سبک زندگی اسلامی در حوزه شادی در زندگی

مقدمه

دین مبین اسلام متکفل پاسخگویی به نیازهای بشری در تمام زمینه ها است و متعلق دعوت دینی زوایای مختلف زندگی انسان است؛ از این رو چون دامنه نیازهای بشری تا تمام زوایا گسترش دارد، پس دین در دو بعد مادی و معنوی در زمینه سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، آموزشی، پرورشی، اخلاقی و غیره برنامه دارد. انسان از دیرباز به دنبال پاسخگویی به این سوأل بوده که چه چیزی بیشتر موجبات رضایتش را فراهم می سازد؟ با چه سازوکارهایی می تواند از زندگی در این دنیا بیشتر خرسند باشد؟ تفکر چگونه شاد زیستن ایده ای است که از گذشته ذهن نوع بشر را به خود مشغول داشته، به گونه ای که وی همواره به دنبال یافتن راهکارهایی برای بهتر زیستن و کسب لذت و بهره ای بیشتر از زندگی بوده است؛ فیلسوفان یونانی، رومی و حتی ارسطو به عوامل مؤثر بر شادمانی پرداخته اند؛ البته عوامل مؤثر بر شادمانی را نمی توان عوامل جهان شمول تلقی کرد، چراکه هر فرهنگی دلایل متفاوتی برای شادی دارد (مهیسا و لیو، 2006: 6) امروزه راهکارهای گوناگونی برای ایجاد شادی پیشنهاد می شود که بسیاری از آنها یا تأثیر کمی بر شادی دارند (مثل ابزار چهره ای و موسیقی)، یا تأثیر آنها بر شادی کوتاه مدت است (مثل دریافت هدیه و تماشای فیلم) و یا در کوتاه مدت یا درازمدت بر روح و جسم انسان اثرات نامطلوبی باقی می گذارند (مثل فعالیت جنسی لجام گسیخته و نامشروع و مصرف الکل یا مواد مخدر)؛ از طرف دیگر پیروان ادیان الهی عقیده دارند که فقط این ادیان توانسته اند برنامه کاملی برای زندگی انسان ارائه دهند که ضمن پاسخ گویی به نیازهای مختلف بشر با فطرت او نیز سازگار بوده و ضامن سعادت واقعی او در دنیا و آخرت باشد؛ به ویژه مسلمانان بنابر فرمایش کتاب آسمانی خود، قرآن، چنین باوری را در مورد اسلام دارند. آنها عقیده دارند قرآن کلام خداست و خدا به نیازهای بشری بیشتر از هر کس دیگر احاطه دارد و لذا قرآن بیشترین مطابقت را با اقتضای حال مخاطبان دارد. با توجه به آنچه مطرح شد، هدف این مقاله بررسی دیدگاه اسلام با توجه منابع آن یعنی قرآن و روایات، درباره شادی ممدوح و عوامل مؤثر بر آن و نیز با عنایت به پیش فرض سبک زندگی اسلامی است.

مفهوم شناسی سبک زندگی اسلامی

سبک در لغت به معنای شیوه و روش است و زندگی دوره ای است که انسان از تولد تا مرگ را در این دنیا می گذراند. از دیدگاه پیشوایان دینی ما، دریافت سبک درستی از زندگی، موجب بهروزی، سودمندی و رضایت خاطر شخص و جامعه است و آن جز در سایه دانش اندوزی میسر نیست. امام صادق (ع) از طریق پدرانش از پیامبر گرامی اسلام (ص) نقل نموده که فرمود: “لا خیر فی العیش الّالرجلین عالم مطاع او مستمع واع” (کلینی، 1265، 1: 31)؛ در زندگی جز برای دو نفر خیری نیست: عالم فرمان برده و شنونده نگه دارنده؛ با توجه به این حدیث شریف انسان غیر از فطرت الهی خود که او را در مسیر راست قرار می دهد، باید بیاموزد، اما پرسش اساسی این است که از چه کسی و چگونه باید بیاموزد؟ آیا جز این است که آموزه های الهی و حیاتی بهترین و مناسب ترین شیوه در جهت خیر و صلاح دنیوی و اخروی نوع بشر است؟ بنابراین مهم ترین نکته ای که دراین باره محل اندیشه است، توجه به ماهیت دعوت الهی انبیاء است؛ بسیار کسانی بوده اند که مردم را به مقوله ای معنوی نیز دعوت کرده اند؛ لیکن تنها منبعث از ندای وجدان بیدار خودشان بوده است. آنچه وجه تمایز دعوت انبیاء الهی (علیهم السلام) با این دعوت ها است، جنبهی الوهی داشتن و منبعث بودن از مصدر وحی و الهام ربانی است، اما به لحاظ ماهیتی – چنانچه در یک بررسی مجموعی از آیات قرآن به دست می آید- شامل جنبه هایی نظر به چهار گونه ماهیتی بلاغی، تعلیمی، ارشادی یا آگاه سازی و دستوری یا حکمی است. از باب نمونه، آنچه از ماهیت بلاغی پیامبران الهی (علیهم السلام) خبر می دهد: “ما هیچ پیامبری را پیش از تو نفرستاده ایم مگر اینکه به او وحی کنیم که خدایی جز من نیست مرا بپرستید”(انبیاء: 25) همچنین در ارتباط با جنبه روشنگری و آگاه سازی مردمان نسبت به حقایق، که ناظر به ماهیت تعلیمی انبیاء نیز است می فرماید: “پیامبری را نفرستادیم مگر به زبان قومش تا (حقایق را) برایشان روشن نماید” (ابراهیم: 4)

یکی دیگر از این ویژگی ها که در زمره اهداف دعوت انبیاء نیز قرار دارد، جنبه نجات بخشی از عذاب الهی است. خداوند از زبان یکی از داعیان خطاب به مردم می فرماید: “ای مردم به ندای داعی خداوندی پاسخ گویید تا شما را بیامرزد و از عذاب دردناک پناهتان دهد”(احقاف: 31) که به ماهیت وعظ و ارشاد انبیاء التفات دارد. در ارتباط با آنچه ناظر به مطاع بودن در قالب دستورهای الهی است؛ یعنی آن جنبه که ناظر به ماهیت دستوری و حکمی دعوت انبیاء است می فرماید: “هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر اینکه در چهارچوب دستور خدا مورد اطاعت واقع شود”(نساء: 64)؛ بنابراین با توجه به این اشارات، خداوند متعال به معرفی الگو و شیوه نامه رفتاری برای زندگی مادی و معنوی انسان می پردازد. زمانی که انسان در مقام بیان و تفهیم و تفاهم باشد، برای رسیدن به مقصود باید الگو ارائه بدهد. ما نیز اگر بخواهیم سبک زندگی اسلامی را برای مردم تبیین کنیم در نخستین گام باید به ارائه الگویی از رهبران و پیشوایان خود بپردازیم و قبل از روی آوردن به هر شخصیت به پیامبر اعظم (ص) اقتدا کنیم. پیامبر اعظم (ع) در قرآن کریم به عنوان الگو و سرمشق نیکوی مسلمانان معرفی شده است (احزاب: 21). در تمام صفحات کتاب خدا تبعیت و پیروی از ایشان واجب شمرده شده است (حشر: 7 وآل عمران: 131 و نساء: 58)؛ به همین دلیل اعمالی که بدون تأسی و هدایت پیامبران (ص) باشد باطل است (محمد: 33). همین الگو گیری و تأسی از پیامبر اسلام (ص) بود که از امتی متوحشی که به برادر خود رحم نمی کرد، امتی ساخت و پرداخت که در صدر امت های با فرهنگ قرار گرفت.

 با بررسی الگوی تربیتی پیامبر اسلام (ص)، به دلیل دو ویژگی – خصایل شخصی و آموزه های شریعت – می تواند الگوی بسیار مناسبی برای ارائه سبک زندگی تهیه نمود. این الگو در سه زمینه: خانه، کودکان و محیط جامعه موضوعیت می یابد. هر چند همه حرکات و سکنات آن بزرگوار جذاب و آموزنده است- با توجه به اینکه بعد از پیامبر (ص) و عرض ایشان ائمه (علیهم السلام) به عنوان الگوهای مناسب سبک زندگی اسلامی مطرح هستند-، سؤالی که مطرح می شود این است که با عنایت به اینکه نوع مشی و رفتار فردی و اجتماعی آنان در برخی موارد متفاوت بوده است، کدام شیوه و فرد را به عنوان الگو انتخاب کنیم؟ به نظر می رسد اسوه گیری در این زمینه به این شکل درست نباشد که متحجرانه همان قالب و شکل رفتاری خاص را عیناً تقلید کنیم، بلکه مقصود آن است که مالک و مناط روح و پیام محتوایی آن سیره رفتاری را درک نماییم و آن را در شکل و رفتار جدید با توجه به شرایط زمانی و مکانی به کار ببندیم. شاهد بر این مدعا تصریح خود امامان معصوم (علیهم السلام) به این تفاوت هاست؛ آنجا که می فرماید: “علی در زمان سختی و تنگی بوده است و ما در زمان فراخی و خدا دوست دارد اثر نعمات خود را در بندگان خود ببیند.”

این مطلب را امام صادق (ع) در جواب سفیان ثوری و عباد بشری فرمود، آنگاه که آنان بر امام خورده گرفتند که تو کجا و جدت علی کجا در زندگی زهد و ساده پوشی، امام در حدیث عباد اضافه نمود که اگر حالا من بخواهم لباسی مثل لباس علی بپوشم مردم خواهند گفت این شخص ریا می کند (محدث نوری، 240).

نگاه نخست به شادی در اسلام

در نگاه نخست به شادی در اسلام، با دو رویکرد کاملاً متفاوت روبه رو می شویم؛ از یک سو شادی نکوهیده و از یک سو مدح شده است.

الف) شادی های نکوهیده

خداوند در قرآن می فرماید: “ما اصاب من مصیبه فی الارض و لا فی انفسکم الا فی کتاب من قبل ان نبراها انّ ذلک علی الله یسیر لکیلا تأسو علی ما فاتکم و لا تفرحوا بما اتاکم و الله لا یحب کل مختال فخور”) حدید:22 و 23). یعنی: “هیچ مصیبتی، نه در زمین و نه در جان هایتان نرسد، مگر پیش از آنکه آن را پدید آوریم در لوح محفوظ است، این بر خدا آسان است، تا بر آنچه از دست شما رفته، اندوهگین نشوید و به آنچه به شما داده، شادمانی نکنید و خدا هیچ فخرفروشی را دوست ندارد. “آخر آیه (و الله لا یحب کل مختال فخور)، نشانگر آن است که اسلام با شادی بر خواسته از خودپسندی و فخرفروشی مخالف است، نه همه شادی ها. در روایت آمده است، پیامبر اعظم به امام علی (ع) فرمود: “یا علی! لا تمزح فیذهب بهاؤک“(مجلسی، 1403 ق، 77: 48).

“علی شوخی نکن تا سبب شود ارزش تو از بین برود”. آخر روایت (فیذهب بهاوک) نشانگر آن است که اسلام با شوخی های از بین برنده ای ارزش افراد است، مخالف است، نه همه شوخی ها.

ب) شادی های ستایش شده

خداوند در قرآن کریم می فرماید: “انه اضحک و ابکی“) نجم: 43): “اوست که می خنداند و می گریاند “

نیز می فرماید: “قل بفضل الله و برحمته فبذلک فلیفرحوا هو خیر مما یجمعون“(یونس: 58).”بگو به فضل خدا و به رحمتش، اینها باید شاد شوند، این از هرچه جمع می کنند، بهتر است”.

بررسی معانی واژه های فرح و سرور در قرآن

در قرآن کریم واژه فرح و مشتقات آن 22 بار و واژه سرور و مشتقات آن 3 بار آمده است. راغب اصفهانی می گوید: در زبان عربی واژه فرح به معنای لذت زودگذر به کاررفته و بیشترین کاربرد آن نیز مربوط به لذت های بدنی و جسمی است؛ همچنین فرح در قرآن بیشتر برای شادی های مذموم به کاررفته که ناشی از نیروی شهوانی و لذت بدنی تؤام با خرسندی است. (راغب اصفهانی، 1412 ق: ذیل واژه فرح و شادی)؛ اما دقت در آیات قرآن کریم این حقیقت را روشن می سازد که اگرچه فرح در مواردی مذمت شده است، اما در مقابل آن آیاتی نیز وجود دارد که فرح را جزء نعمت ها محسوب نموده و حتی آن را برای بهشتیان نعمت می شمرد. (در بخش های بعدی اشاره می شود). در نگاه اول به نظر می رسد این دو دسته از آیات با هم تعارض دارند، اما همان طور که در بررسی معنای لغوی فرح مشخص شد، این اصطلاح گاهی معانی مثبت و گاهی معانی منفی دارد. در مورد تفاوت اصطلاحات فرح و سرور چنین ادعا شده است که واژه “سرور” در جایی به کار می رود که حالت شادی همراه با آرامش قلبی باشد. کاربرد این واژه در زبان فارسی نشان می دهد که سرور تنها در جایی به کار می رود که نفع و لذتی حقیقی در میان باشد، درحالی که فرح گاهی در جایی کاربرد دارد که نفع و لذت در میان نیست و تنها شادمانی بدون منفعت و لذت است، مانند شادمانی کودکانه که با رقص، دوندگی، شنا و مانند آن پدید می آید.

نمونه شادی های نکوهیده

برخی عقیده دارند انسان از تمام مرزها آزاد است که عبور کند و هیچ دینی حق ندارد او را در قیدوبند قرار دهد. این عقاید صرفاً خواستگاهی جز الحاد و ماده گرایی ندارند؛ اما بنا بر عقیده ادیان ابراهیمی به ویژه اسلام، شادی نیز مرزهایی دارد که مهم ترین آن عبور نکردن از قوانین الهی است؛ در زیر به نمونه هایی از شادی های مذموم اشاره می شود.

1 ـ شادی ناشی از بدخواهی نسبت به مؤمنان

خداوند در قرآن کریم می فرماید: “ان تمسکم حسنه تسوهم و ان تصبکم سیئه یفرحوا بها و ان تصبروا وتتقوا لا یضرکم کیدهم شیئاً ان الله بما یعلمون محیط“(آل عمران: 120)؛ “اگر به شما خوشی رسد مایه اندوهشان می شود و اگر به شما بدی رسد بدان شاد می شوند؛ اگر بر ناگواری ها صبر کنید و تقوا پیشه کنید، نیرنگشان اندک زیانی به شما نمی رساند، چراکه خدا به آنچه می کنند، احاطه دارد”. در این آیه شادمانی کسانی که از رسیدن رنج به مؤمنان خوشحالی می کنند، مذموم دانسته شده است و ایمنی از گزند بدخواهان را مشروط به صبر و تقوا نموده است و در آخر می فرماید: خدا به آنچه می کنند، احاطه دارد، یعنی همه کیدهای آنها را علیه شما و دینتان می داند.

2 ـ شادی های ناحق

در قرآن کریم این نوع شادی گاهی با واژه فرح که مقید به غیرالحق شده، مورد اشاره قرار گرفته است. می فرماید: “ذلکم بما کنتم تفرحون فی الارض بغیر الحق و بما کنتم تمرحون“(غافر: 75)؛ “ای دوزخیان این عذاب به سزای آن است که در زمین به ناروا شادمانی می کردید و بدان سبب است که سرمستی می نمودید “. “ذلکم” در این آیه اشاره به آیه قبل دارد که در آن عقوبت کافران مشخص شده است (لفیل الله الکافرین) و در واقع علت این عذاب را شادمانی غیر حق و کاذب آنان بیان می کند (طیبی،1382، 9: 29). علامه طباطبایی (ره) در تفسیر آیه مذکور این چنین اظهارنظر کرده است: کافران به خاطر احیای باطل خود و از بین بردن حق و کوبیدن آن فرح و مرح (به معنی خوشحالی و نشاط بیش ازحد، تکبر و خود بزرگ بینی، ریخت وپاش و بی خیالی در زندگی) می کردند؛ از این رو عاقبت کار آنان به ظلالت ختم می شود. درواقع این ضلالتی که خداوند به عنوان عذاب برای آنان مقرر فرموده است، کیفر فراموشی وظیفه آنان از سوی خودشان و بی توجهی به نعمت های الهی و نه ضلالت تکوینی است (طباطبایی، 1374، 20: 403). ادیان الهی هیچ گاه لذت های حلال را نهی نکرده اند. آنچه آنها نهی کرده اند، لذت های کاذب و زودگذری است که در کوتاه مدت یا درازمدت بر روح و جسم انسان و بر زندگی فردی و اجتماعی او اثرات نامطلوبی باقی می گذارد.

 رداختن به حرام دنیا، گرچه ممکن است خوشی آنی و لذت کاذبی ایجاد کند، اما از آنجاکه با فطرت و طبیعت انسان ناسازگار است و در کوتاه مدت یا درازمدت بر روح و جسم انسان و بر زندگی فردی و اجتماعی او اثرات نامطلوب و گاه جبران ناپذیری باقی می گذارد و غم و اندوه و حسرت به دنبال دارد.

3 ـ شادی برای گناه

گاه انسان ها به دلایل مختلف، به ویژه به دلیل دوری از تعالیم الهی، که این خود خواستگاه های گوناگونی دارد، به درجه ای تنزل می کنند که با کار زشتی که انجام داده اند، شاد و خوشنود می شوند؛ این شادی کاذب درست نقطه مقابل شادی ای است که انسان ها پس از انجام کار خیر انجام می دهند؛ چراکه همان طور که به تجربه ثابت شده است، اگر اندک وجدان بیدار در انسان باقی باشد، خوشنودی بعد از انجام گناه دیری نمی پاید و جای خود را به عذاب وجدان می دهد؛ در مقابل، شادی و خوشنودی از انجام کار خیر به عنوان یک خاطره خوش معمولاً همیشه در ذهن انسان باقی می ماند. امام علی (ع) در سخنان گهربار خود، ضمن بیان این فرض، فلسفه ای عمیق را در این خصوص بیان می فرمایند، آنجا که فرموده است: “التبهج المعاصی اقبح من رکوبها“(محمدی ری شهری، 1383، 3: 463): ” شادی برای گناه زشت تر از انجام آن است”؛ بنابراین وقتی کسی در مجلس لهو و لعب یا مجلسی که نامحرم در آن حضور دارد، شادی می کند، چون فی نفسه حضور در این مجالس باعث گناه می شود، لذا انجام شادی در این مجالس بنا بر فرمایش حضرت همین باشد که باعث غوطه وری بیشتر نوع انسان در گناه می شود؛ زیرا شادی و شاد بودن با فطرت انسان سازگار است و محرکی قوی برای اعمال ناپسند انسان می شود.

4 ـ شادی در برابر افراد محزون

انسان های درستکار وقتی حتی از موضوعی که باعث سرور آنها شده است به فردی برخورد می کنند که به هر دلیل محزون است در برخورد و معاشرت با او شادی خود را ابراز نمی کنند؛ چراکه همدلی با دوست خود را بر ابراز شادی خود ترجیح می دهند. این آموزه پسندیده اخلاقی در کلام امام حسن عسگری (ع) این گونه بیان شده است: “لیس من الادب اظهار الفرح عند المحزون“(مجلسی، 1403 ق، 78: 374): “شادی در برابر محزون از ادب به دور است” از همین جا اهمیت مسئله ای که گاه در جامعه ما دیده می شود، نمود عینی پیدا کندو آن این است که گاه در مجالس افراد برای ابراز سرور به وسیله جوک و لطیفه اقلیت های ملی ایران را مورد تمسخر قرار می دهند، تا با محزون کردن آنان، خود را شاد نمایند؛ لذا این پدیده مذموم به هیچ روی نمی تواند مورد قبول یک شخص که با سبک و شیوهای اسلامی زندگی می کند، باشد. قرآن کریم نیز در نکوهش شادی برای تمسخر مؤمنان می فرماید: “انّ الذین اجرموا کانوا من الذین آمنوا یضحکون“(مطففین: 29)، همانا بدکاران پیوسته به کسانی که ایمان آورده بودند، می خندیدند.

5 ـ خنداندن مردم با دروغ

مذموم بودن دروغ گویی و دروغ پردازی در جای خود مورد بحث صاحب نظران قرار گرفته است؛ به طوری که در جوامع اسلامی افراد از کودکی به عنوان یکی از مهم ترین آموزه های دینی و اخلاقی با زشتی این پدیده، که خود می تواند مصدر بسیاری از گناهان باشد آشنا می شوند. گاهی در محاورات بین برخی از مردم و نیز برخی رسانه های جمعی و مخاطبانشان امری به دروغ به دیگری نسبت داده می شود که نکته ای طنزآمیز و شادی آفرین در خود نهفته دارد که باعث شادی و خنده مخاطب می شوند؛ از این رو است که پیامبر گرامی اسلام (ص) با تشخیص این پدیده شوم انسان ها را از این کار نهی نموده و می فرمایند: “ویل اللّذی یحدث فیکذب لیضحک به القوم، ویل له، ویل له، ویل له“(مجلسی، 1403 ق، 77: 88): “وای بر کسی که دروغ می گوید تا مردم را بخنداند! وای بر او! وای بر او! وای بر او!” بنابراین ناپسند بودن نوع شادی چه از جانب دروغ پرداز مضحک کننده و چه از جانب شخصی یا اشخاصی که به این نوع دروغ پردازی ها می خندند و شادی می کنند، تا حدی است که نبی مکرم اسلام (ص) با عدم بیان میزان مجازات این اشخاص در آخرت آنها را مستحق هرگونه کیفری می داند. البته بدیهی است که میزان مجازات دروغ گوی مسخره گر بسیار بیشتر از کسی است که بدون بررسی به دروغ پردازی دیگری خندیده و شادی کرده است.

آثار شادی های ناروا

شادی های ناروا، آثار زیانباری دارند، از جمله:

1 ـ جنگ و دعوا؛

شادی های مستانه و افراطی، گاهی موجب تنش و برخورد با دیگران می شود و در نتیجه به تنش، جنگ ودعوا می انجامد. به طورمعمول در شادی های افراطی و ناروا حرکاتی انجام می شود که آزادی، آسایش و امنیت دیگران را به خطر می اندازد. امام علی (ع) این موضوع با بیانی شیوا گوشزد می نماید: “رب طرب یعود بالحرب”(محمدی ری شهری، 1383: 7: 426): “چه بسا خوشی و شادی که بر جنگ ودعوا منتهی می شود”

2 ـ ذلت و رسوایی

برخی از شادی ها به جهت توام بودن با فساد و گناه، سر انجام به ذلت و رسوایی شخصی می انجامد. این ذلت و رسوایی چه بسا آثار سوء روحی و اجتماعی بر نزدیکان شخص باقی می گذارد و ای کاش هایی که بعد از آن به زبان می آورند گواه این است که شیوه درستی را برای زندگی شخصی و خانوادگی انتخاب ننموده اند. امام علی (ع) با تنبیه به این نکته اساسی آن ذلت و رسوایی را که با انجام شادی نامشروع دامن گیر فرد می شود، عقوبت الهی دنیوی معرفی می نماید. آنجا که می فرماید: “من تلذذ بمعاصی أورثه الله ذلّاً“(محمدی ری شهری،1383: 3: 463): “کسی که از گناهان و معاصی لذت ببرد خداوند او را ذلیل خواهد کرد”.

3 ـ هلاکت و سقوط

یکی از سنت های الهی این است که هرگاه جامعه ای به خوش گذرانی، عیاشی و تن پروری (به عنوان شادی های مذموم) روی آورد، دیر یا زود سقوط خواهد کرد. به همین جهت است که قرآن مجید وقتی از سقوط ملت ها سخن می گوید، از این واقعیت تحت عناوین مترفین، فاسقین و غیره یاد می کند: ” و اذا اردنا أن نهلک قریه امرنا مترفیها ففسقتوا فیها فحق علیها القول مدمّرناها تدمیراً“(اسراء: 16): “ما چون اهل دیاری را بخواهیم [به کیفر گناه] هلاکت سازیم، پیشوایان و متنعمان آن شهر را امر کنیم [به اطاعت، لیکن آنان] راه فسق و تبهکاری و ظلم در آن دیار پیش گیرند [و مردم به راه آنها می روند] آنگاه تنبیه و عقاب ما تحقق خواهد یافت، آنگاه همه را هلاک سازیم”

4 ـ عذاب الهی

علاوه بر کیفرها و عقوبت ها و آثار دنیوی که به برخی از آنها اشاره شد، عذاب های اخروی که گریبان گناهکاران را در آخرت خواهد گرفت بسی دردناک تر، طولانی تر و پر اثرتر از عواقب سوء دنیوی است. همان طور که اشاره شد شادی به خودی خود، به هیچ وجه در آموزه های اسلامی امری ناپسند نیست، اما به طورکلی انجام شادی ها و خوشی هایی که انسان را به گناه آلوده می کند، نه تنها ناپسند است، بلکه عذاب اخروی را نیز به دنبال دارد؛ از این رو است که پیامبر گرامی (ص) می فرماید: ” من أذنب ذنباً و هومناحک دخل النار و هوباک“(عاملی، بی تا،11: 268): کسی که گناه کند درحالی که می خندد، در قیامت داخل آتش جهنم می شود، درحالی که گریان است.

شادی های پسندیده

به طورکلی به نظر می رسد زمانی شادی و سرور در زندگی انسان مؤثر واقع شده و نهادینه می شود که اثر آن مداوم و طولانی مدت باشد، همچنین اثر یا آثار سوئی در زندگی انسان از خود باقی نگذارد. آموزه های دین مبین اسلام بر همین اساس شیوه نامه زندگی انسان را با توجه به تمام ابعاد درونی و بیرونی انسان تنظیم نموده است؛ بنابراین محور و رویکرد آموزه های اسلامی به شادی در زندگی نوع بشر، ناظر به مداومت شادی و خوشی و نیز باقی نگذاردن آثار سوء خوشی های زودگذر در زندگی مادی و معنوی انسان است. در زیر به نمونه هایی از شادی های ممدوح و نیز سیره رفتاری اولیاء دین در مواجه با این شادی ها اشاره می شود. چه اینکه الگوهایی والاتر و برتر از این بزرگواران برای سبک زندگی انسان وجود ندارد.

1 ـ پیروی از پروردگار

زمانی که انسان از دستورات پروردگار خویش به عنوان مبدأ و معاد وجودی انسان پیروی می نماید، طبیعتاً و طبعاً احساس خوشی و سروری وصف ناپذیر در او پدید می آید. امام علی (ع) دراین باره می فرمایند: “سرور المؤمن بطاعه ربه“(نهج البلاغه: حکمت 4285): شادی مؤمن به پیروی از پروردگارش است.

2 ـ انجام کارهای خیر

امام علی (ع) فرمود: “اکثر سرورک علی ما قدمت من الخیر” (نهج البلاغه: حکمت 428): شادی ات را برای کارهای خیری که [برای آخرت] فرستادهای زیاد کن.

در روایت آمده است: مردی با خوشحالی نزد امام جواد (ع) آمد. امام جواد (ع) از او پرسید: علت خوشحالیت چیست؟ او جواب داد: از پدرت شنیدم که فرمود: بهترین روزی که سزاست بنده خدا شاد باشد، روزی است که در آن توفیق یافته باشد خدمتی به برادر مؤمن خود بکند. من امروز توانستم به ده نفر از برادرانم که نیازمند بودند کمک نمایم؛ از این رو خوشحالم؛ امام جواد (ع) فرمود: به جانم سوگند تو سزاوار این خوشحالی هستی (محمدی ری شهری، 1383، 74: 437).

3 ـ احیای حق و نابودی باطل

زمانی که انسان می بیند حقی از دیگری پایمال شده یا دستوری از دستورات الهی به باد فراموشی سپرده شده است یا باطلی در جامعه سر بر آورده است که با معیارهای انسانی ـ اسلامی همخوانی ندارد، ساکت نخواهد نشست و در جهت تعدیل این دو گام بر خواهد داشت. مسلماً احساس شادی و سروری که از این گونه اعمال به انسان دست می دهد وصف ناپذیر خواهد بود. امام علی (ع) می فرماید: ” شادی تو باید برای احیای…حق باشد”(نهج البلاغه: نامه 62) و در جای دیگر می فرماید: ” شادی تو باید برای نابودی باطل باشد”(نهج البلاغه: نامه 62).

4 ـ شادی در سیره اولیای الهی

پیامبر اسلام (ص) پیامبر مهربانی است. سیره آن حضرت نشانگر عشق او به مردم است. حضرت محمد (ص) غم ها را از دل ها می زدود و مهربانی را در دل ها می کاشت. او نسیم محبت در بیابان های جاهلیت بود. در روایت آمده است که: “کان رسول الله سیّر الرجل اصحابه اذا راه مغموما بالمداعبه“(طباطبایی، 1362، 60): سیره رسول خدا، این چنین بود که هرگاه یکی از یارانش را ناراحت می دید با شوخی کردن او را شاد می کرد.

در سخنان پیشوایان معصوم ـ علیهم السلام ـ شاد کردن مؤمن از “با فضیلت ترین کارها” دانسته شده است. نه تنها معصومان خود چنین روشی داشتند، بلکه دیگران را نیز به آن تشویق می گردند. (مجلسی، 1403 ق، 74: 316) در سخنان معصومان ـ علیهم السلام ـ شوخی دین باوران، “عبادت” و خنده آنان “تسبیح الهی” بیان شده است (محدث نوری، 12: 399) و برای کسی که مسلمانی را شادمان سازد، پاداش فراوانی نوید داده است (محدث نوری، 12: 399). در روایت، سیمای مؤمنان این گونه توصیف شده است: چهره آنان نوعی گشایش، انبساط و روشنی دارد و قلبشان لبریز از شادی و شور و شعف است (مجلسی، 1403 ق، 77: 154)

ذکر این نکته درباره شوخی کردن حائز اهمیت است که شوخی در جای خود مطلوب و پسندیده و لازم است، اما عزت نفس و ارزش انسان ایجاب می کند که شوخی، شرایط و آداب و بایدونبایدهایی داشته باشد. تا در سایه آن ارزش و احترام انسان ها محفوظ بماند و اگر این حدود و شرایط رعایت نشود، نه تنها شوخی مطلوب نیست، بلکه پیامدهای نامطلوبی دارد. شوخی در اسلام هرگز به معنای بی ادبی، سخن بیجا و نیشدار و توهین آمیز نیست، بلکه شوخی اگر باعث آبروریزی دیگران شود یا اسرار دیگران را فاش کند، گناه است. پیامبر اکرم (ص) در این باره می فرماید: “انی لا فرح و لا اقول الّا حقاً”(مجلسی، 1403 ق، 16: 298) من شوخی می کند، اما هرگز حرف باطل و بیهوده گویم.

نتیجه گیری

از بررسی مجموع آیات قرآن کریم درباره شادی که با واژه های فرح و سرور و مشتقات آنها مورد اشاره قرار گرفته است، چنین استنباط می شود که قرآن نه تنها شادی صحیح را نهی نکرده است، بلکه عوامل مختلف ایجاد آن را نیز مطرح نموده است. شادی به عنوان نعمتی بزرگ هم در دنیا و هم در آخرت مطرح است. در عین حال آیات و روایات انواع شادی های مذموم و عوامل ایجاد آن را معرفی نموده اند. قرآن سرور و شادی را که موجب تکبر و فخرفروشی می شود، ناشایست دانسته و آن را امری دور از شأن مؤمن برمی شمارد (هود:10) و نیز شادمانی ناحق و سرمستی گسترده در جامعه از سوی کافران را سبب گرفتاری انسان در آخرت می داند (غافر:57). در کل قرآن خود فراموشی و دنیازدگی را نکوهش می کند و معتقد است انسان ها باید به فضل و رحمت بی پایان پروردگار و مصادیق آن از جمله کتاب بزرگ الهی که جامع نعمت هاست خوشنود شوند، نه امکانات دنیوی و جمع ثروت ها و بزرگی مقام ها، قوم، نژاد و امثالهم. همین امر وجه افتراق عوامل مطرح شده در قرآن برای ایجاد شادی ممدوح و عوامل معرفی شده در دنیای امروز را روشن می سازد؛ به عبارت دیگر در عین حال که بسیاری از روش های مورد استفاده امروزی برای ایجاد شادی با عوامل مطرح شده در قرآن کم وبیش مشابه است که به پاره ای از آنها در این مقاله اشاره شد، اما به جای بعضی از روش های که تأثیر کمی بر شادی دارند (مانند ابزار چهره ای و موسیقی) یا تأثیر آنها بر شادی کوتاه مدت است (مانند تماشای فیلم و دریافت هدیه) و یا در کوتاه مدت یا درازمدت بر روح و جسم انسان اثرات نامطلوبی باقی می گذارد (مانند فعالیت جنسی لجام گسیخته و مصرف الکل). در قرآن آن دسته از عوامل ایجاد شادی که در راستای تکامل انسان و مایه تطهیر روح و جان و زمینه ساز قرب الهی و ضامن سعادت جاودانه است، نیز مطرح می شود که به عنوان نمونه ای از آنها می توان فضل و رحمت الهی دریافت آیات کتاب آسمانی، یاری خدا و تحقق وعده های الهی و مواهب طبیعی اشاره کرد. فردی که به چنین عواملی توجه دارد برای به دست آوردن یا اجتناب از آنچه در حیطه اختیار و کنترل اوست و در عین حال سرنوشت نهائی او را رقم می زند بر انگیخته می شود و از بابت آنها شاد می شود و به سبب مسائلی زودگذر و کم اهمیت یا مسائلی که در اراده او نیست دچار شادی یا ناراحتی افراطی نمی شود. نهایت آنکه، آنچه به عنوان یک معیار اصلی می توان این است که طبق نظام ارزشی اسلام مطلوبیت واقعی هر چیزی زمانی است که در مسیر مطلوبیت نهائی و سعادت ابدی انسان است و این مطلوبیت هم شامل امور مادی و غریزی حلال و هم امور معنوی است و دستیابی به چنین مطلوبی است که در مورد امور مادی، شادی دنیوی و در مورد امور معنوی شادی پایدار را به دنبال خواهد داشت.

منابع

1 ـ قرآن کریم

2 ـ نهج البلاغه

3 ـ حر عاملی، محمد بن حسن؛ (بی تا)؛ وسایل الشیعه؛ جلد 11.

4 ـ راغب اصفهانی، حسین؛ (1412 ق)؛ المفردات فی غریب القرآن؛ بیروت: دارا لعلم الشامیه.

5 ـ طباطبایی، سید محمدحسین؛ (1374)؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ ترجمه سید محمدباقر موسوی، جلد 20، قم: انتشارات اسلامی حوزه علمیه قم.

6 ـ طباطبایی، سید محمدحسین؛ (1362)؛ سنن النبی؛ چاپ دوم، تهران: دارالکتاب الاسلامیه.

7 ـ طیبی، ناهید؛ (1382)؛ قرآن؛ نشاط و شادی (11).

8 ـ کلینی، محمد بن یعقوب؛ (1265)؛ الکافی؛ جلد 1، تهران، دارالکتاب اسلامیه.

9 ـ محدث نوری، میرزا حسین؛ مستدرک الوسائل؛ قم: موسسه آل بیت.

10 ـ محمدی ری شهری، محمد؛ (1383)؛ میزان الحکمه؛ جلد 3، چاپ چهارم، قم، دارالحدیث.

11 ـ ———-؛ (1383)؛ میزان الحکمه؛ جلد 7، چاپ چهارم، قم، دارالحدیث.

12 ـ مجلسی، محمدباقر؛ (1403 ق)؛ بحارالنوار؛ جلد 77، بیروت، موسسه الوفا.

13 ـ ———–، (1403 ق)، بحارالنوار؛ جلد 78، چاپ سوم، بیروت، دارالاحیا.

14 ـ مهیسا و لیو؛ (2006)؛ اساس نزدیکی به شاد زیستن؛ موسسه آسوشن آمریکا

منبع : pmbo.ir، حوزه نت