ربا یعنی چه؟

پرسش: علمای لغت‌شناس کلمه «ربا» را که در قرآن‌کریم آمده چگونه معنا می‌کنند؟

پاسخ اجمالی: «راغب» مؤلف یکی از بهترین کتب لغت در زمینه قرآن، در معنی ربا مى‌گوید: «ربا در لغت داراى دو معناست: 1 ــ زیادى 2 ــ علوّ و برترى». صاحب «مقاییس اللغة» مى‌گوید: «ربا به دو صورت آمده «ربا» و «رباء» و هر دو یک معنا دارد و آن زیادى و رشد و نموّ است». مؤلّف «لسان‌العرب» مى‌گوید: «ربا به‌معناى زیادى و نموّ است». در مجموع، ربا در لغت عرب داراى سه معناست: زیادى، علو و نموّ؛ و در عرف شرع، زیادى در معاملات یا وام با شرایط خاصّ است.

پاسخ تفصیلی: دیدگاه اهل لغت درباره واژه ربا

1 ــ راغب در کتاب «مفردات»(1) مى‌گوید: «ربا در لغت داراى دو معناست: 1) زیادى 2) علوّ و برترى»؛ سپس براى هرکدام از این دو، آیات قرآن‌ را شاهد مى‌آورد. در مورد معناى دوم: «فَاِذا اَنْزَلْنا عَلَیها الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ»(2)؛ (وقتى که آب [باران را] بر زمین [مرده بى‌آب و علف] فرستادیم زمین به جنبش درمى‌آید و رشد مى‌کند).

بعضى از ادباى عرب «رشد و نمو» را هم جزیى از معناى «ربا» دانسته‌اند؛ بنابراین معناى ربا، فزونى توأم با رشد است که این معناى سوم با آیه فوق سازگارتر است و «تربیت» را هم بدین جهت تربیت مى‌گویند که فزونى در انسان به‌وجود مى‌آید و انسان رشد و نموّ پیدا مى‌کند.

این دانشمند معروف لغت سپس مى‌افزاید: ربا هرگونه زیادى در سرمایه است ولى در عرف شرع به زیادى خاصّى اطلاق مى‌گردد. خلاصه اینکه او براى ربا دو معنا ذکر کرده است: یکی «زیادى» و دیگری «رشد و نموّ».

2 ــ صاحب «مقاییس اللغة» مى‌گوید: ربا به دو صورت آمده «ربا» و «رباء» و هر دو یک معنا دارد و آن زیادى و رشد و نموّ است، به این ترتیب هر سه مفهوم را، در معناى ربا جمع کرده است.

3 ــ مولّف لسان العرب ــ که از کتابهاى لغت گسترده و فراگیر است ــ در این مورد مى‌گوید: ربا به‌معناى زیادى و نموّ است.

4 ــ و بالاخره صاحب «التحقیق فى کلمات القرآن الکریم» مى‌فرماید: «والتحقیق انّ الاصل الواحد فی هذه المادّة، هو الانفتاح مع زیادة بمعنى ان ینفتح شیء فى ذاته ثمّ ینحصل له فضل و زیادة»؛ یعنى مفهوم اصلى این واژه گشایش توأم با افزایش است.

از مجموع آنچه در بالا آمده نتیجه گرفته مى‌شود که ربا در لغت عرب داراى سه معناست: 1. زیادى 2. علو 3. نموّ؛ و در عرف شرع، زیادى در معاملات یا وام، با شرایط خاصّى است.(3)