زمینه های تربیت دینی در خانواده

1- انتخاب همسر صالح

یکی از زمینه های تربیت مذهبی کودکان انتخاب همسر صالح و دین دار است زیرا لازمه تربیت نسلی صالح هماهنگی زن و شوهر در مسائل دینی و فرهنگی است و لذا در روایات دینداری همسر در رأس معیارهای گزینش همسر قرار گرفته است. مردی خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رسید تا در امر ازدواج با او مشورت کند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

با زن دیندار ازدواج کن تا خداوند به زندگی تو برکت دهد.^[1]

امام صادق علیه السلام فرمود:

از خانواده پاکدامن و نیکوکار همسر انتخاب کنید به درستی که ژِن در فرزندان اثر خواهد گذاشت.^[2]

2- اصلاح رفتار پدر و مادر

اولین و اساسی ترین قدم در پرورش فرزند صالح و متدین، اصلاح و تربیت دینی خود پدر و مادر است اصولًا در تعلیم و تربیت اسلامی و در امر هدایت دیگران اولین قدم، هدایت خویش است. باید پدر و مادر به طور حقیقی، دین باور شده و به حقانیت دین به عنوان تنها عامل رسیدن به حیات واقعی و غنای درون یقین داشته باشند، تلاش پدر و مادر برای سازندگی روحی و درونی خویش، مراقبت نفس، رعایت حرمت احکام دین و حلال و حرام الهی، راز و نیازهای شبانه به درگاه الهی و.. . همگی می توانند زمینه ساز پیدایش و بنای انسانی پاک و متعالی گردند.^[3]

3- محبت اهلبیت علیهم السلام

یکی از زمینه های تربیت دینی و مصونیت کودکان از خطرات انحراف و گمراهی ایجاد محبت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام در قلب کودک است.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

ادِبّوا اولادَکم عَلی ثَلاث خِصال، حبِّ نبیکم و حبِّ اهْلِ بَیتهِ و قرائةِ القرآن^[4]

فرزندانتان را بر سه خصلت تربیت نمایید: محبت پیامبرتان، محبت اهل بیت پیامبر و قرائت قرآن.

4- اظهار محبت

اولین نیاز روانی کودک و نوجوان مهر و محبت و دوست داشتن آنهاست هر کودک و نوجوانی برای داشتن احساس امنیت باید مورد محبت قرار گیرد ابراز محبت موجب دل گرمی و علاقه مندی آنها به شما و زندگی خواهد شد.

5- پرهیز از افراط و تفریط

از مسائل مهم در پرورش مذهبی کودکان و نوجوانان این است که آنان را از افراط و تفریط در عبادت دور بداریم هیچ گاه آنان را به عبادت زیاد مجبور نسازیم اگر خودشان هم در این کار زیاده روی می کنند، مربیان باید تلاشهای مذهبی آنان را تعدیل نمایند زیرا افراط در عبادت خطراتی را در پی دارد.

امام صادق علیه السلام می فرماید: «جوان بودم و در عبادت بسیار کوشش می کردم پدرم به من فرمود: کمتر از این مقدار عبادت که از تو می بینم، به جای آور زیرا خداوند وقتی بنده ای را دوست دارد با عبادت کم از او راضی می شود.»^[5]

6- ارتباط با فضاهای معنوی

پدید آوردن صحنه ها و فضاهای معنوی یکی از زمینه های شکوفایی حس مذهبی کودکان است.

اگر ترتیبی داده شود که کودکان درفضاهای معنوی زیارتگاهها، مجالس دینی، جلسات قرائت قرآن و… برده شوند و همراه این دیدارها تغذیه فکری و روحی شوند و الگو بگیرند و عشق ها و علاقه هایشان را به این خاندان پیوند بزنند، آنان هویت مذهبی پیدا می کنند.

باید کودکان را به مساجد و مکانهای مناسب برد تا شوق بیشتری به آداب مذهبی پیدا کنند به تجربه ثابت شده است که اگر کودک به مسجد نرود اگر در جمع نباشد نماز خواندن جمع را نبیند به این کارها تشویق نمی شود چون اصلًا حضور در جمع مشوق انسان است آدم بزرگ هم وقتی خودش را در جمع اهل عبادت می بیند روح عبادت بیشتری پیدا می کند و کودک به مراتب بیشتر تحت تأثیر قرار می گیرد.

متأسفانه کم رفتن به مساجد و مجالس دینی سبب می شود که اینها از ابتدا رغبت به عبادت پیدا نکنند اسلام که می گوید کودک را وادار به نماز خواندن کنید نمی گوید تنها فرمان بدهید بلکه می گوید: از هر وسیله ای که می دانید بهتر می شود برای تشویق آنان به عبادت و نماز خواندن استفاده کرد، شما باید استفاده کنید.

7- نظارت بر روابط فرزندان

یکی از وظایف اولیاء و مربیان نظارت بر روابط اجتماعی کودکان و نوجوانان است اگر دوستان و همسالان آنها از تربیت مذهبی برخوردار باشند رشد گرایشهای مذهبی در کودکان و نوجوانان بیشتر خواهد بود روابط اجتماعی خانواده بیشتر در این زمینه مؤثر است خانواده هایی که با افراد مذهبی رفت و آمد دارند بهتر می توانند در تربیت مذهبی فرزندان خود موفق باشند بنابراین بهتر است والدین به روابط اجتماعی خود توجه کنند.

8- توجه به سؤالات کودکان

غریزه پرسش یکی از غرایز اولیه بشری است و نمونه رشد و اعتلای دستگاه فکر و اندیشه است حالت پرسش و سؤال وقتی در ذهن پیدا می شود که ذهن درباره آن مطلب دچار شک و تردید شده باشد. و به طور کلی شک حاکی از نوعی رشد و اعتلاء است حیوان شک نمی کند نه از آن جهت که به مرحله بالاتر از شک یعنی یقین رسیده است بلکه در مرحله کمتر از شک است بسیاری از انسانها در مرحله کمتر از شکند نه در مرحله فوق شک طفل از حدود سه سالگی و گاهی کمتر شروع می کند به سؤال و پرسش از پدر و مادر و اطرافیان درباره اموری که دور و برش هستند و نظرش را جلب می کنند و دائماً می پرسد که این چیست و آن چیست و.. . لذا روان شناسان سه سالگی را سن پرسش نامیده اند یکی از مسائل تربیتی کیفیت مواجهه پدر و مادر و سایر مربیان در برابر سؤالات اطفال است البته نباید جلو این غریزه را گرفت بلکه باید در حدود فهم آنها پاسخ گفت.

9- همراه کردن امور دینی با خاطرات خوشایند

یکی از شیوه های مؤثر در تربیت دینی کودکان همراه نمودن امور دینی و معنوی با خاطرات خوشایند برای آنان است بدین صورت که می توان رفتارها و آداب دینی و مذهبی را در یک فضای مطبوع و خوشایند و مطلوب به فرزندان القاء نمود، برای نمونه: هنگامی که فرزند را همراه خود به مسجد و مراسم مذهبی می برید حتی الامکان در آنجا برای آنان هدیه یا خوراکی تهیه نمایید.

انجام سنتهای مذهبی و ایجاد خاطراتی خوش و به یاد ماندنی از آن در ذهن کودک و نوجوان اثرات عمیقی بر علاقه مندی و پای بندی او به دین و انجام وظایف دینی و تعادل روحی و روانی آینده او خواهد گذارد.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

اطرِفوا اهالیکم فی کلِ جمعة بشی ءٍ من الفاکهة او اللحمِ حتی یفرحوا بالجمعة^[6]

در هر جمعه با میوه یا گوشتی (غذایی که تازگی دارد) فرزندانتان را تازگی ببخشید تا با آمدن جمعه شادمان شوند.

10- هماهنگ بودن والدین

از دیگر عوامل مؤثّر در تربیت دینی کودک، هماهنگی مربیان و به خصوص پدر و مادر در تربیت فرزندان اعم از تربیت کلامی و غیرکلامی است.

یعنی اگر پدر کاری را بد بداند و کودک را از انجام آن باز دارد مادر نیز آن کار را بد بداند و فرزند را از ارتکاب به آن نهی کند تأثیر بیشتری دارد اما اگر دستورات والدین به کودک هماهنگ نباشد و کودک گفتارهای ضدّ و نقیض از آنها بشنود، دچار سرگردانی می شود و نمی تواند راه درست را انتخاب کند این گونه کودکان همیشه سعی می کنند تا در برابر ارتکاب خلاف راه فراری برای خود جست و جو نمایند امّا اگر والدین به صورت هماهنگ بایدها و نبایدهای دینی را به کودک ارائه دهند و از او رعایت آنها را بخواهند کودک تحت تأثیر فرمان های آنان، خود را ملزم به رعایت ارزشهای صحیح می داند. و هر گونه دستور ناهماهنگ در محیط خانه نسبت به ارزشهای دینی موجب تزلزل در باورهای کودک خواهد شد.

هماهنگی بعدی باید میان خانه و مدرسه باشد و سرانجام مطلوبترین نتیجه هنگامی حاصل خواهد شد که خانواده، مدرسه، و فرهنگ اجتماعی با یکدیگر هماهنگ باشند و انتظاراتشان از کودک و نوجوان نیز هماهنگ باشد.

گاهی فرزندان از زبان والدین یا مربیان چیزی می شنوند، اما در رفتار آنان شاهد گونه ای دیگر از عمل اند. ذهن آنان دچار تضاد می شود و نمی دانند که باید به حرفها توجه کنند یا به عملها بنگرند. پس هماهنگی میان حرف و عمل لازم است گاهی فرزندان، از زبان و عمل اولیای خود چیزی می شوند و می بینند اما در گفتار و رفتار مربیان چیز دیگری می شنوند و می بینند. از آنجا که هم اولیاء و هم مربیان برای فرزندان حالت الگو دارند، فرزندان دچار تضاد می شوند و حرفها و عملهای ناهمگون و ناهمسویی اولیاء و مربیان یکدیگر را خنثی می کند. پس هماهنگی میان گفتار و کردار معلمان لازم است.

11- تغذیه

هر چند از دیدگاه اسلام حقیقت انسان جنبه روحانی و معنوی اوست و هدف اصلی تربیت نیز پرورش حسّ دینی و رسیدن آن به کمالات معنوی می باشد ولی جنبه جسمانی او را نمی توان نادیده گرفت زیرا جسم و روح رابطه متقابل دارند و هر کدام در دیگری تأثیر می گذارند.

از جمله عوامل مؤثر بر جسم و روح انسان تغذیه و نوع غذا و چگونگی آن است که به لحاظ تأثیرگذاری بر رفتار و تربیت دینی انسان جای انکار نیست، از این رو دین اسلام برای جلوگیری از پیامدهای ناگوار آن نسبت به تغذیه مادران و فرزندان توصیه های فراوان نموده است که اگر به خوبی اجراء شود مسلّماً مشکلات تربیتی پدید نمی آید امروزه بسیاری از مشکلات فردی و اجتماعی در اثر غذاهایی است که از راه حرام به دست آمده، کودکانی که با غذای حرام تغذیه می شوند و دوره حساس کودکی را به همین صورت سپری می نمایند فطرت دینی شان کم رنگ می شود.

از مجموع روایات بر می آید که تغذیه حلال و مطلوب اعم از شیر مادر و غذای حلال در دوره کودکی بر تربیت دینی کودک تأثیر فراوان دارد از این رو بر پدران و مادران لازم است به دستورات معصومین علیهم السلام توجه کنند و از غذاهای حلال استفاده نمایند تا فرزندی صالح و مفید به خود و جامعه تحویل نمایند.

12- ارائه الگوی مناسب

الگو خواهی و تقلید در کودک امری فطری است از این انگیزه فطری در جهت راهنمایی او می توان بهره برد و مسایل رفتاری و اخلاقی را با سرعت و بسیار آسان آموزش داد اگر مربی خود الگو و مجسّمه اهداف تربیتی باشد، بیشترین اثر را خواهد گذاشت.

نقش الگوهای رفتاری در پرورش احساس مذهبی

هر قدر الگوهای بزرگسال برای بچه ها مطلوبتر و محبوبتر باشند، میزان تأثیرپذیری بیشتر و پایدارتر می شود. بچه ها رفتار الگوهای مطلوبشان را بسیار دوست می دارند و مایلند که با آنان همانند سازی کنند و رفتاری همانند رفتار الگوهای خود داشته باشند. بچه ها هر قدر بیشتر پدر، مادر، دایی، خاله، عمه، عمو و معلم خودشان را قلباً دوست داشته باشند، به صورت ارادی و غیر ارادی تلاش می کنند که رفتاری نظیر رفتار آنها داشته باشند و یا به گونه ای بیندیشند، بگویند و عمل نمایند که مورد توجه و تایید آنها باشد. این امر یک گرایش کاملًا طبیعی و فطری است. لذا اگر پدر، مادر و معلم می خواهند که فرزندان و شاگردانشان باورها و رفتارهای مطلوب آنها را مورد توجه کامل قرار دهند، باید در درجه اول همواره سعی کنند که رفتارشان محبت آمیز باشد تا دلهای آنان را تسخیر نمایند، زیرا هر اندازه پیوندهای عاطفی میان ایشان بیشتر باشد، همانند سازیها افزون و افزونتر می شود. در این شرایط دیگر نیاز چندانی به پند و اندرز و موعظه مستقیم نخواهد بود.

کودکان عمیقاً نسبت به رفتار الگوهایشان علاقه مند هستند و در سر، اندیشه بازنمایی چنان رفتاری را پرورش می دهند.

13- شرکت در مراسم اعیاد و سوگواریهای مذهبی

شرکت در مراسم اعیاد و سوگواریهای مذهبی برای خانواده ها و مشارکت کودکان در آن اهمیتی فوق العاده دارد؛ اما برای شرکت دادن کودکان در این مراسم ها باید اولًا: ساعاتی انتخاب گردد که سر حال بوده، کسالت و یا نیاز جسمی همچون گرسنگی و تشنگی شدید نداشته باشند و ثانیاً: مدت شرکت آنان در این گونه مجالس، بیش از ظرفیت و طاقت آن ها نباشد و در صورت ابراز خستگی کودک فوراً او را به منزل بازگردانند.

14- خوشرویی و خوش اخلاقی

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با اخلاق خویش توانست در زمان کوتاه نهضت اسلامی اش را به گوش جهانیان برساند. ایشان با استفاده از اخلاق و خوشرویی، عرب جاهلی را که سخت در بند آداب و سنتهای غلط و غیر انسانی بود، به اسلام جذب کرد و از آنان سربازانی خوش فکر و فداکار و ایثارگر ساخت.

قرآن با صراحت به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می گوید:

فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک^[7]

از پرتو رحمت الهی با آنها نرم و مهربان شدی و اگر خشن بودی از اطراف تو پراکنده می شدند.

یکی از نمونه های نرمش و حسن خلق پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در فتح مکه نمایان گشت. به هنگامی که مشرکان خونخوار و جنایت پیشه که سالیان دراز هر چه در توان داشتند بر ضد اسلام و شخص پیامبر به کار گرفتند اما همین که اسیر مسلمین شدند پیامبر بر خلاف تمام محاسبات دوستان و دشمنان فرمان عفو عمومی آنها را صادر کرد و تمام بدی های آنها را به دست فراموشی سپرد و همین سبب شد که آنان به مصداق آیه «یدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْواجاً»^[8] فوج فوج مسلمان شوند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با برنامه جامع «ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّک بِالْحِکمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ»^[9] با منطق و استدلال و موعظه حسنه و تحریک عواطف به دور از خشونت و تندی و برتری جویی و جدال احسن کسانی را که ذهنشان از خرافه ها انباشته شده بود، به اسلام و قرآن دعوت می کرد.

رسول اکرم بخش مهمی از کوشش و تلاش خود را در راه سازندگی این نسل گذاشت یکی از علل دشمنی و اعتراضی که برخی از دشمنان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم داشتند این بود که او جوانان ما را از راه و رسم آباء و اجدادیمان خارج نموده است.^[10]

جوانی از انصار در نماز جماعت با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم شرکت می کرد ولی کارهای زشت را نیز مرتکب می شد به حضرت خبر دادند حضرت فرمود: «بالاخره نمازش روزی او را نجات خواهد داد» پس از مدتی جوان توبه کرد.^[11]

پی نوشت ها

[1] . وسايل الشيعه، ج 14، ص 30.

[2] . محجة  البيضاء، ج 2، ص 47.

[3] . ماهنانه تربيت، ش 3، آذر 76، ص 40.

[4] . ميزان الحكمه، ج 10، ص 720.

[5] . بحارالانوار، ج 9، 47 و 55.

[6] . فروع كافى، ج 6، ص 299.

[7] . آل عمران/ 159.

[8] . نصر/ 2.

[9] . نحل/ 125.

[10] . بحارالانوار، ج 18، ص 185.

[11] . بحارالانوار، ج 82، ص 198.

منبع : اکبری، محمود؛ مذهب گرايى و مذهب گريزى جوانان، ص: 46