راه رسیدن به درجات عالی انسانیت

خانه / آموزش / راه رسیدن به درجات عالی انسانیت

راه رسیدن به درجات عالی انسانیت

بسم الله الرحمن الرحیم

یکی از کلمات نورانی امام جواد(سلام الله علیه) این است که «مَن أصغی إلی ناطِقٍ فَقَد عَبَدَهُ فإن کانَ النّاطِقَ عن اللّه فقد عَبَدَ اللّه وإن کانَ النّاطِقَ عن إبلیسَ فقد عَبَدَ إبلیسَ»؛[1]فرمود هر کس گوش به حرف گوینده ای می دهد و منظور از این گفتن، تنها گفتن در قبال نوشتن یا رفتن و مانند آن نیست، اگر در سوره «ق» ذات اقدس الهی فرمود: ﴿ما یلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیهِ رَقیبٌ عَتیدٌ﴾؛[2]انسان هیچ حرفی نمی زند مگر اینکه فرشته ای مراقب او و آماده اوست این قول در قبال فعل یا رفتن نیست، این قول کنایه از مطلق کار اوست. انسان هر کاری که می کند، فرشتهای که مراقب و آماده است؛ نه اینکه یکی رقیب است و دیگری عتید، بلکه آنکه در دوش راست است او هم رقیبی است عتید و آنکه در سمت چپ است او هم رقیبی است عتید ﴿ما یلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیهِ رَقیبٌ عَتیدٌ﴾ نه «رقیبٌ و عتید». «عتید»؛ یعنی مستعد و آماده، «رقیب» هم یعنی مراقب، «مراقب» به کسی می گویند که رقبه می کشد. اینکه می گویند سرکشی کرد؛ برای اینکه سر بلند نکند، سر خم بکند نمی بیند طرف چگونه تقلّب می کند، باید گردن بکشد رقبه بکشد سر بکشد ببیند که چه می کند. آنها گردن و سر ندارند؛ ولی سرکشی کردن آنها با اطلاع کامل آنهاست. هیچ ممکن نیست کسی حرفی بزند، نیتی بکند، کاری انجام بدهد، مگر اینکه اگر ـ إن شاءالله ـ خوب باشد، آن فرشته ای که رقیب است، مراقب است، رقبه یعنی گردن می کشد و آماده است او ضبط می کند ﴿وَ إِنَّ عَلَیکمْ لَحافِظینَ ٭ کراماً کاتِبینَ ٭ یعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ﴾[3] و اگر ـ خدای ناکرده ـ بد باشد آن که در قسمت چپ نشسته است او هم رقیب است، مراقب است، رقبه می کشد، گردن می کشد و آماده است. آن که طرف راست است که مأمور ضبط نیات و اعمال و اقوال و کتابت ها و سیره ها و سنّت های نیک است، هر چه دید می نویسد؛ اما آن که مسئول نوشتن سیئات ماست، او دستش باز نیست که هر چه خواست و دید بنویسد. برخی از کارها را ذات اقدس الهی حتی اجازه نمی دهد این فرشته ای که مأمور اقوال و گفتار و رفتار ماست او بنویسد. اگر ما ـ إن شاءالله ـ سعی کردیم هم آبروی خودمان را حفظ کنیم، هم آبروی نظام را، هم آبروی جامعه را، آبروی هیچ کسی را نریختیم.

به پی میکده گفتم که چیست راه نجات ٭٭٭ بخواست جام می و گفت عیب پوشیدن [4]

اسرار مردم را، راز مردم را، آبروی مردم را تا آن‎جا که ممکن بود حفظ کردیم. اگر یک وقت ـ خدای ناکرده ـ اشتباهی از ما سر زد ذات اقدس الهی اجازه نمی دهد که این فرشته ای که اصلاً معصوم است و مأمور نوشتن اعمال ماست بنویسد. درست است که این فرشته است، معصوم است، طبق سوره «ق»: ﴿ما یلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیهِ رَقیبٌ عَتیدٌ﴾; یعنی هم مراقب است هم مستعد، هیچ نمی خوابد، هیچ غفلتی در او ندارد.

اما طبق دعای نورانی «کمیل» که شب های جمعه قرائت می کنید وجود مبارک حضرت امیر به ما آموخت به خدا عرض کنیم خدایا! بعضی از گناهان را اجازه نمی دهی که حتی آنها هم بفهمند «وَ کنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَی مِنْ وَرَائِهِمْ وَ الشَّاهِدَ لِمَا خَفِی عَنْهُمْ وَ بِرَحْمَتِک أَخْفَیتَهُ وَ بِفَضْلِک سَتَرْتَه»[5] خدایا این طور نیست که آنها جاهل باشند اما فرشته اند، معصوم اند، تو فرستادی، تو نمی خواهی آبروی ما نزد فرشته برود، اگر ما آبروی دیگران را حفظ کردیم، این خداست! دیگر از این «ارحم الراحمین» فرض ندارد، فرشته است، معصوم هم هست؛ نه می خوابد نه غفلت دارد، سهو و نسیان و غفلت از حرم امن فرشته ها دور است، این خطبه اوّل نهج البلاغه همین است. خطبه اوّل نهج البلاغه این است که اهل خواب و غفلت و سهو نیستند مأمور الهی آند، آمدند که حرف های ما را بنویسند و تحویل بدهند محاکمه نمی کنند.[6] اصلاً خدا فرستاده که ﴿وَ إِنَّ عَلَیکمْ لَحافِظینَ ٭ کراماً کاتِبینَ ٭ یعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ﴾ این بیان قرآن است درباره فرشته ها؛ فرمود اینها اشتباه نمی کنند، کم و زیاد نمی‎کنند، نمی خوابند، سهو و غفلت ندارند؛ اما این طور نیست که اگر یک وقت ـ خدای ناکرده ـ کسی کار خلاف کرد من جلوی اینها را نگیرم، نمی گذارم بفهمند. اینکه در دعای «کمیل» آمده؛ یعنی تو نمی گذاری بفهمند وگرنه اینها که معصوم اند «وَ کنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَی مِنْ وَرَائِهِمْ وَ الشَّاهِدَ لِمَا خَفِی عَنْهُمْ»؛ اما «وَ بِفَضْلِک سَتَرْتَه»؛ این خداست! غرض آن است که آنچه در سوره مبارکه «ق» آمده؛ «قول» در مقابل فعل و رفتار و گفتار و مانند آن نیست؛ بلکه «قول» کنایه از مطلق کار است: ﴿ما یلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیهِ رَقیبٌ عَتیدٌ﴾. بیان نورانی امام جواد (سلام الله علیه) این است که «مَنْ أَصْغَی إِلَی نَاطِقٍ فَقَدْ عَبَدَهُ»؛ کسی نوشته کسی را بدون تحقیق بپذیرد، حرف کسی را بدون تحقیق بپذیرد، رفتار و منش و سیره کسی را بپذیرد که او برایش الگو باشد دارد او را عبادت می کند. «إصغاء کردن»؛ یعنی گوش دادن و پذیرفتن.[7] «مَنْ أَصْغَی إِلَی نَاطِقٍ فَقَدْ عَبَدَهُ فَإِنْ کانَ النَّاطِقُ عَنِ اللَّهِ»؛ اگر آن گوینده از خدا و پیغمبر و اهل بیت(علیهم السلام) می گوید این شنونده دارد عبادت می کند. یک وقت است عبادت واجب است، مثل نماز ظهر و عصر؛ یک وقت نافله است، مثل نافله‎های ظهر و عصر، یک وقت عبادت هاست گفتن و شنیدن و مطالعه کردن کلمات قرآن و عترت است این عبادت است، این طور نیست که این جزء کارهای عادی باشد؛ نظیر خواندن کتاب عادی باشد این عبادت است.

بیان نورانی رسول گرامی (صلی الله علیه و آله) این است که «فَإِنَّ تَعَلُّمَهُ حَسَنَةٌ وَ مُدَارَسَتَهُ تَسْبِیح»[8] حسنه است. فرمود اگر کسی گوش به حرف کسی بدهد مقاله کسی را نگاه کند، روزنامه کسی را، سخن کسی را گوش بدهد، نوار کسی را گوش بدهد که بخواهد بپذیرد باید بداند دارد او را عبادت می کند. اگر او ـ إن شاءالله ـ از خدا و پیغمبر بگوید، این کار او عبادت خداست و اطاعت پیغمبر، اگر ـ خدای ناکرده ـ او باطل می گوید، او دارد شیطان را عبادت می کند. بنابراین ما باید فضای مجازی را؛ البته این فضا، فضای حقیقی است نه مجازی، بارها به عرض شما رسید که سیم حقیقت نیست تا بی‎سیم بشود مجاز، چهره تلویزیون و شیشه حقیقت نیست تا بی‎شیشه و بی‎چهره بشود مجاز، این فضا، فضای حقیقی است نه مجازی، وقتی اندیشه، نقل و انتقال بشود، فضا فضای حقیقی است. اگر کسی این را گوش می دهد و بی‎تحقیق می پذیرد ـ خدای ناکرده ـ دارد آن گوینده را عبادت می کند؛ لذا هر گفتار و رفتار و نوشتاری را ما باید تحقیق کنیم، این سخن نورانی امام جواد است: «مَنْ أَصْغَی إِلَی نَاطِقٍ فَقَدْ عَبَدَهُ فَإِنْ کانَ النَّاطِقُ عَنِ اللَّهِ فَقَدْ عَبَدَ اللَّهَ»؛ اگر او از خدا و قیامت و پیغمبر می گوید، این شنیدن و خواندن و مطالعه کردن عبادت است و اگر ـ معاذالله ـ بر خلاف دین سخن می گوید این دارد ابلیس را عبادت می کند این سخن نورانی امام جواد است.

مطلب دیگری که از آن ذات مقدس به ما رسیده است این است که خدای سبحان این عالم را که آفرید یک سفره ای است؛ یعنی سماوات را، ارضین را، فرشته ها را، همه را آفرید؛ بعد به وسیله کتاب های خود، این عالم را تفسیر کرد، به وسیله کتاب هایی که به انبیا(علیهم السلام) مخصوصاً وجود مبارک حضرت عطا کرده است این قرآن، این تورات، این انجیل، این زبور و صحف ابراهیم، اینها تفسیر ساختار خلقت است، مفسر این است و به وسیله انبیا و ائمه(علیهم السلام) که مفسّران این تفسیرند ﴿وَ أَنْزَلْنا إِلَیک الذِّکرَ لِتُبَینَ لِلنَّاسِ﴾[9]او را مفسّر قرار داد، به وسیله وجود مبارک حضرت و اهل بیت(علیهم السلام)، قرآن برای ما تفسیر شد. ما تا می توانیم این تفسیر را به هر اندازه ای که استعداد داریم، گوش بدهیم و با قرآن مأنوس باشیم، هیچ کس نگوید که برای من سخت است. قرآن کریم راه ارتباطی مان را با بیانات نورانی اهل بیت روشن کرده است. فرمود: قرآن دو خصیصه دارد که بارها به عرض شما رسید: یکی اینکه وزین است، پرمحتواست ﴿إِنَّا سَنُلْقی عَلَیک قَوْلاً ثَقیلاً﴾،[10]«ثَقیل»؛ یعنی وزین، نه یعنی سخت؛ این یک خصوصیت قرآن کریم است که پرمحتواست. بعد فرمود سخت نیست، وزین و سنگین و پرمحتواست، این یک؛ ﴿إِنَّا سَنُلْقی عَلَیک قَوْلاً ثَقیلاً﴾؛ یعنی وزین. بخش دیگر فرمود: ﴿لَقَدْ یسَّرْنَا الْقُرْآنَ﴾؛ آن را آسان قرار دادیم، درست است وزین است؛ اما سخت نیست وزین است، سخت نیست، آسان است سُست نیست؛ این چهار صفت است که دوتا صفت سلبی است دوتا صفت ثبوتی، سست نیست؛ ولی آسان است ﴿لَقَدْ یسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکرِ﴾؛[11]حالا که این اوصاف چهارگانه دوتا سلبی، دوتا ثبوتی مشخص شد، فرمود تا می توانید با این کتاب مأنوس باشید ﴿فَهَلْ مِنْ مُدَّکرٍ﴾؛[12] ﴿فَاقْرَؤُا ما تَیسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ﴾.[13] آن وقت بیان نورانی امام جواد (سلام الله علیه) این است که هیچ کسی نگوید برای من سخت است، هیچ کسی نگوید مگر من می توانم.

یک بیان لطیفی وجود مبارک امام جواد دارد، فرمود: هر کس می خواهد کاری انجام بدهد باید سرمایه گذاری کند. فرمود سرمایه رایگان است مجانی است، یک; ترغیب هم می کنند می گویند بیایید این سرمایه را بگیرید، این دو; اصلاً دعوت می کنند که این سرمایه را ما رایگان به شما بدهیم. آن بیان نورانی امام جواد این است که «الثِّقَةُ [بِاللَّهِ ]تعالی ثَمَنٌ لِکلِّ غَالٍ، وَ سُلَّمٌ إِلَی کلِّ عَال»؛[14]فرمود: اطمینان به خدا، مگر همه کارها به دست او نیست، مگر او ما را نخوانده؛ حالا اختصاصی ندارد ماه مبارک رمضان یک عده «ضیوف الرحمان» بشوند یا ایام حج یک عده «ضیوف الرحمان» بشوند؛ البته آن زمان و زمین یک خصیصه بیشتری دارد، هم ماه مبارک رمضان یک زمان ضیافت ویژه است هم سرزمین وحی؛ اما کلّ زمان و زمین انسان می تواند مهمان خدا باشد. فرمود: «الثِّقَةُ [بِاللَّهِ ]تعالی ثَمنٌ لکلّ غالٍ و سُلّمٌ إلی کلّ عالٍ»، «غالی»؛ یعنی گران. غلوّ کرد؛ یعنی خیلی بالا رفت. کالای گران را می گویند «غالی»؛ یعنی خیلی گران. فرمود مگر عالِم شدن، متّقی شدن، وارسته شدن، حکیم شدن، متألّه شدن، دانشمند شدن مگر گران نیست، قیمت این سرمایه همان اطمینان به خداست. «الثِّقَةُ [بِاللَّهِ ]تعالی»؛ چون او گفت این کار را بکنید، ما را ترغیب کرد. اگر شدنی نبود، اگر سرمایه به ما نمی داد که نمی گفت تجارت کنید. فرمود این رأس المال را بگیرید به عنوان اطمینان به خدا، به خدا مطمئن باشید به اصطلاح روی خدا حساب بکنید، این سرمایه و قیمت و بهای هر چیز گرانی است. شما می خواهید عزیز باشید، عزّت گران است پول آن دست شما است. بخواهید در جامعه محترم باشید این کار گرانی است؛ کسی نیست که نخواهد عزیز باشد، نخواهد محترم باشد. انسان هشتاد سال، نود سال با عزّت و آبرو زندگی کند این سنگین است. فرمود بله این سنگین است خیلی گران هم هست؛ اما سرمایه اش در اختیار شماست، «الثِّقَةُ [بِاللَّهِ ]تعالی»؛ اطمینان به خدا یعنی چه؟ یعنی اینکه او گفته باور کنید. فرمود شما اگر بیراهه نروید راه کسی را نبندید ربا نگیرید، ربا ندهید، دروغ نگویید، اختلاسی نباشید، نجومی نباشید، من از راهی که شما فکر نمی کنید روزی شما را تأمین می کنم. اصلاً خدا می خواهد موحدانه ما را اداره کند. در آیه شش سوره مبارکه «هود» فرمود شما چه کار دارید مار و عقرب سمّی اند اینها عائله من هستند، من موظفم به تمام مارها و عقرب های عالم روزی بدهم، حالا چه کار داری فلان خرس قطبی نجس العین است و حرام گوشت، حتماً نزد من پرونده دارد عائله من است من خودم را موظف می دانم به او روزی بدهم؛ با «عَلَی» تعبیر کرد؛[15]این خداست! در سوره «طلاق» فرمود: ﴿وَ مَنْ یتَّقِ اللَّهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً﴾[16] فرمود شما کسب حلال بکنید کار نداشته باشید روزیتان چیست، صبح با «بسم الله» بروید مغازه این کالایی که خریدم با یک سود قابل قبول میفروشم، نه ربا می گیرم نه ربا می دهم؛ نه تطفیف می کنم نه کم فروشی می کنم، نه گرانفروشی می کنم، این کار را نمی‎کنم ﴿وَ مَنْ یتَّقِ اللَّهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا﴾؛ هیچ کسی که با تقوا باشد در کار نمی ماند، همیشه برون رفت دارد ﴿ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً * وَ یرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لا یحْتَسِبُ﴾،[17] فرمود آن کسی که موحّد است، کارش را انجام می دهد، ایمانش به کسبش نیست، کسب یک وظیفه است، هر کسی کاری دارد؛ حوزوی کاری دارد، دانشگاهی کاری دارد، کشاورز و دامدار کاری دارد، هر کسی کاری دارد، این کار را ما موظفیم انجام بدهیم، به عنوان وظیفه است؛ اما رازق این نیست. فرمود: ﴿وَ مَنْ یتَّقِ اللَّهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً ٭ وَ یرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لا یحْتَسِبُ﴾؛ این بر خلاف آیه شش سوره مبارکه «هود» است. فرمود من اصلاً می خواهم مؤمن با توحید به سر ببرد، از راهی که او فکر نمی کند، من روزی‎اش را تأمین می کنم﴿وَ یرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لا یحْتَسِبُ﴾؛ این آیه است که وجود مبارک امام جواد(سلام الله علیه) را به این صورت می پروراند که می‎فرماید: «الثِّقَةُ [بِاللَّهِ ]تعالی ثَمَنٌ لِکلِّ غَالٍ»؛ یعنی هر چیزی که گران است؛ یک دانشجو می خواهد به مقامات علمی برسد این با اطمینان به خدا تلاش و کوشش می کند، وقتش را بیجا صرف نمی کند به مقام علمی هم می رسد مشکل کشور را هم حلّ می کند.

اگر کسی بخواهد به درجات عالی برسد «سُلَّم»؛ یعنی نردبان، فرمود اگر کسی بخواهد بالا من نردبانش را تأمین می کنم، «سُلّم»؛ یعنی نردبان. یک وقت است انسان می لغزد آن نردبان سالم نیست، «سُلّم» آن نردبانی است که نه خودش می لغزد، نه بالابری آن نقص دارد، نه کسی که بالا می رود می افتد، این را می گویند سلّم، آن نردبانی که انسان را سالم بالا ببرد، یک بالابر سالمی است.

بیان نورانی امام جواد این است که اطمینان به حرف خدا، او گفته این کار را بکن ما باورمان باشد؛ «الثِّقَةُ [بِاللَّهِ ]تعالی ثَمَنٌ لِکلِّ غَالٍ وَ سُلَّمٌ إِلَی کلِّ عَال »؛ هر جای بلندی که ما بخواهیم برویم، همه اینها که مجتهد شدند، عالم شدند، چه در حوزه چه در دانشگاه با اطمینان به لطف خدا بود. نگفتند به من چه! نگفتند به من نمی رسد، گفتند به من هم می رسد. «وَ سُلَّمٌ إِلَی کلِّ عَال»، آن وقت این جامعه هرگز نمی ماند. این جامعه ای که در کنار قرآن و عترت است، یک; یک صدم جمعیت دنیاست، چون دنیا هفت میلیارد است، اینها هفتاد میلیون هستند، یک صدم جمعیت دنیاست، دو؛ حداقل ده درصد امکانات دنیا در دست اوست، سه؛ این جامعه دیگر گرفتار تولید و اشتغال و اینها نیست. اینکه ما حرف مشرّف می شویم در و دیوار را می بوسیم، زیارت می کنیم می گوییم: «کَلامُکُم نُورٌ»[18] حرف‎های آنها همین است. کشوری که یک صدم جمعیت دنیا را دارد، ده درصد امکانات دنیا در دست اوست، این چرا باید در اثر کمی تولید و اشتغال، بیکار داشته باشد. چرا باید جوان های ما به سنّ ازدواج رسیده، ازدواج نکنند؛ این بخش دومش مربوط به فرهنگ خود ماست، ما باید بدانیم مواظب زبانمان باشیم، احترام متقابل داشته باشیم.

حضرت فرمود: «تَزَاوَرُوا»؛ دور هم جمع بشوید، از یکدیگر فاصله نگیرید، چرا؟ «فَإِنَّ فِی زِیارَتِکمْ إِحْیاءً لِقُلُوبِکمْ وَ ذِکراً لِأَحَادِیثِنَا»،[19]شما شیعیان ما هستید وقتی دور هم جمع شدید، حرف های ما را می زنید؛ این طور نیست که موبایل دستتان باشد دیدار همین باشد؛ وقتی نشستید می گویید فلان امام چه گفته، فلان آیه چه گفته، اینها درس زندگی به ما می دهند. فرمود: «تَزاوَرُوا فإنّ فی زِیارَتِکم إحْیاءً لِقُلوبِکم و ذِکرا لأحادِیثِنا و أحادِیثُنا تُعَطِّفُ بعضَکم عَلی بعضٍ»؛ فرمود سخنان ما در شما عاطفه ایجاد می کند همه ما شنیدیم که می گویند سنگ روی سنگ بند نمی شود، این درست است، شما بخواهید برج بسازید خانه بسازید، بخش که اوّل سنگ گذاشتید بخش دوم بخواهید سنگ روی سنگ بگذارید بند نمی شود. یک ملات نرمی می خواهد که بین این دوتا سنگ باشد این برج بشود، سنگ روی سنگ بند نمی شود. فرمود: حرف های ما آن ملات است، زن و شوهر را جمع می کند، اعضای خانواده را جمع می کند، جناح ها و احزاب را با هم جمع می کند «تَزاوَرُوا فإنّ فی زِیارَتِکم إحْیاءً لِقُلوبِکم و ذِکرا لأحادِیثِنا و أحادِیثُنا تُعَطِّفُ بعضَکم عَلی بعضٍ» فرمود سخنان ما ملات جامعه است، جامعه اگر بخواهد برج مستحکم بشود محبّت، ادب، انسانیت، گذشت، پوشش عیب دیگران، اینها لازم است. حضرت فرمود: سخنان ما این کارها را می کند «تَزاوَرُوا فإنّ فی زِیارَتِکم إحْیاءً لِقُلوبِکم و ذِکرا لأحادِیثِنا و أحادِیثُنا تُعَطِّفُ بعضَکم عَلی بعضٍ».

پی نوشت ها

[1] تحف العقول، النص، ص456.

[2] سوره ق، آيه18.

[3] سوره انفطار، آيات10 ـ 12.

[4] ديوان حافظ، غزل شماره393.

[5] مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج‏2، ص849.

[6] نهج البلاغة (للصبحي صالح)، خطبه اوّل؛ «لَا يَغْشَاهُمْ نَوْمُ الْعُيُونِ وَ لَا سَهْوُ الْعُقُولِ وَ لَا فَتْرَةُ الْأَبْدَانِ وَ لَا غَفْلَةُ النِّسْيَانِ وَ مِنْهُمْ أُمَنَاءُ عَلَی وَحْيِه‏..».

[7] المحيط في اللغة، ج‏5، ص106؛ «الإِصْغَاءُ: الاسْتِماع».

[8] تحف العقول، النص، ص28.

[9] سوره نحل، آيه44.

[10] سوره مزمل، آيه5.

[11] سوره قمر، آيات17 و 22 و 32 و 40.

[12] سوره قمر، آيات17 و 22 و 32 و 40.

[13] سوره مزمل، آيه20.

[14] نزهة الناظر و تنبيه الخاطر، ص136.

[15] سوره هود، آيه6؛ ﴿ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلاَّ عَلَي اللَّهِ رِزْقُها﴾.

[16] سوره طلاق، آيه2.

[17] سوره طلاق، آيات2 و3.

[18] من لا يحضره الفقية، ج2، ص616.