راز عدم ازدواج حضرت معصومه سلام الله علیها

خانه / ویژه نامه / ویژه نامه های اهل بیت / ویژه نامه وفات حضرت معصومه (سلام الله علیها) / زندگی نامه حضرت معصومه (س) / راز عدم ازدواج حضرت معصومه سلام الله علیها

در روز ۲۳ ربیع الاوّل ۲۰۱ هجری فاطمه معصومه سلام الله علیها وارد قم شد و ناقه حضرت در محلی که امروز به نام میدان میر نامیده می شود، زانو به زمین زد و این افتخار نصیب موسی بن خزرج، بزرگ اشعریان، شد تا هفده روز میزبان دختر، خواهر و عمه امام باشد

راز عدم ازدواج حضرت معصومه سلام الله علیها

حضرت معصومه در یک نگاه

حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها در اول ذیقعده ۱۷۳ در مدینه منوره چشم به جهان گشود. پدر بزرگوارش حضرت موسی بن جعفر علیه السلام و مادر گرامی اش نجمه خاتون است. او از کودکی تا جوانی تحت تربیت پدر بزرگوارش و برادر مکرّمش حضرت رضا علیه السلام قرار داشت و در علم و تقوا و پاسخ به پرسش های مراجعان به مقامی رسید که مدال افتخار فداها ابوه از پدر خود دریافت داشت. بعد از ورود حضرت رضا علیه السلام به مرو آن حضرت نامه ای را به وسیله یکی از غلامان خویش برای خواهرش فرستاد که با رسیدن نامه، بلافاصله فاطمه معصومه سلام الله علیها آماده سفر گشت. [۱] آن حضرت در سال ۲۰۱ هجری به همراه پنج تن از برادران (فضل، جعفر، هادی، قاسم، زید) و تعدادی از برادرزادگان و کنیزان روانه خراسان شدند. [۲]

هنگامی که موکب حضرت معصومه سلام الله علیها به ساوه رسید، عده ای از دشمنان اهل بیت، به اشاره مأمون عباسی راه را بر آنان بستند و در یک درگیری نابرابر، تمام برادران و بیشتر همراهان او به شهادت رسیدند و حضرت معصومه سلام الله علیها بر اثر شدّت تألمات و بنا بر قولی بر اثر مسمومیت [۳] بیمار گشت.

آن بانو سرانجام در روز دهم ربیع الثانی ۲۰۱ هجری از دنیا رحلت کرد و با تجلیل فراوان مردم قم، و به وسیله دو فرد ناشناس، به خاک سپرده شد. [۴]

اهمیت ازدواج در اسلام

پیش از ورود به مبحث اصلی این مقاله، باید یاد آورشویم که در اسلام بر امر ازدواج تأکید و سفارش فراوان شده است؛ تا آنجا که در قرآن، این معجزه ماندگار الهی، آیات متعددی در این باره وجود دارد؛ از جمله می فرماید: ) وَأَنْکحُوا اْلأَیامی مِنْکمْ وَ الصّالِحینَ مِنْ عِبادِکمْ وَ إِمائِکمْ إِنْ یکونُوا فُقَراءَ یغْنِهِمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللّهُ واسِعٌ عَلیم([۵]؛ باید مردان بی زن و زنان بی شوهر و کنیزان و بندگان خود را به نکاح درآورید. اگر آنان فقیر باشند، خداوند آنان را از فضل خویش بی نیاز خواهد ساخت؛ زیرا خداوند وسعت دهنده و داناست.

خداوند در آیه دیگری می فرماید: و از نشانه های او (خداوند) اینکه همسرانی از جنس خود شما برای شما آفرید، تا در کنار آنها آرامش یابید و در میان شما مودّت و رحمت قرار داد. در این نشانه هایی است برای گروهی که تفکر کنند.

در روایات نیز تعبیرات تأمل برانگیزی درباره ازدواج آمده است که به راحتی نمی توان از کنار آن گذاشت. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اَلنِّکاحُ سُنَّتی فَمَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتی فَلیس مِنّی [۶]؛ ازدواج سنت من است؛ هر کس از سنت من رو بگرداند، از من نیست.

زنی به امام باقر علیه السلام عرض کرد: من زن تارک دنیا هستم. حضرت فرمود: منظورت از ترک دنیا چیست؟ عرض کرد: نمی خواهم هرگز ازدواج کنم. حضرت پرسید: چرا؟ عرض کرد: دنبال کسب فضیلت هستم. حضرت فرمود: از این کار دوری کن. اگر در این کار فضیلتی بود، فاطمه از تو به آن سزاوارتر بود. هیچ کس نیست که در فضیلت بر او سبقت گیرد. [۷]

آن حضرت در جای دیگر فرمود: ما بُنی فِی الاِسلامِ بِناءً اَحَبُّ الِی اللهِ وَ اَعَزّ مِنَ التَّزویجِ [۸]؛ هیچ بنای در اسلام محبوب تر و عزیزتر از ازدواج در نزد خداوند نیست.

از طرف دیگر، عزب بودن و مجرد زندگی کردن به شدّت نکوهش شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: شَرارُکُمْ عُزَّابُکُمْ، رَکْعَتانِ مِنْ مُتَأهِّلٍ خَیرٌ مِنْ سَبعینَ رکْعَهً مِنْ غیرِ مُتَأهِّلٍ؛ [۹] بدترین شما، عزب ها (و بی همسران) هستند. دو رکعت نماز فرد متأهّل، بهتر است از هفتاد رکعت نمز غیر متأهل.

حال این پرسش رخ می نماید که حضرت معصومه سلام الله علیها با آن مقام علمی و آگاهی ای که از دستورهای اسلام و سنّت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم داشت، چرا ازدواج نکرد و تشکیل خانواده نداد؟ از طرف دیگر، بر اثر موقعیت علمی و معنوی و زیارتی آن حضرت، بسیاری از دختران امروز آن حضرت را به عنوان اسوه برای خود پذیرفته اند که روشن نشدن راز ازدواج آن حضرت، ممکن است بهانه ای برای فرار از ازدواج باشد.

این نکته را هم اضافه کنیم که نه تنها حضرت معصومه سلام الله علیها ازدواج نکرد، بلکه هیچ یک از دختران موسی بن جعفر ازدواج نکردند.

بررسی نظریات مختلف

احتمالات و نظریات مختلفی برای ازدواج نکردن آن حضرت بیان شده است که به برّرسی و صحت و سقم هر یک می پردازیم.

وصیت موسی بن جعفر علیه السلام

یکی از احتمالات که در واقع یکی از پاسخ ها به پرسش فوق است، این است که خود حضرت موسی بن جعفر به دخترانش وصیت کرده تا ازدواج نکنند!

ابن واضح یعقوبی طرفدار این نظریه است. سخن او در این باب چنین است: موسی بن جعفر را هیجده پسر و ۲۳ دختر، پسران عبارت بودند از: علی رضا، ابراهیم، عباس، قاسم، اسماعیل، جعفر، هارون، حسن، احمد، محمد، عبیدالله، حمزه، زید، عبدالله، اسحاق، حسین، فضل و سلیمان.

موسی بن جعفر وصیت کرد که دخترانش شوهر نکنند و هیچ کس از آنان شوهر نکرد، مگر ام سلمه که در مصر به ازدواج قاسم بن محمد بن جعفر بن محمد در آمد و در این باره میان قاسم و خویشاوندانش جریان سختی پیش آمد؛ تا آنجا که قاسم قسم خورد که جامه از وی دور نکرده است و جز آنکه عقد موقتی بسته شده برای محرمیت در مسیر رفتن به حج رفتن منظوری نداشته است. [۱۰]

در پاسخ به سخنان یعقوبی اولاً، باید گفت: چنین وصیتی برخلاف سنت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و سیره امامان اهل بیت عصمت و طهارت است و هرگز چنین وصیتی از امام معصوم صادر نمی شود.

ثانیاً، متن وصیت حضرت موسی بن جعفر غیر از آن چیزی است که یعقوبی ادّعا دارد. برای قضاوت در این زمینه، ابتدا متن وصیت حضرت را مرور می کنیم. ابراهیم بن عبدالله از موسی بن جعفر علیه السلام نقل کرده که آن حضرت جمعی را مانند اسحاق بن جعفر، ابراهیم بن محمد و جعفر بن صالح و … را بر وصیت خود شاهد گرفت و فرمود: اُشْهِدُ هُمْ اَنّ هَذِهِ وَصِیتی … اَوصَیتُ بها اِلی عَلَی اِبْنی … و اِنْ اَرادَ رَجَلٌ منهمان یزَوِّجَ أختَهُ فَلَیسَ لهان یزَوِّجَها الاّ بِاِذْنِهِ وَ اَمْرِهِ … وَ لا یزَوِّجَ بَناتی اَحَدٌ مِنْ اِخْوتِهِنَّ وَ مِنْ اُمّهاتِهِنَّ وَ لا سُلْطانٌ وَ لا عَمِلَ لَهُنّ اِلاّ بِرأیهِ وَ مَشْوَرتهِ، فَاِنْ فَعْلُوا ذلِکَ فَقَدْ خالَفُوا الله تَعالی وَ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله و سلم وَ حادُّوهُ فی مُلْکِهِ وَ هُوَ اَعْرَفُ بِمنالحِ قَوْمِهِ اِنْ اَرادَ اَنْ یزَوِّجَ زَوَّجَ، وَ اِنْ اَرادَ اَنْ یتْرَکَ تَرَکَ…[۱۱]؛ شاهد می گیرم آنها را که این وصیت من است که به فرزندم علی وصیت کرده ام… (از جمله وصیتم این است) اگر مردی از شما خواست خواهرش را شوهر دهد، این حق را ندارد، مگر با اجازه و فرمان او (علی) و نه دختران من (حق دارند) که یکی از خواهران خود را شوهر دهند و یا مادران آنها و نه سلطانی، و نه کاری برای آنها انجام دهد، مگر اینکه با نظر و مشورت او (علی) باشد. اگر بدون اجازه او به چنین کاری اقدام کنند، به راستی با خدا و رسولش مخالفت و در سلطنت او منازعه کرده اند و او (حضرت رضا) به مصالح قومش در امر ازدواج آگاه تر است. اگر خواست به کسی شوهر دهد، شوهر می دهد و اگر خواست رد کند، رد می کند.

در این وصیت نامه، حضرت موسی بن جعفر علیه السلام با صراحت به فرزندان اعلام می دارد که حجّت خدا بعد از او علی بن موسی علیه السلام است و خواهران باید در هر کاری از جمله مسئله ازدواج از او اطاعت کنند و هر فردی را که علی بن موسی مناسب دید، آنان با او ازدواج کنند؛ چرا که آن حضرت به مسائل ازدواج آگاه تر و به وضعیت بستگان آشنایان آشناتر است. در اینجا هرگز سخن از ترک ازدواج دختران موسی بن جعفر و خواهران حضرت رضا علیه السلام نیست؛ سخن در این است که بر ازدواج آنان حضرت رضا علیه السلام باید نظارت داشته باشد.

بنابراین نظریه یعقوبی بی اساسی است و نمی توان بر آن اعتماد کرد و به همین جهت، برخی محققین صریحاً سخن یعقوبی را مجعول و بی اساس دانسته اند. [۱۲]

همتا نداشتن

نظریه دوم این است که دختران حضرت موسی بن جعفر مخصوصاً فاطمه معصومه سلام الله علیها از نظر کمال علمی و معنوی در حد بالایی قرار داشتند و کسی همسنگ و همسر آنها پیدا نمی شد و یکی از اموری که در تزویج دختر مورد توجه قرار می گیرد، هم کفو بودن است.

این نظریه نیز نمی تواند قابل تأیید باشد؛ زیرا اولاً سیره ائمه اطهار این نبوده که دختران خود را به جهت پیدا نشدن همسنگ در خانه نگه دارند و مانع ازدواج آنان شوند، بلکه آنان، هم در قول، و هم در عمل خود، مؤمن و مؤمنه رکفو یکدیگر می دانستند. از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است که آن حضرت فرمود: هر گاه کسی به خواستگاری دختر شما آمد که دینداری و امانتداری او را می پسندید (هر چند در حد دختر شما نباشد) شوهر دهید و اگر شوهر ندهید، در زمین فتنه و فساد بزرگ بر پا می شود. [۱۳]

ثانیاً، در عصر امام کاظم علیه السلام جوانان شایسته ای از تبار امام حسن مجتبی علیه السلام و حضرت سیدالشهدا علیه السلام و نیز در میان شیعیان افرادی وجود داشتند که می توانستند همسران مناسب برای آنان باشند.

اختناق هارونی

احتمال و نظریه سوم آن است که اختناق هارون الرشید و وجود خفقان در آن دوران، چنان شدید بود که حتی کسی جرئت نداشت برای پرسیدن مسائل شرعی به در خانه موسی بن جعفر علیه السلام مراجعه کند، تا چه رسد به اینکه به عنوان داماد آن حضرت رفت و آمد دائمی با خانواده موسی بن جعفر علیه السلام داشته باشد؛ چرا که همین ارتباط نسبی زمینه ای را فراهم می ساخت تا هارون به اذیت و آزار او بپردازد. البته با اینکه هارون در مواردی تظاهر به دینداری می کرد، ولی ستمگری بی رحم بود. یکی از مورّخین می گوید: هارون هنگام شنیدن وعظ از همه بیشتر اشک می ریخت و در هنگام خشم و تندی از همه ظالم تر بود. [۱۴] و همین مرد دو هزار کنیز داشت که سیصد نفر آنان مخصوص آواز خوانی و رقص و خنیاگری بودند. [۱۵]

شیعیان در عصر خلافت هارون در تنگنا و فشار قرار داشتند و کسانی چون علی بن یقطین در تقیه به سر می بردند و کوچک ترین حرکاتشان زیر نظر بود. نمونه بارز آن داستان لباسی است که هارون به علی بن یقطین داد. این لباس ویژه خلفا بود و علی بن یقطین آن را به موسی بن جعفر علیه السلام اهدا کرد. حضرت آن را قبول نکرد و فرمود: این لباس را نگهدار و از دست مده؛ زیرا در حادثه ای که برایت پیش می آید، به کار می آید.

چندی بعد یکی از خدمتگزاران علی بن یقطین، نزد هارون شکایت کرد و گفت: لباس مخصوص را به موسی بن جعفر اهدا کرده است. هارون بلافاصله او را احضار کرد و از لباس پرسش کرد. او گفت: آن را در بقچه ای نگه داشته ام. هارون دستور دارد تا فوراًَ آن را بیاورد. وقتی که نگاهش به لباس افتاد، گفت: بعد از این هرگز سخن سعایت کننده ای را درباره تو باور نخواهم کرد. [۱۶]

این گونه قضایا نشان می دهد که ارتباط موسی بن جعفر علیه السلام کنترل می شد و از طرفی زندانی شدن امام نیز، انگیزه خواستگاری از دختران آن حضرت را کاهش می داد. بعد از شهات امام وحشت بیشتری بر مردم حاکم شد و حضرت رضا علیه السلام نیز تحت نظر قرارگرفت. در زمان مأمون آن حضرت به خراسان احضار شد و بعد از یک سال، حضرت معصومه سلام الله علیها و جعمعی از برادران او به خراسان حرکت کردند، اما در راه، حضرت معصومه سلام الله علیها پیش از دیدن برادر، دار فانی را وداع کرد و امر ازدواج او هم تحقق نیافت.

بنابراین راز عدم ازدواج حضرت معصومه و خواهران او را نه در وصیت پدر باید جستجو کرد و نه در نبود همسر متناسب و هم کفو، علت آن، وجود اختناق شدید هارونی و مأمونی بود که باعث شد احدی جرئت نکند به راحتی به خانه موسی بن جعفر و بعد از او فرزندش رفت و آمد داشته باشد و داماد آن خانواده گردد. از طرف دیگر، زندانی شدن حضرت موسی بن جعفر علیه السلام و سرانجام شهادت او، و احضار شدن حضرت رضا علیه السلام به خراسان و دورافتادن از خواهران، مزید بر این علت بود.

حسن ختام

سخن را با معرّفی برخی کتب درباره زندگانی کریمه اهل بیت حضرت معصومه سلام الله علیها به پایان می بریم:

احوالات حضرت معصومه، محمد حسین مفلس، مخطوط.
انوار المشعشعین، شیخ محمد علی بن حسن کاتوزیان تهرانی، ۱۳۲۷ هجری، ۲۴۳ صفحه.
بارگاه حضرت معصومه، بیژن سعادت، چاپ ۱۹۷۷، فلورانس ایتالیا.
بارگاه حضرت معصومه، نشریه شهرداری قم، ۷۳ صفحه.
بدر فروزان، عباس فیض، ۱۳۶۴ هجری، قم، ۴۵۲ صفحه.
تاریخ مشاهیر و قبور واقعه در بلده قم، افضل الملک، ۱۳۴۸ هجری، ۷۲ صفحه.
التحفه الفاطمیه الموسویه، محمدعلی کچوئی قمی، ۱۳۲۰ هجری.
تربت پاکان، سید حسین مدرسی طباطبائی، ۱۳۵۵، دو جلد، ۱۲۳۸ صفحه.
تعزیه حضرت معصومه، صادق همایونی، مجله کاوه شماره ۴۱ و ۴۲، ۱۳۵۲، مونیخ.
چکامه، عباسخان افشار متخلص به پریشان، موجود در کتابخانه آستانه.
حیات حضرت معصومه قم، سید حیدر مهدی، ۱۹۸۳، حیدرآباد، ۱۰۰ صفحه.
حیات الست، شیخ مهدی منصوری، م ۱۴۰۶، چاپ ۱۳۸۰ ه، قم.
زندگانی حضرت معصومه، محمد شیرین کلام، چاپ قم.
فاطمه بنت الامام موسی الکاظم، محمد هادی امینی، ۱۴۰۵ ه، قم، ۱۶۰ صفحه.
فاطمه بنت الامام موسی بن جعفر، سید محمد باقر ابطحی، ۱۴۰۹ ه.
معصومه قم، سید تقی طباطبائی قمی، ۱۳۶۵، ۴۸ صفحه.
ودیعه آل محمد فاطمه معصومه، محمد صادق انصاری، ۱۴۱۴ ه، قم.
وسیله المعصومیه، میرابوطالب مشهور به سید بیوک واعظ تبریزی، ۱۰۶ صفحه.
زندگانی حضرت معصومه و تاریخ قم، سید مهدی صحفی، ۱۳۹۰ ه، قم، ۱۳۲ صفحه.
بارگاه حضرت معصومه تجلیگاه فاطمه زهرا ۳، سید جعفر میر عظیمی، انتشارات مشهور، ۲۲۹ صفحه.
تاریخچه قم و حضرت معصومه، محمد محمدی اشتهاردی، ۹۶ صفحه.
حضرت معصومه و شهر قم، محمد حکیمی، ۱۳۶۵ مشهد، ۱۳۵ صفحه.
در حریم حضرت معصومه، علی اکبر مهدی پور، ۱۴۱۵، قم.
زندگینامه حضرت معصومه، محمد محمدی اشتهاردی، ۱۳۵۰، ۲۱۸ صفحه.
چهل حدیث قم و حضرت معصومه، محمود شریفی، نشر معروف، ۱۳ صفحه.
کریمه اهل بیت، علی اکبر مهدی پور، ۱۴۱۵ ه، ۵۳۶ صفحه. [۱۷]
نگین قم، جواد محدثی، ۱۳۸۰ ش، ۸۰ صفحه.