جایگاه علمى و ویژگیهاى تدریس حضرت آیت الله العظمى بهجت

جایگاه علمى
گواهى استادان و هم دوره ایها و نیز شاگردان برجسته که بخشى از آن در ذیل مى آید نمایانگر دقّت نظر و نبوغ برجستگى علمى ایشان است :
از آن جمله گویند: روزى ایشان در درس کفایه یکى از شاگردانِ مرحوم آخوند خراسانى به نحوه تقریر مطالب آخوند خراسانى توسّط استاد اعتراض مى کند، ولى با توجه به اینکه از همه طلاب شرکت کننده در درس کم سنّ و سال تر بوده در جلسه بعدى پیش از حضور استاد مورد اعتراض و انتقاد شدید شاگردان دیگر قرار مى گیرد، ولى در آن هنگام ناگهان استاد وارد مى شود و متوجّه اعتراض شاگردان به ایشان مى گردد. سپس خطاب به آنان مى فرماید: ((با آقاى بهجت کارى نداشته باشید.))، همه ساکت مى شوند آنگاه استاد ادامه مى دهد: ((دیشب که تقریرات درس مرحوم آخوند را مطالعه مى کردم متوجّه شدم که حقّ با ایشان است )) و پس از این سخن ، از جدیّت و نبوغ آیت الله بهجت تمجید مى نماید.
یکى از دانشمندان نجف مى گوید: ((ایشان در درس ، به مرحوم آیت الله کمپانى امان نمى داد، و پیوسته بحثها را مورد نقد قرار مى داد.))
مرحوم آیت الله حاج شیخ مرتضى حائرى نیز مى گوید: ((ایشان با اظهار نظرهاى دقیق و اشکالات مهمّ، چنان نظر استاد را جلب کرده بود که چند روزى مجلسِ درس از حالت درس خارج شده بود، آن ایرادها براى ما هم مفید بود؛ ولى آقاى بهجت براى گریز از شهرت دیگر به انتقاد نپرداختند و اگر ادامه مى دادند معلوم مى شد اگر بالاتر از دیگران نباشند بى شک کمتر از آنان نیستند.))^(۳۱)
مرحوم علامه محمّد تقى جعفرى مى گوید: ((آن هنگام که در خدمت آقا شیخ کاظم شیرازى مکاسب مى خواندیم ، آیت الله بهجت نیز که اینک در قم اقامت دارند، در درس ایشان شرکت مى نمودند، خوب یادم هست که وقتى ایشان اشکال مى کردند آقا شیخ کاظم با تمام قوا متوجّه مى شد، یعنى خیلى دقیق و عمیق به اشکالات آقاى بهجت توجّه مى کرد، و همان موقع ایشان در نجف به فضل و عرفان شناخته شده بود.))^(۳۲)
آیت الله سید محمد حسین طهرانى در کتاب انوارالملکوت مى نویسد: ((آیت الله حاج شیخ عباس قوچانى ، وصىِّ سید على آقاى قاضى مى فرمودند: آیت الله العظمى حاج شیخ محمد تقى بهجت در فقه و اصول به درس مرحوم آیت الله العظمى حاج شیخ محمد حسین غروى اصفهانى معروف به کمپانى حاضر مى شدند و چون به حجره خود در مدرسه مرحوم سید باز مى گشتند بعضى از طلابى که در درس براى آنها اشکالاتى باقى مانده بود به حجره ایشان مى رفتند و اشکالشان را رفع مى نمودند. و چه بسا ایشان در حجره خواب بودند و در حال خواب از ایشان مى پرسیدند و ایشان هم مانند بیدارى جواب مى دادند جواب کافى و شافى ، و چون از خواب برمى خاستند و از قضایا و پرسشهاى در حال خواب با ایشان سخن به میان مى آمد ابداً اطلاّع نداشتند و مى گفتند: هیچ به نظرم نمى رسد و از آنچه مى گویید در خاطرم چیزى نیست .))^(۳۳)
آیت الله مشکینى مى گوید: ((ایشان از جهت علمى (هم در فقه و هم در اصول ) در یک مرتبه خیلى بالایى در میان فقهاى شیعه قرار دارند.))^(۳۴)
حجه الاسلام والمسلمین امجد مى گوید: ((ایشان در علمیت در افق اعلى است . فقیهى است بسیار بزرگ ، و معتقدم که باید مجتهدین پاى درسشان باشند تا نکته بگیرند و بفهمند، و حقّ این است که درس خارج را باید امثال آیت الله بهجت بگویند نه آنهایى که به نقل اقوال بسنده مى کنند.))
تشویق بزرگان به شرکت در درس ایشان
آیت الله مصباح مى گوید:
((اوّلین چیزى که ما را جذب کرد آن جاذبه معنوى و روحانى ایشان بود. ولى تدریجاً متوجّه شدیم که ایشان از لحاظ مقامات علمى و فقاهت هم در درجه بسیار عالى قرار دارد. این بود که سعى کردیم خدمت ایشان درسى داشته باشیم تا وسیله اى باشد هم از معلومات ایشان بهره اى ببریم ، و هم بهانه اى باشد که هر روز خدمت ایشان برسیم و از کمالات روحى و معنوى آقا بهره مند شویم . کتاب طهارت را در خدمت ایشان شروع کردیم ، ابتدا در یکى از حجرات مدرسه فیضیه چند نفر از دوستان شرکت مى کردند، و بعد از گذشت یک سال ، یکى دو سالى هم در حجره اى در مدرسه خان (مدرسه مرحوم آیت الله بروجردى ) خدمت ایشان درس داشتیم ، و بعدها که ضعف مزاج ایشان بیشتر شد از آن به بعد در منزل ، خدمتشان مى رفتیم که یک دوره طهارت را خدمت ایشان خواندیم ، و بعد یک دوره هم مکاسب و خیارات را که تقریباً حدود ۱۵ سال ادامه پیدا کرد. ما در درس ایشان استفاده هایى مى بردیم که در بسیارى از درسها کمتر یافت مى شد.))
شهید بزرگوار استاد مطهرى نیز به درس ایشان عنایت خاصّى داشتند. آیت الله محمد حسین احمدى یزدى در این رابطه مى گوید: ((آیت الله شهید مطهرى در باره درس آیت الله بهجت به ما خیلى سفارش مى کرد و مى فرمود: حتماً در درس ایشان شرکت کنید مخصوصاً در اصول ، چون آقاى بهجت درس آقا شیخ محمد حسین اصفهانى معروف به کمپانى را دیده حتماً در درس ایشان شرکت کنید.))
استاد خسرو شاهى مى گوید: ((بنده در درس فقه خارج خیارات آیت اللّه العظمى شیخ مرتضى حایرى شرکت مى کردم . ایشان در اواخر عمر مریض بودند و درسشان تعطیل شد. یک روز وقتى که آیت الله حایرى از حرم بیرون مى آمدند، به خدمتشان رفتم و پس از سلام عرض کردم : ان شاءالله درس را شروع مى فرمایید؟ فرمودند: نه . بعد فرمودند: ((شما که جوان هستید من یک ضابطه اى را در اختیار شما قرار بدهم ، و آن اینکه درس کسانى شرکت بکنید که فقط نقل اقوال نکنند، بلکه اقوال را بررسى کرده و نکاتى را در درس بیان کنند که در فعلیّت رساندن ملکه اجتهاد خیلى سودمند باشد. چون درسى براى شما مفید است که این ملکه اجتهاد را از قّوه به فعلیّت برساند، و تنها به نقل اقوال کفایت نکند.))
من همان جا به ایشان عرض کردم : جناب عالى کسى را با اسم براى ما معرّفى بفرمایید. فرمودند: ((من از اسم بردن معذورم .)) عرض ‍ کردم : من در درس آیت الله العظمى بهجت شرکت مى کنم . ایشان اظهار رضایت نمود و تبسّم کردند و فرمودند: ((درس ایشان از نظر دقت و محتوا همین قاعده و ضابطه اى را که به شما گفتم دارد، خوب است که در درس ایشان شرکت مى کنید. درس ایشان از هر جهت سازنده است هم از جهت علمى هم از جهت اخلاقى ، این درس را ادامه بدهید.))
شیوه تدریس
آیت الله مصباح در مورد روش تدریس ایشان مى گوید: ((ایشان در بیان مطالب سعى مى کردند ابتدا مساءله را از روى کتاب شیخ انصارى قدّس سرّه مطرح کنند، و بعد هر کجا مطلب قابل توجّهى از دیگران مخصوصاً از صاحب جواهر قدّس سرّه در طهارت ، و از مرحوم حاج آقا رضا همدانى و دیگران مطالب برجسته اى داشتند آن را نقل مى کردند، و بعد هر جا خود ایشان نظر خاصّى داشتند آن را بیان مى کردند. این شیوه از یک طرف باعث این مى شد که انسان از نظر استادان بزرگ در یک موضوع آگاه بشود و در عین حال صرفه جویى در وقت مى شد.
استادان دیگر هم براى تدریس شیوه هاى جالبى داشتند که شاید براى مبتدى مفیدتر بود که هر مطلب را از هر استاد جداگانه طرح مى کردند، ولى خوب این باعث مى شد که وقت بیشترى گرفته بشود و احیاناً مطالبى تکرار بشود.
در ضمن تدریس ، در میان نکته هایى که از خود ایشان ما استفاده مى کردیم و طبعاً بعضى از این نکته ها چیزهایى بود که ایشان از استادانشان شفاهاً دریافت کرده بودند، به مطالب بسیار ارزنده و عمیق و داراى دقتهاى کم نظیرى برمى خوردیم )).
آیت الله مسعودى که خود سالها از درس آیت الله العظمى بهجت بهره برده اند درباره ویژگى تدریس ایشان بهجت مى گوید:
((سبک درس ایشان سبک خاصّى است . معمولاً آقایان مراجع و بزرگان در درس خارج یک مساءله اى را مطرح مى کنند و اقوال دیگران را یکى یکى ذکر مى کنند، سپس یکى را نقد مى کنند و دیگرى را تاءیید، و سرانجام یکى از آن نظرات را مى پذیرند، یا نظریّه دیگرى را انتخاب مى کنند. ولى ایشان برخلاف همه ، نقل اقوال نمى کنند بلکه ابتدا مساءله را مطرح مى کنند و بعد روند استدلالش را بیان مى کنند. اگر شاگرد آراء علماء را دیده و مطالعه کرده باشد، مى فهمد که دلیلى را که استاد ذکر مى کند چه کسى گفته است ، و اشکال یا تاءییدى را که مى کند مى فهمد به سخن چه کسى اشکال یا قول چه کسى را تاءیید مى کند. لذا هر کس بخواهد در درس ایشان شرکت کند باید مبانى و نظرات آقایان دیگر را دیده باشد.))
آیت الله محمّد حسین احمدى فقیه یزدى درباره شیوه درس ‍ ایشان مى گوید: ((نوعاً ایشان چند مساءله اى یا فرعى را که عنوان مى فرمودند بعد از توجّه به ظرافتهاى حدیث و روایت و یا آیه شریفه اى که دلالت بر موضوع بحث داشت ، مقایسه اى بین موضوع بحث و سایر بحثهاى مشابه مى نمودند و دقت عقلى و فکرى خاصّى در تعادل آن دو انجام مى دادند، آنگاه نتیجه مى گرفتند که انصافاً نتیجه علمى و جدید بود. و حقیقتاً مطلبى را که ذکر مى کردند ناشى از اوج و عظمت دید و فکرشان بود که از ائمه علیهم السّلام و اسلام گرفته بود. و اجتهاد صحیح نیز هم این گونه بحث و تجزیه و تحلیل کردن است .))
موعظه در درس
حجه الاسلام و المسلمین قدس امام جمعه کلاچاى که خود سالها در درس ایشان حضور داشته است مى گوید:
((روال آیت الله العظمى بهجت این بود که پیش از شروعِ درس ، حدود ده دقیقه موعظه مى کرد، ولى نه به عنوان موعظه بلکه به عنوان حکایت حال بزرگان گذشته . و معلوم بود که منظور اصلى آیت الله مصباح یزدى که سالها در درس خارج فقه ایشان شرکت مى کردند (۱۵ سال )، علاوه بر استفاده علمى ، استفاده از روحیّه ملکوتى آقا بوده است .))
آیت الله مصباح در این باره مى گوید: ((آیت الله بهجت گاهى داستانى را یا حدیثى را نقل مى کردند که براى ما تعجّب آور بود ایشان چه اصرارى دارند که بر مطالب معلوم و روشن تکیه مى کنند، از جمله مطلبى که ایشان در تذکّرات پیش از درس اصرار مى کردند امامت امیرالمؤ منین علیه السّلام بود، ما تعجب مى کردیم که ما مگر در آن حضرت شک داریم که ایشان این قدر اصرار دارند که دلائل امامت حضرت على علیه السّلام را براى ما بیان کنند. یک خورده ته دلمان گله مند بودیم که چرا به جاى این مطالب یک چیزهایى که بیشتر حاجت ماست (در امور اخلاقى و معنوى ) مطالبى را نمى گویند. اما بعد از این که به پنجاه – شصت سالگى رسیدیم ، در بسیارى از مباحث دیدیم که آن نکته هایى که ایشان چهل سال پیشتر در درسشان درباره امامت على علیه السّلام ى فرمودند به دردمان مى خورد. گویا ایشان آن روز مى دید که یک مسائلى بناست در آینده مورد غفلت و تشکیک قرار بگیرد.
شاید اگر توجّه هاى ایشان نبود ما انگیزه اى نداشتیم درباره این مسائل مطالعه اى داشته باشیم ، حتّى از نکته هایى که ایشان چهل سال پیش بیان مى کردند امروز بنده در نوشته هایم در مورد مسائل اعتقادى یا جاهاى دیگر استفاده کرده ام .))
تاءلیفات
حضرت آیت الله بهجت داراى تاءلیفات متعددى در فقه و اصول هستند که خود براى چاپ اکثر آنها اقدام نکرده اند، و گاه به کسانى که مى خواهند آنها را حتّى با غیر وجوه شرعیه چاپ کنند، اجازه نمى دهند و مى فرمایند: هنوز بسیارى از کتابهاى علماى بزرگ سالهاست که به گونه خطى مانده است ، آنها را چاپ کنید نوبت اینها دیر نشده است .
فهرست عمده تاءلیفات ایشان که برخى نیز با اصرار و پشتکارى برخى از شاگردانشان به چاپ رسیده ، عبارتند از:
الف ) کتابهاى چاپ شده :
۱- رساله توضیح المسائل (فارسى و عربى ).
۲- مناسک حجّ.
دو کتاب فوق توسّط برخى از فضلا بر اساس فتاوى ایشان تاءلیف و پس از تاءیید آقا به چاپ رسیده است .
۳- وسیله النجاه .
این کتاب در بردارنده نظرات فقهى ایشان در اکثر ابواب فقه است که در متن وسیله النجاه آیت اللّه العظمى سیّد ابوالحسن اصفهانى قدّس سرّه گنجانده شده و نهایتاً جلد نخست آن با تاءیید ایشان به چاپ رسیده است .
۴- جامع المسائل .
این کتاب مجموعه حواشى ایشان بر کتاب ((ذخیره العباد)) استادش ‍ آیت الله العظمى محمّد حسین غروى اصفهانى معروف به کمپانى ، و نیز تکمیل آن تا آخر فقه مى باشد، که قسمتهایى از آن ابتدا با نام ((ذخیره العباد)) با حروفچینى نه چندان زیبا و در تعداد نسخه اندک در اختیار برخى از شاگردان و خواصّ ایشان قرار گرفت ، و بعداً جلد اوّل از این مجموعه که قرار است در پنج مجلّد به چاپ برسد، به خاطر کثرت فروع فقهى که توسّط حضرت آیت اللّه بهجت بر اصل کتاب افزوده شده و جامعیّت آن ((جامعُ المسائل )) نام گرفته و به همّت برخى از شاگردان ایشان به چاپ رسید.^(۳۵)
ب ) تاءلیفات آماده چاپ و نشر:
۱- جلد اوّل از کتاب صلوه .
آیت الله بهجت در این کتاب با سبکى ویژه و تلخیص مطالب به ترتیب مباحث ((جواهر الکلام )) به بیان نظریّات نو و ابتکارى خویش ‍ پرداخته اند.
۲- جلد اول از دوره اصول .
این کتاب تقریباً به ترتیب ((کفایه الاصول )) نگارش یافته است ، و بارها توسّط ایشان مورد مداقّه و تجدیدنظر قرار گرفته ، و نظریّاتى نو در بسیارى از مباحث اصول را در بردارد.
۳- تعلیقه بر مناسک شیخ انصارى .
این کتاب در بردارنده نظرات ایشان درباره مناسک حجّ مى باشد.
ج ) تاءلیفاتى که هنوز اقدام به چاپ آنها نشده است :
۱- بقیّه مجلّدات دوره اصول .
۲- حاشیه بر مکاسب شیخ انصارى .
که به ترتیب مکاسب شیخ انصارى قدّس سرّه از اوّل تا انجام ، و پس از اتمام آن ادامه مباحثى که در مکاسب مطرح نشده بر اساس متن ((شرائع الاسلام )) نگارش یافته است ، ایشان در این دوره از مباحث فقهى نظرات جدیدى را ارائه داده اند.
۳- دوره طهارت .
در این کتاب نیز آیت اللّه بهجت بسان دوره ((کتاب الصلوه )) به ترتیب مباحث ((جواهر الکلام )) با تلخیص و نوآورى نظرات خویش را مطرح نموده اند.
۴- بقیّه مجلّدات دوره کتاب الصلوه .
همچنین ایشان در تاءلیف سفینه البحار با مرحوم حاج شیخ عباس ‍ قمى علیهاالسّلام همکارى داشته اند، و قسمت زیادى از سفینه البحار خطى ، به خط ایشان نوشته شده است .
شاگردان
با توجّه به اینکه ایشان به خاطر شهرت گریزى عمدتاً در منزل خود تدریس مى کردند، با وجود این افراد بسیارى از محضر آن جناب استفاده کرده و مى کنند. که برخى از آنان خود صاحب رساله و فتوى مى باشند، اینک نام بعضى دیگر از آنان را با حذف القاب ذکر مى کنیم :
۱ – محمد تقى مصباح یزدى .
۲ – عبدالمجید رشید پور.
۳ – سید مهدى روحانى .
۴ – على پهلوانى تهرانى .
۵ – مختار امینیان .
۶ – محمّد هادى فقهى .
۷ – هادى قدس .
۸ – محمود امجد.
۹ – محمد ایمانى .
۱۰ – محمد حسن احمدى فقیه یزدى .
۱۱ – محمد حسین احمدى فقیه یزدى .
۱۲ – مسعودى خمینى .
۱۳ – سید رضا خسروشاهى .
۱۴ – اسماعیل عابدى .
۱۵ – حسن لاهوتى .
۱۶ – عزیز علیارى .
۱۷ – سید محمد مؤ منى .
۱۸ – حسین مفیدى .
۱۹ – محمدکریم پارسا.
۲۰ – جواد محمد زاده تهرانى .
۲۱ – سید صابر مازندرانى .
۲۲ – شهید نمازى شیرازى .
۲۳ – مهدى هادوى .

بازدیدها: 59