راه و رسم زندگی (امام سجاد (علیه السلام) و احترام همسایگان)

امام سجاد (علیه السلام) در دعای بیست و ششم سفارش های متعددی درباره رعایت حقوق همسایگان بیان فرموده اند که به چند نمونه آن اشاره می شود:

همسایه داری

«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ تَوَلَّنِی فِی جِیرَانِی وَ مَوَالِی وَ الْعَارِفِینَ بِحَقِّنَا وَ الْمُنَابِذِینَ لِأَعْدَائِنَا بِأَفْضَلِ وَلَایتِک»؛

«خدایا! بر محمد و خاندانش درود فرست و مرا به نیکوترین شیوه خود، عهده دار کار همسایگان و دوستانم که به حق ما آشنایند و از دشمنان ما یکسره جدا، قرارده».

تبیین و شرح

اگرچه اسلام یک آیین اجتماعی صرف نیست، اما بسیار از قوانین و دستورات آن در صحنه اجتماع بروز می یابد و عملی می شود. ازاین رو، این آیین مقدس، به جامعه و اجتماع و حفظ همبستگی ها و رابطه های اجتماعی نگاهی ویژه دارد و برای نظام های جمعی، تعالیم خاصی در نظر گرفته است. مسئله همسایه و آداب همسایه داری و حفظ پیوندها و علقه های محبت و دوستی میان هم کیشان و دوستان، از این منظر، بسیار حساس و حیاتی است. اینکه بخش مهمی از کتاب های حدیثی ما به آداب همسایه داری و شیوه های تعامل افراد جامعه دینی با یکدیگر اختصاص داده شده، خود گواه روشنی است بر نقش بزرگ این مسئله در رشد اخلاقی افراد و جوامع دینی و رساندن آنها به کمال مطلوب مورد نظر اسلام.

پدیده غیرقابل انکار امروز شهرهای کوچک و بزرگ، تراکم جمعیت و به هم فشردگی خانه های مسکونی است. اما آیا به همین میزان، دل ها و جان های شهروندان به هم نزدیک، و فاصله های احساسی و عاطفی میان آنها نیز برداشته شده است. با شک و تردید می توان در این باره پاسخ مثبت داد. راستی چرا چنین است. مگر پیامبر ما (ص) تا چهل خانه را همسایه قرار نداد^[1] و مگر نفرمود که همسایه آزار بوی بهشت را در نخواهد یافت ^[2] و هرکسی سیر بخوابد و همسایه اش گرسنه باشد، از من نیست ^[3].

این همه تأکید و توصیه برای چیست؟ جز برای این است که جامعه دینی در درون و بیرون، جامعه ای با پیوندهای عمیق انسانی و برخوردار از چنان استحکام و همبستگی باشد که افراد، با اعتماد و اطمینان کامل به یکدیگر در سایه زندگی ای مسالمت آمیز و شرافت مندانه، به وظایف بندگی خود اقدام نمایند و چشم طمع دشمنان و بدخواهان نیز از آنان تا همیشه برداشته شود.

هوادار هم

«وَ وَفِّقْهُمْ لاقَامَه سُنَّتِک وَ الاخْذِ بِمَحَاسِنِ أَدَبِک، فِی إِرْفَاقِ ضَعِیفِهِمْ وَ سَدِّ خَلَّتِهِمْ، وَ عِیادَه مَرِیضِهِمْ، وَ هِدَایه مُسْتَرْشِدِهِمْ، وَمُنَاصَحَه مُسْتَشِیرِهِمْ، وَ تَعَهُّدِ قَادِمِهِمْ، وَ کتْمَانِ أَسْرَارِهِمْ، وَ سَتْرِ عَوْرَاتِهِمْ، وَ نُصْرَه مَظْلُومِهِمْ، وَ حُسْنِ مُوَاسَاتِهِمْ بِالْمَاعُونِ، وَ الْعَوْدِ عَلیهمْ بِالْجِدَه وَ الافْضَالِ، وَ إِعْطَاءِ مَا یجِبُ لَهُمْ قَبْلَ السُّؤَالِ»؛

«و توفیقشان ده که سنت و آیین تو را به پا دارند و نیکویی های خلق تو را فرا بگیرند، به اینکه در میان خود، ناتوان را مدد رساند، نیاز به یکدیگر برآورند، از بیماران عیادت کنند، ره جویان را راه نمایند، با مصلحت خواهان خیرخواهی ورزند، مسافران را به پیشواز روند، رازداری کنند، کاستی ها را بپوشانند، ستمدیدگان را یاری دهند، با آنان در ضرورات زندگی هم سطحی نمایند و به توانگری و بخشش و برآوردن حاجت ها پیش از نیازخواهی، به آنان سود رسانند».

تبیین و شرح

در این فراز، درخواست امام زین العابدین (علیه السلام) از خداوند این است که همسایگان و دوستان در میان خود، سنت ها و تعالیم الهی را اقامه کنند و به آداب نیک اسلامی آراسته شوند، تا از این رهگذر، در اجتماع خود، رفاه و بهزیستن و حیات کمال یافته اسلامی را تجربه نمایند و الگویی برای دیگر مردمان و جوامع باشند.

هر یک از آداب مذکور در دعا را می توان سنگ بنایی دانست برای ساخت و تشکیل جامعه ای مطلوب و آرمانی، طبق برنامه ها و تعالیم اسلامی. جامعه ای که در آن، افراد به عنوان همسایه، همکار، آشنا، خویشاوند و… به شکل های مختلفی همچون (دستگیری از ناتوانان، کمک به نیازمندان، عیادت از بیماران، مشورت دادن، راهنمایی کردن، رازداری، عیب پوشی، مظلوم گرایی، وام دادن، تقسیم لوازم ضروری زندگی و…) از یکدیگر هواداری و پشتیبانی می کنند و هرکس خود را در بهبود حال دیگری و برداشتن بار مشکلات و گرفتاری ها از دوش او موظف و مسئول می داند. چنین اجتماعی بی شک رو به پیشرفت و تعالی دارد و همواره مورد توجه و عنایت خداوند است.

خوبی، در پاسخ بدی

«وَ اجْعَلْنِی اللَّهُمَّ أَجْزِی بِالاحْسَانِ مُسِیئَهُمْ، وَ أُعْرِضُ بِالتَّجَاوُزِ عَنْ ظَالِمِهِمْ، وَ أَسْتَعْمِلُ حُسْنَ الظَّنِّ فِی کافَّتِهِمْ، وَ أَتَوَلَّی بِالْبِرِّ عَامَّتَهُمْ، وَ أَغُضُّ بَصَرِی عَنْهُمْ عِفَّه، وَ أُلِینُ جَانِبِی لَهُمْ تَوَاضُعاً، وَ أَرِقُّ عَلَی أَهْلِ الْبَلاءِ مِنْهُمْ رَحْمَه، وَ أُسِرُّ لَهُمْ بِالْغَیبِ مَوَدَّه، وَأُحِبُّ بَقَاءَ النِّعْمَه عِنْدَهُمْ نُصْحاً، وَ أُوجِبُ لَهُمْ مَا أُوجِبُ لِحَامَّتِی، وَ أَرْعَی لَهُمْ مَا أَرْعَی لِخَاصَّتِی»؛

«خدایا! چنان کن که همسایگان و دوستان بد کردار خود را به نیکی پاسخ دهم و به عفو و گذشت، از ستمگران روی بگردانم، و درباره همه شان گمان نیک برم و جملگی آنان را با مهربانی و نیکی مدد رسانم، و به پاکدامنی دیده از ناروای آنان بربندم، و از سر فروتنی، با ایشان نرم رفتاری کنم، و به دلسوزی، بر بلا دیدگانشان رقت آورم و در نبودشان، آشکارا دوستشان بدارم و از سر خیرخواهی، ابقای نعمتشان را آرزو نمایم و هرچه را برای خویشان خود می خواهم، برای آنان نیز بخواهم و هر حقی را که برای نزدیکان خودنگه می دارم، برای آنان نیز نگاه دارم».

تبیین و شرح

اجتماع بشری حتی در جوامع دینی، با آفت ها و آسیب هایی روبرو است. نزاع ها، اختلافات و کشمکش های فردی و گروهی نمونه ای است از آن آفات که اکثراً از تفاوت های خود خواسته یا ناگریز افراد سرچشمه می گیرد. تفاوت های اخلاقی، روحی، مادی، فهمی و شعوری و انگیزه های دنیایی و توقعات نامعقول و ناسازگاری برداشت ها، همگی از عوامل چالش برانگیز در اجتماعات بشری است.

راه کارهایی که اسلام برای کاستن یا علاج این درگیری ها و تصادم ها ارائه می دهد، راه کارهای جامع و دوسویه است. بدین معنا که تعالیم دینی از یک سو ما را به نیکی کردن و گذشت و خوش گمانی و فروتنی و خیرخواهی در حق دیگران برمی انگیزد و از دیگر سو، ما را موظف می سازد که اگر در موقعیت های سخت و ناهنجار مورد ظلم و بی مهری و بدگمانی و محروم سازی دیگران قرار گرفتیم، نه تنها کار آنها را به بدی تلافی نکنیم، بلکه برعکس، بدکردن آنان را به خوبی، و ظلمشان را به گذشت، حسادتشان را به بی حسادتی و محروم داری شان را به بخشش پاسخ گوییم.

این روش اثرگذار و بازدارنده، هم شخص را در مقابل کردارهای ناروا مصونیت می بخشد و هم دیگران را به بهترین، محترمانه ترین و پرتأثیرترین روش به خطا و لغزش ایشان متوجه می سازد و در بسیاری از موارد، آنان را به ترک آن امر ناصواب برمی انگیزد.

پی نوشت ها

[1] . الكافى، ج 2، ص 669.

[2] . بحارالانوار، ج 71، ص 150.

[3] . الكافى، ج 2، ص 169.

پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام