او نه تنها به دلیل نسب شریفش—که با چهار واسطه به امام حسن مجتبی(ع) میرسد— بلکه بهواسطه تقوا، دانش و وفاداری بی چون و چرا به ولایت، به مقامی والا در میان شیعیان دست یافت. در این نوشتار، با تکیه بر آیات قرآن، روایات معصومین(ع) و زندگینامه او، به بررسی ابعاد شخصیتی این عالم وارسته می پردازیم.

عبدالعظیم بن عبدالله حسنی در ۴ ربیعالثانی سال ۱۷۳ هجری قمری در مدینه متولد شد. نسب او به امام حسن مجتبی(ع) میرسید و در خاندانی رشد کرد که همواره مورد آزار عباسیان قرار میگرفتند. دوران حیات او با امامت چهار امام معصوم—امام کاظم(ع)، امام رضا(ع)، امام جواد(ع) و امام هادی(ع)—مقارن بود. اما به طور قطع از محضر امام جواد (ع) و امام هادی (ع) بهره برد. و احادیث فراوانی از آنان نقل کرد. در دوران خفقان عباسیان، به ویژه در زمان متوکل، فشار بر شیعیان و سادات افزایش یافت.

عبدالعظیم برای حفظ جان و ادامه فعالیتهای دینی، به صورت ناشناس به شهر ری مهاجرت کرد. و در محله «سِکة الموالی» در خانه ای مخفی شد. او روزها را روزه می گرفت و شبها به عبادت و نماز می پرداخت. تا اینکه کمکم شیعیان ری به حضور او پی بردند. و از دانش و رهنمودهایش بهرهمند شدند.

حضرت عبدالعظیم(ع) از چهره های مورد اعتماد ائمه(ع) بود. امام هادی(ع) در روایتی به اباحماد رازی فرمودند:  «هرگاه در امور دینی به مشکلی برخوردی، از عبدالعظیم حسنی بپرس و سلام مرا به او برسان». این سخن نشان دهنده جایگاه علمی و معنوی اوست. همچنین نقل شده که ایشان عقاید خود را نزد امام هادی(ع) عرضه کرد. و امام(ع) با تأیید آنها فرمودند:  «تو از دوستان حقیقی ما هستی».

عبدالعظیم(ع) احادیث بسیاری از ائمه(ع) نقل کرده است. ازجمله روایاتی درباره اهمیت تقوا، راستگویی و حفظ زبان. در یکی از روایات، از امام جواد(ع) نقل میکند:  «انسان زیر زبان خود پنهان است؛ هرکس زبانش را حفظ کند، شخصیتش آشکار میشود». این حدیث برگرفته از آیه قرآن است:  «وَ لَوْ نَشَاءُ لَأَرَیْنَاکَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِیمَاهُمْ ۚ وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ» (محمد:۳۰).

عبادت، تقوا و خدمت به مردم حضرت عبدالعظیم(ع) نماد زهد و عبادت بود. نجاشی در توصیف او مینویسد:  «در مخفیگاهش در ری، روزها روزه میگرفت و شبها به نماز و مناجات میپرداخت». این شیوه زندگی، تجلی آیه ای است که میفرماید: > «کَانُوا قَلِیلًا مِّنَ اللَّیْلِ مَا یَهْجَعُونَ وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ» (ذاریات:۱۷-۱۸).

او همچنین به امانتداری و رازداری مشهور بود. در روایتی از امام جواد(ع)، بر اهمیت تدبیر پیش از عمل تأکید کرده و فرمود: «تدبیر قبل از کار، انسان را از پشیمانی نجات میدهد». این آموزه با آیه «وَأَمْرُهُمْ شُورَیٰ بَیْنَهُمْ» (شورا:۳۸) همسو است.

حضور حضرت عبدالعظیم(ع) در ری، تحولی در جامعه شیعیان آن منطقه ایجاد کرد. او نهتنها به سؤالات شرعی پاسخ میداد. بلکه به عنوان وکیل امام هادی(ع) عمل میکرد. و محور وحدت شیعیان بود. امام هادی(ع) در فضیلت زیارت قبر او فرمودند:  «هرکس قبر عبدالعظیم را زیارت کند، مانند کسی است که حسین(ع) را در کربلا زیارت کرده است». این سخن نشان میدهد که جایگاه او در نزد اهل بیت(ع) تا چه اندازه والا بوده است. آرامگاه او در ری، امروزه به عنوان یکی از مهمترین زیارتگاه های شیعیان جهان شناخته میشود.

۱. تأکید بر تقوا و عبادت:

زندگی شبانهروزی او نشان میدهد که تقوا تنها در گفتار نیست. بلکه در عمل و پایبندی به فرایض تجلی مییابد.

۲. وفاداری به ولایت: او با وجود خطر جانی، همواره پیرو راستین ائمه(ع) بود و از نشر معارف اهل بیت(ع) دریغ نکرد.

۳. اهمیت مشورت و دوراندیشی: روایت او از امام علی(ع) که میفرماید «تدبیر پیش از عمل، از پشیمانی جلوگیری میکند»، درس امروز جامعه ماست.

۴. اخلاق نیکو با مردم: تأکید او بر رعایت آیه «وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنا» (بقره:۸۳) در برخورد با مردم، الگویی برای تعاملات اجتماعی است.

۵. پایداری در سختیها: مهاجرت مخفیانه به ری و ادامه فعالیتهای دینی در شرایط سخت، نشاندهنده استقامت در راه ایمان است.