خطر نقش ‌سوزی در خانواده

اسلام به عنوان مکتبی انسان ساز بیشترین توجه را به والایی خانواده دارد. از این رو، این نهاد مقدس را کانون تربیت می شمرد. همچنین، نیک بختی و بدبختی جامعه انسانی را نیز به صلاح و فساد این بنا وابسته می داند و هدف از تشکیل خانواده را تأمین نیازهای عاطفی و معنوی انسان از جمله دست یابی به آرامش بیان می کند.

اولین کارکرد خانواده، تأمین آرامش جسم و تسکین جان اعضای آن است. البته این امر مرهون امنیت همه جانبه این محیط برای اعضاست. بدین ترتیب فضای محدود و امن خانه، حریمی برای ابراز احساسات، بیان اسرار و تأمین نیازهای مختلف انسانی است. البته با ورود بشر به دنیای مدرن، علی رغم تمامی پیشرفت هایی که انسان در دنیای مادی داشته، نهاد خانواده نیز تحت تأثیر قرار گرفته و نقش آن به عنوان پایگاهی برای دستیابی به امنیت اجتماعی و اخلاقی به ویژه در جهان غرب بسیار کمرنگ شده است.

متأسفانه با رشد فضای رسانه ای در جهان و ایجاد ارتباطات فرهنگی وسیع از طریق فضای مجازی، بسیاری از خانواده ها در ایران و سایر کشورهای اسلامی در معرض تفکرات و تهاجمات فرهنگی دنیای غرب قرار دارند که این مسئله بسیار خطرناک بوده و ممکن است موجب تضعیف نهاد خانواده شود. بنابراین، ورود مسئولان و سیاست گذاران به این موضوع و ضرورت نهادینه سازی خانواده محوری در فضای مجازی امری اجتناب ناپذیر است. در این باره، گفت وگویی با سیدمحمدحسین چاوشیان، پژوهشگر مطالعات خانواده در دانشگاه برن سوئیس و رئیس مؤسسه خانواده اسلامی و تربیت معنوی «خاتم»، انجام گرفته است که مشروح آن را در ادامه می خوانید.

نقش ها در خانواده دینی چگونه و براساس چه معیاری توزیع می شود؟

در مورد نقش افراد در خانواده و معیارهایی که برای این نقش ها در نظر می گیریم، ابتدا باید نگاهی به خانواده و تعریف آن داشته باشیم. خانواده واحد اجتماعی کوچکی است که مانند سایر نظام های اجتماعی سازمانی دارد و در آن نیز هر فردی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. در این نظام هر فرد متناسب با جایگاه خود یک سری وظایف، حقوق و تکالیفی دارد. با توجه به این جایگاه و سمتی که برای هر یک از اعضای خانواده تعریف می کنیم، باید نقشی را نیز برای آن ها در نظر بگیریم و هنجارها و کارکردهای متناسب با آن را با رویکرد دینی و اسلامی مدنظر قرار دهیم.

همچنین بنا به تعابیر مختلفی که در متون جامعه شناسی بیان شده، خانواده مهمترین واحد اجتماعی است و نقش ویژه ای در شکل گیری اجتماع و سایر سازمان های اجتماعی دارد. در گذشته شاهد وجود خانواده های گسترده بودیم که امروزه چنین خانواده هایی کمترند. در این خانواده ها علاوه بر اینکه زن و شوهر زندگی می کردند، فرزندانشان نیز کنار آنها بودند و حتی پس از ازدواج فرزندان، نوه هایشان نیز در این ساحت خانوادگی حضور داشتند و افراد خانواده پس از ازدواج، از محیط خانوادگی جدا نمی شدند، بلکه همه آنها همچون عموها و دایی ها در یک خانه حضور داشتند اما رفته رفته و با ظهور مدرنیته و ایجاد دنیای جدید، ساختار خانواده نیز تغییر کرد و از حالت خانواده های گسترده به خانواده های هسته ای تبدیل شد. در این خانواده ها زن و شوهر حضور دارند و نقش های همسری و پدر و مادری خود را ایفا می کنند، اما فرزندان ازدواج نکرده اند و اگر هم ازدواج کنند، خانواده های دیگری را تشکیل می دهند.

هنگامی که از منظر دینی به مقوله نقش ها در خانواده می نگریم، بیشتر با رویکرد تربیتی و تعلیمی مواجه هستیم. برای مثال علی رغم اینکه تصور می شود که نقش پدر در خانواده بیشتر اقتصادی، حمایتی و معیشتی است، اما وقتی آیات قرآن و روایات مختلف را مرور می کنیم، پدر در خانواده علاوه بر نقش اقتصادی و معیشتی، که مدیریت خانواده را برعهده دارد، ساحت های دیگری را نیز پوشش می دهد. پدر و مادر نقش حمایتی، تربیتی و عاطفی دارند و نقششان بر مبنای محبت و شفقت شکل گرفته است. نگاه پدر و مادر براساس آیه سوره تحریم «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکمْ وَأَهْلِیکمْ نَارًا» باید حالت پیشگیری داشته باشد. پدر و مادر خانواده باید به عنوان الگو و سرمشقی باشند که بتوانند خود و خانواده را حفظ کنند که این مورد نیز با جبر و زور حاصل نمی شود.

وقتی در نگاه قرآنی جایگاه پدر را بررسی می کنیم، آیات متعددی وجود دارد که فقط به جایگاه معیشتی و اقتصادی پدر نپرداخته، بلکه در این آیات، آموزش مسائل دینی، عبادی، اقتصادی، اعتقادی و… به فرزندان جزء وظایف پدر شمرده شده و نمونه هایی از این آیات همچون «یا بُنَی أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْکرِ وَاصْبِرْ عَلَی مَا أَصَابَک إِنَّ ذَلِک مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ» در سوره لقمان آمده است. همچنین، آیاتی مانند «وَ وَصَّی بِهَا إِبْرَاهِیمُ بَنِیهِ وَیعْقُوبُ یا بَنِی إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَی لَکمُ الدِّینَ فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»، ناظر بر نقش تربیتی پدر است و پدر می تواند به عنوان عمود خیمه خانواده، نقشی راهبردی داشته باشد. این آیات نشان می دهد که نگاه پدر به خانواده باید نگاهی حمایتی و تربیتی باشد و سلامت فرزندان را تأمین کند و بتواند خانواده را از لحاظ معیشت، تعلیم و تربیت، رعایت حقوق و حریم فردی و اجتماعی اداره کند. بنابراین، نقش پدر در نگاه دینی و رویکرد اسلامی، فرااقتصادی است.

نقش مادری و همسر نیز در نگاه دینی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. در آیات متعددی از قرآن به مادران و زنان بزرگی اشاره شده است و علاوه بر اینکه کارکرد تربیتی، حمایتی و عاطفی فراوانی داشتند، توانستند نقشی آرامش بخش و محبت‎ آمیز را ایفا کنند، نقشی که در دنیای مدرن به شدت به آن نیازمندیم. اگر افراد خانواده به ویژه همسران بتوانند در کنار یکدیگر به خوبی ایفای نقش کنند و بنابر آیات الهی، سبب سکینه، آرامش و اطمینان خاطر یکدیگر شوند، بسیاری از مشکلات ما در حوزه خانواده حل خواهد شد. مشکل اعظم خانواده های ما اقتصادی نیست، بلکه شامل مشکلات عاطفی، عدم برقراری ارتباط، تعارض های خانوادگی و. .. است.

فرزندان نیز در مقابل پدر و مادر و خانواده وظایفی دارند. همان طور که در کلام امیرالمؤمنین علیه السلام  آمده است: «بِرُّ اَلْوَالِدَینِ أَکبَرُ فَرِیضَة». فرزندان نیز باید نقش خود را به خوبی در خانواده ایفا و به پدر و مادر خود نیکی کنند. در آیات نورانی قرآن کریم نیز بدین موضوع اشاره شده است که فرزندان باید با پدر و مادر خود رفتار خوبی داشته و ادامه دهنده راه آن ها باشند. تکریم، رفتار بزرگوارانه، محبت، فروتنی، خضوع، خشوع و طلب رحمت برای والدین از جمله وظایف فرزندان است که در جای جای تعالیم دینی و قرآنی بدانها اشاره شده است. خداوند متعال در سوره مبارکه اسراء می فرماید: «إِمَّا یبْلُغَنَّ عِنْدَک الْکبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا کرِیمًا؛ به پدر و مادر خود احسان کنید. اگر یکی از آن دو یا هر دو در کنار تو به سالخوردگی رسیدند به آن ها حتی اُف مگو و به آنان پرخاش مکن و با آن ها سخنی شایسته بگوی».

هیچ کدام از نقش های موجود در خانواده، یک سویه نبوده و هر کدام از آن ها در برابر یکدیگر وظایفی دارند. اگر بپذیریم که نقش افراد در خانواده مکمل یکدیگر است و باعث ایجاد خانواده ای کامیاب، موفق و سالم می شود، راه را درست پیموده ایم. هر کدام از افراد خانواده در کنار یکدیگرند و نقش مکمل و حامی دارند.

رعایت نکردن این الگو چه مخاطراتی برای خانواده به دنبال دارد؟

متأسفانه گاهی اوقات تعارض هایی میان نقش های مختلف خانواده ایجاد شده و اختلاف نظرهایی به وجود می آید که منجر به کدورت و تفاوت جایگاه افراد در خانواده خواهد شد. برای مثال یکی از پدیده هایی که امروزه شاهد آن هستیم، مقوله تمسخر پدران در رسانه هاست که این پدیده در بلندمدت موجب تنزل جایگاه پدری خواهد شد و هنگامی که جایگاه پدر به عنوان «اَلرِّجَالُ قَوَّامُونَ» تنزل یابد، خانواده نیز به همراه او تنزل پیدا می کند. اینکه امروزه برخی افراد در جایگاه مدرنیته قصد دارند که بسیاری از سنت ها را بشکنند و در فضایی قرار گیرند که نقش های ثابت پدری و مادری را در خانواده متزلزل کنند، از جمله مسائلی است که دنیای امروز گرفتار آن شده و موجب شده است تا خانواده دیگر جایگاه گذشته را نداشته باشد. تقبیح حرمت ازدواج، تضعیف جایگاه زن به عنوان همسر و مادر و… تعابیری است که در دنیای مدرن و پست مدرن امروز شنیده می شود.

البته چنین ادبیاتی مختص مجامع غربی نیست و حتی در کشورهای اسلامی و کشور ما نیز رسوخ پیدا کرده است. ما باید نقش های افراد مختلف را در خانواده بپذیریم و بر جایگاه، وظایف و هنجارهایی که به واسطه نقش هریک از ایشان ایجاد می شود، واقف باشیم. اگر چنین جایگاهی را نپذیریم، به ویژه در فضای غبارآلود رسانه ای امروز با مشکلات عدیده ای روبه رو خواهیم شد. دلیل اصلی این مشکلات نیز وجود تعارض فراوان در نقش های موجود در خانواده است؛ چراکه در پی تعارض ها و تغییر الگوها، بنیان خانواده نیز تخریب می شود. تداوم این تعارض ها از خانواده به جامعه انتقال پیدا کرده و باعث ایجاد معضلات و ناهنجاری های اجتماعی همچون افزایش آمار طلاق، اعتیاد و فقر فرهنگی و نیز آسیب های نوپدیدی همچون عدم رعایت حقوق دیگران و حریم شخصی در فضای مجازی خواهد شد.

بخشی از این مشکلات دستاورد فردگرایی در دنیای مدرن و پست مدرن است، اما بخش دیگر آن مربوط به فاصله گرفتن ما از آرما ن ها، معیارها و ارزش هایی است که سال ها نهاد خانواده را حفظ می کردند. در شکاف بین سنت و مدرنیته قرار گرفته ‎ایم و این شکاف با وجود فضای رسانه ای مسموم باعث شده است که مفهوم خانواده مقدس کم کم رنگ ببازد و امکان تخریب آن نیز فراهم شود.

آیا نظام اخلاقی کامل و منسجمی برای روابط خانوادگی در دسترس عموم قرار دارد؟

این نظم اخلاقی به طور کامل در دل آیات الهی و روایات معصومین علیهم السلام وجود دارد، اما متأسفانه تاکنون به دنبال احصای کامل آن ها نبوده ایم و کارهای انجام شده نیز پاسخگوی نیاز ما نبوده است. امروزه برای نجات خود و مقوله خانواده نیازمند بازیابی و به روزرسانی مفاهیم دینی و تعابیر قرآنی هستیم. دنیای امروز در مادی گرایی و فردگرایی محض محصور شده است. دنیای غرب علی رغم پیشرفت در حوز های مختلف مادی، با مشکلات فراوانی در نظام خانواده و دوری از آرامش مواجه و دلیل آن دوری از معنویات است.

تنها راه دستیابی به آرامش حقیقی، بهره گیری از مفاهیم عمیق قرآن و اهل بیت علیهم السلام است و باید به این موضوع اهتمام ورزیم. یکی از مشکلات اصلی ما این است که گاه به حقوق خانواده به صورت فردمحور نگریسته و نگاه کل نگر به آن نداریم. هنگامی که نگاه ما کل نگر باشد، درباره حقوق خانواده نیز به صورت خانواد ه محور تصمیم گیری خواهیم کرد. مشکل دیگر سیاست گذاری در حوزه خانواده است و نیازمند متخصصانی هستیم که در سیاست گذاری خود خانواده محوری را در نظر گرفته و مسائل مختلف را با نگاهی جامع نگر رصد کنند. متأسفانه برخی اوقات نگاه سیاست گذاران به مقوله خانواده جزءنگر بوده و برای مثال فقط از یکی از اجزاء خانواده همچون زنان سرپرست خانوار، مردان سرپرست و…حمایت می کنند و مسائل دیگر خانواده را مد نظر قرار نمی دهند. نگاه ما نباید تک بُعدی باشد، بلکه باید نگاهی جامع و کل نگر داشته باشیم. متأسفانه در حوزه سیاست گذاری خانواده علی رغم اینکه رهبر معظم انقلاب اسلامی سیاست کلی خانواده را در ۱۶ بند به مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ کرده اند و در عین اینکه در دو بند اول این برنامه نیز بر خانواده محور بودن سیاست ها تأکید شده، هنوز به نتایج خوبی دست نیافته ایم.

نهادهای اجتماعی باید نسبت خود را با خانواده در حوزه های مختلف مشخص و به سیاست گذاری های خانواده محور اقدام کنند. اگر این مسئله به خوبی بررسی و تبیین و در جامعه جاری شود، بخشی از راه را پیموده و توانسته ایم که این مشکل را رفع کنیم. طی سال های اخیر بسیاری از مشکلات جامعه همچون طلاق، تجرد قطعی دختران، افزایش سن ازدواج، زنان سرپرست خانوار و…روند صعودی دارد و نشان می دهد که سیاست گذاری ما درباره نظام حقوقی خانواده مکفی و پاسخگو نبوده و نیازمند ایجاد اصلاحات در سیاست گذاری هستیم. مشکل اصلی ما در حوزه خانواده، نبود کارشناسان متخصص است تا زمانی که از افراد غیرمتخصص برای برنامه ریزی و قانون گذاری بهره گیری می کنیم، باید شاهد چنین ناآرامی هایی در خانواده و جامعه باشیم. هنگامی که خانواد ه های ما با گسست مواجه می شوند، جامعه نیز با مشکل مواجه خواهد شد. اگر بخواهیم جامعه ایمنی داشته باشیم، باید از انسجام خانوادگی برخوردار باشیم. تمام مشکلات جامعه به مشکلات خانوادگی بازمی گردد. مشکلات تربیتی خانواده ها به جامعه کشیده و موجب ایجاد ناهنجاری های اجتماعی می شود.

وضعیت معیشت بر زیست مسلمانی و ایفای نقش والدین در خانواده چه تأثیری دارد؟

متأسفانه وضعیت معیشتی ساختار جمعیتی و خانوادگی جامعه ما را تحت الشعاع قرار داده است. یکی از مشکلات جامعه ما فرزندآوری است که با درصد منفی پیش می رود. علی رغم اینکه طی دو دهه گذشته شاهد افزایش فرزندآوری در کشور بودیم، در حال حاضر تمایلی به فرزندآوری وجود ندارد و خانواده های ما فرزندی ندارند یا حداکثر با یک فرزند زندگی می کنند. دلیل اصلی آن نیز مشکلات معیشتی است و پدران و مادران نمی توانند از پس هزینه های فرزندان در مراحل مختلف زندگی برآیند.

زمانی که خانواده ها در تأمین حداقل های زندگی خود با سختی مواجه می شوند و پاسخگوی نیازهای زندگی خود نیستند، چگونه می توانند به ازدیاد نسل و مسائل تربیتی فرزندان، که متأثر از فضای معیشتی و اقتصادی است، فکر کنند؟ متأسفانه مشکلات معیشتی جایگاه و نقش بانوان را نیز تحت تأثیر قرار داده است و بانوان نیز باید وارد محیط کار شوند. این مسئله باعث می شود که بانوان از وظایف اصلی خود همچون فرزندآوری و مادری دور شوند و در نهایت این امر بر بنیان خانواده تأثیر می گذارد.

مجموعه این عوامل باعث مواجهه ما با تغییرات فراوانی در حوزه نقش و جایگاه افراد و در نهایت رویکردهای خانواده می شود. البته با توجه به وجود مشکلات فراوان در حوزه سیاست گذاری خانواده، برنامه ها و اقدامات خوبی در نظر گرفته شده است، اما در اجرای آنها با مشکل مواجهیم. قوانینی مانند حمایت از فرزندآوری یا تحکیم و تعالی خانواده همچنان بر زمین مانده و به خوبی اجرا نشده است.

البته رسانه ها می توانند نقش چشمگیری را در تغییر رویه موجود، اطلاع رسانی صحیح و ارائه محتوای مفید برای خانواده ها ایفا کنند. امروزه نهادینه سازی خانواده محوری در فضای مجازی ضرورتی انکارناپذیر است؛ چراکه اگر فضای مجازی خانواده محور نباشد و در کنار آن نیز اعضای خانواده از سواد رسانه ای کافی بی بهره باشند، شاهد ایجاد تعارض خانوادگی و نگاه های افراطی و فردگرایانه ای خواهیم بود که از طریق فضای مجازی به محیط خانواده و جامعه القا می شود. این امر ضرورت توجه هرچه بیشتر مسئولان و سیاست گذاران فرهنگی و اجتماعی را نمایان می کند تا با انجام اقدامات لازم شرایطی را فراهم کنند که بتوانیم تا دیر نشده به سمت دستیابی به خانواده متعالی و اسلامی، که مورد تأکید قرآن و اهل بیت علیهم السلام است، حرکت کنیم.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه