ و بى نصیب مباش.

ای کمیل! از آنها نباش که خدا فرموده: «خدا را فراموش کردند و خدا خودشان را از یادشان برد، آنها را فاسق شمرده و به حق فاسقند.» (حشر: ۲۰).

ای کمیل! این شأنى نیست که نماز گزارى و روزه بگیرى، و تصدق کنى، شأن این است که با قلبى پاک و عملى خداپسند و خشوع کامل به نماز ایستى. بنگر در کجا و روى چه چیز نماز مى خوانى (در باره مکان و محل نماز دقت کن) اگر از راه شایسته و حلال نباشد قبول نخواهد شد.

ای کمیل! زبان از قلب آبیارى شود و قلب از غذا نیرو گیرد. بنگر دل و تن را چه غذا مى دهى اگر حلال نباشد خدا تسبیح و شکر ترا قبول نفرماید.

ای کمیل! بفهم و بدان که ما به هیچ کس اجازه نمى دهیم امانت مردم را نپردازد، هر کس رخصتى در این باره از من نقل کند بیهوده گفته و گناه کرده، و سزاى دروغش آتش است، من سوگند یاد مى کنم که پیغمبر (ص) ساعتى پیش از وفات سه مرتبه فرمود: اى ابو الحسن! امانت را (به صاحبش) باز گردان صاحبش نکوکار باشد یا تبهکار، امانت کوچک باشد یا بزرگ، حتى نخ و سوزن.

ای کمیل! جهاد جز زیر پرچم حاکم عادل روا نیست، غنیمت جز از دست حاکم با فضیلت حلال نیست.

ای کمیل! اگر پیغمبرى (در میان مردم) نباشد و روى زمین مؤمن پرهیزگارى باشد و بخواهد مردم را به جانب خدا دعوت کند (و وظیفه پیامبران را ایفا نماید) در این عمل خطاکار است، یا درستکار؟ به خدا خطاکار است، مگر اینکه خدا او را چنین مأموریتى دهد و شایسته این مقام کند.

ای کمیل! دین از آن خداست، و تصدى آن از هیچ کس پذیرفته نیست جز رسول یا نبى یا وصى (رسالت مقامى گسترده تر و سنگین بارتر از نبوت است و اختصاص به جمعى از پیامبران دارد).

ای کمیل! (مقام رهبرى و رهنمائى خلق:) نبوت است، و رسالت و امامت و دیگر چیزى نیست جز طرفداران و پیروان یا گمراهان و بدعتگذاران، و خدا (طاعت و عبادت را) تنها از پرهیزگاران مى پذیرد.

ای کمیل! خداوند کریم است و حلیم و عظیم و رحیم، این اخلاق (و صفاتش یعنى کرم، بردبارى، بزرگوارى و مهربانى) را به ما معرفى کرده و دستور داده بکار بندیم و مردم را به آنها واداریم، ما بدون تخلف این امانت را پرداختیم، بى ن فاق اجرا کردیم، بى انکار تصدیق نمودیم و بى شک و تردید پذیرفتیم.

ای کمیل! به خدا سوگند من منّت کش نیستم تا (در ازاى منت کشیدن و چاپلوسى من، مردم) فرمانم برند و آرزو برآرنده نیستم تا (مردم در برابر برآورده شدن آرزوهایشان) نافرمانیم نکنند و به خوراک اعراب علاقه اى ندارم تا امیرى مؤمنان را ویژه من سازند و بدانم بخوانند

ای کمیل! آنها که بهره اى (از مقامات خیالى و متاع این جهان) یافتند به دنیائى فانى نائل شدند و ما به آخرتى پاینده و پایدار رسیدیم همه بسوى آخرت روانند و ما شیفته رضاى خداوند و درجات عالى بهشتیم که خدا به پرهیزگاران عنایت فرماید.

ای کمیل! هر که (کارى کند) که در بهشت مأوى نگزیند او را (پیشاپیش) به عذابى دردناک و رسوایى دایمى خبر ده.

ای کمیل! من در هر حال خداى را بر توفیقاتش شاکرم، اینک اگر خواهى برخیز.

منابع:

تحف العقول / ترجمه جنتى، متن، ص ۲۶۳- ۲۶۷

بشاره المصطفى لشیعه المرتضى (ط – القدیمه)، ج ۲، ص: ۲۵