سنت اعتکاف در آئین احکام

یکی از سنتهای حسنه، اعتکاف است که در حال حاضر در کشور ما هر ساله در ایام البیض ماه رجب برگزار می گردد و بسیاری از مؤمنان نیک سرشت از اصناف گوناگون به مساجد جامع می روند و به عبادت و دعا و روزه داری می پردازند .

از کلمات معصومین علیهم السلام روایات زیادی درباره اهمیت و ثواب اعتکاف نقل شده و بر مکانها و زمان خاصی در اعتکاف تاکید شده است . به عنوان نمونه از امام رضا علیه السلام نقل شده است که فرمودند: «اعتکاف لیله فی شهر رمضان یعدل حجه و اعتکاف لیله فی مسجد رسول الله صلی الله علیه و آله و عند قبره یعدل حجه و عمره و من زار الحسین علیه السلام یعتکف عنده العشر الاواخر من شهر رمضان فکانما اعتکف عند قبر رسول الله النبی صلی الله علیه و آله و من اعتکف عند قبر رسول الله صلی الله علیه و آله کان ذلک افضل له من حجه و عمره بعد حجه الاسلام; [ثواب] اعتکاف یک شب در ماه رمضان معادل [ثواب] یک حج است و اعتکاف یک شب در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله و نزد قبر او معادل یک حج و یک عمره است و هر کس [قبر] امام حسین علیه السلام را زیارت کند در حالی که در دهه آخر ماه رمضان نزد او معتکف باشد، همانند آن است که کنار قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله اعتکاف کرده است و هر کس کنار قبر رسول خدا معتکف شود، برای او از یک حج و یک عمره بعد از حج واجب بهتر است .»

اعتکاف، برنامه ای مهم برای خودسازی انسان است که او را در طی چند روز از مظاهر فریبنده مادی دنیا دور می سازد و در جهانی روحانی و معنوی غرق می کند . این سنت حسنه همچون دیگر سنتها و عبادتها مجموعه ای از بایدها و نبایدها را به همراه خود دارد . اکنون گزیده ای از احکام اعتکاف را بر اساس فتاوای حضرت امام قدس سره و سایر مراجع معظم تقلید ذکر می کنیم . بدان امید که ره توشه ای برای معتکفان و مبلغان گرامی باشد .

و از همین جا، از مبلغان محترم می خواهیم که حتی الامکان در محل تبلیغ خود، مردم را برای اعتکاف آماده سازند .

تعریف اعتکاف

«اعتکاف از ماده «عکف » در لغت به معنای اقبال و روی آوردن به چیزی و ملازمت آن بر سبیل تعظیم است .»

و«اعتکاف در شرع، التزام به توقف و درنگ در مسجد به قصد قربت است .» ^(۱)

در یک تعریف جامع اعتکاف عبارتست از: «اقامت کردن برای حداقل سه روز در مسجد به قصد عبادت با مراعات شرایط لازم .» ^(۲)

مرحوم آیت الله سید محمد کاظم یزدی در تعریف اعتکاف می فرماید:

«هو اللبث فی المسجد بقصد العباده بل لا یبعد کفایه قصد التعبد بنفس اللبث وان لم یضم الیه قصد عباده اخری; ^(۳)

اعتکاف، درنگ کردن در مسجد به منظور عبادت است; بلکه بعید نیست که درنگ به قصد تعبد و بندگی بدون قصد عبادتی دیگر نیز کافی باشد .»

اقسام اعتکاف

اعتکاف به طور کلی به دو بخش تقسیم می شود: واجب و مستحب . اعتکاف واجب آن است که با نذر یا عهد یا قسم یا شرط ضمن عقد یا اجاره برعهده فرد واقع شده باشد . اگر اعتکاف با شرایط یاد شده نباشد، مستحب خواهد بود .

نیت اعتکاف

× اعتکاف، همانند سایر عبادات باید با نیت و قصد قربت توام باشد; چرا که هرگونه ریا و خودنمایی آن را باطل می کند .

× نیت اعتکاف باید از اذان صبح – که آغاز روزه است – انجام پذیرد; بنابراین کسی که دیرتر از آن زمان به مسجد برسد آن روز نمی تواند اعتکاف را شروع کند . ^(۴)

× انسان می تواند اعتکاف را به نیابت اموات انجام دهد .

و نیز می تواند به قصد رجا برای افراد زنده انجام دهد . ^(۵)

× اعتکاف به نیابت از دو یا چند نفر صحیح نیست ولی می تواند اعتکاف را به نیت خود به جا آورد و ثواب آن را به دیگران هدیه کند . ^(۶)

× عدول از نیابت شخصی به شخص دیگر جایز نیست; مثلا اگر دو روز اعتکاف به نیابت از علی بوده، روز سوم نمی تواند به نیابت از حسن اعتکاف کند .

× اگر کسی قصد داشته باشد اعتکاف را برای خودش انجام دهد، پس از شروع نمی تواند نیت خود را برگرداند و به نیابت از دیگری به اتمام برساند .

زمان اعتکاف

اعتکاف در تمام ایام سال، جز در دو روز که روزه آن حرام است مطلوب می باشد; ولی در ماه مبارک رمضان و ماه رجب در ایام البیض فضیلت بیشتری دارد . ^(۷)

و در سیره پیامبر صلی الله علیه و آله ذکر شده است که آن حضرت در مدینه در ماه رمضان معتکف می شدند و برای آن حضرت، چادری در مسجد بر پا می شد و او مشغول عبادت و روزه داری می شد; ^(۸) از اینرو بهترین زمان برای اعتکاف، ماه رمضان بویژه دهه سوم است . ^(۹)

مکان اعتکاف

اعتکاف، تنها در مساجد خاص، صحیح است; بنابراین اگر کسی در خانه خود یا در حسینیه یا حرم معتکف شود صحیح نیست . مساجدی که اعتکاف در آن صحیح است، عبارتند از: مسجد الحرام، مسجد النبی، مسجد جامع کوفه، مسجد بصره و به قصد رجا می توان در مسجد جامع هر شهر معتکف شد .

× آیت الله مکارم شیرازی: اعتکاف در مسجد جامع نیز صحیح است; هر چند احتیاط آن است که در یکی از آن چهار مسجد معتکف شود . ^(۱۰)

مسجد جامع

یکی از شرایط اعتکاف این است که در مسجد جامع باشد . ^(۱۱)

مقصود از مسجد جامع، مسجدی است که گروههای مختلف مردم شهر در آن شرکت کنند و به گروه خاص یا اهالی محله ای اختصاص نداشته باشد . ^(۱۲)

× بر معتکف لازم است که احراز کند مکان اعتکاف مسجد جامع است; یا به علم وجدانی خود یا شیاع شهری که مفید علم باشد و یا خبر دو عادل بر اینکه این مکان مسجد جامع محسوب شود . ^(۱۳)

× در لزوم مکان اعتکاف فرقی بین مرد و زن نمی کند و زنان نمی توانند در خانه و مسجد محل خود اعتکاف نمایند . ^(۱۴)

× اگر در یک شهر دو یا چند مسجد جامع وجود داشته باشد، در هر کدام که انسان بخواهد می تواند معتکف شود . ^(۱۵)

پرسش: آیا اعتکاف در غیر مساجد جامع مثل نمازخانه دانشگاهها رجاء اشکال دارد یا نه و در صورت صحت آیا احکام اعتکاف، از قبیل ترک محرمات جاری می شود یا خیر؟

پاسخ: اعتکاف فقط باید در مساجد جامع باشد . ^(۱۶)

پرسش: اعتکاف در مکانهایی که شک داریم جزء مسجد است، مثل: بام، سرداب و … چه حکمی دارد؟

پاسخ: حکم مسجد را ندارد و اعتکاف در آن مکانها جایز نیست . ^(۱۷)

پرسش: اعتکاف در مساجد دانشگاههای کشور چه حکمی دارد؟

پاسخ: در صورتی که گروه خارج از دانشگاه هم برای اقامه نماز از مناطق مختلف به مسجد دانشگاه می آیند اعتکاف در آن جایز است . ^(۱۸)

شرایط اعتکاف:

در صحت اعتکاف اموری شرط است:

۱ . از سه روز کمتر نباشد;

۲ . در مسجد جامع شهر باشد;

۳ . در این مدت از مسجد خارج نشود .

مدت اعتکاف:

مدت اعتکاف حداقل سه روز است و کمتر از آن صحیح نیست; ولی بیشتر از آن حدی ندارد، البته اگر پنج روز معتکف شود، روز ششم را نیز واجب است بماند; بلکه بنابر احتیاط واجب، هرگاه دو روز اضافه کرد روز سوم هم باید بماند; پس اگر هشت روز معتکف شد روز نهم هم واجب است . ^(۱۹)

× این سه روز از طلوع فجر روز اول تا مغرب روز سوم است; بنابراین اگر بعد از طلوع فجر، گرچه چند دقیقه با تاخیر به مسجد برسد، آن روز جزو اعتکاف به حساب نمی آید و چنانچه قبل از مغرب روز سوم اعتکاف را قطع کند، افزون بر آنکه کار حرامی کرده اعتکاف نیز باطل است .

× سه روز اعتکاف با شبهای آن است که حداقل سه روز و دو شب در وسط است; بنابراین معتکف نمی تواند شبها را از مسجد خارج شود .

سؤال: آیا در تحقق اعتکاف سه روز ناپیوسته کافی است؟

جواب: کافی نیست ^(۲۰) .

روزه اعتکاف:

× انسان در ایام اعتکاف باید روزه بگیرد; بنابراین کسی که نمی تواند روزه بگیرد مانند مسافر، مریض و زن حایض یا نفساء و کسی که عمدا روزه نگیرد، اعتکافش صحیح نیست .

× مسافر و مریض اگر معتکف شوند صحیح نیست و زن حائض یا نفساء نه تنها اعتکافش صحیح نیست، بلکه به جهت توقف در مسجد، گناهکار است .

× لازم نیست که روزه مخصوص به اعتکاف باشد; بلکه هر روزه ای باشد صحیح است; مثلا در ایام اعتکاف می تواند روزه قضا یا نذری یا استیجاری بجا آورد . ^(۲۱)

پرسش: آیا هرگونه روزه، هرچند استیجاری برای اعتکاف کافی است؟

پاسخ: آیت الله فاضل لنکرانی: خیر; بلکه روزه اعتکاف باید به نیت کسی باشد که اعتکاف به نیت او انجام گیرد .

آیت الله مکارم: کفایت روزه استیجاری برای اعتکاف مشکل است .

آیت الله بهجت: کافی است .

پرسش: اگر روزه شخص معتکف باطل شود، آیا اعتکاف او هم باطل می شود؟

پاسخ: آری; اعتکاف او هم باطل می شود . ^(۲۲)

محرمات اعتکاف:

بر معتکف چند چیز حرام است:

۱ . استفاده از عطریات و گیاهان خوشبو برای کسی که از آن لذت می برد حرام است; پس برای کسی که حس بویایی ندارد اشکال ندارد .

۲ . خرید و فروش و بنابر احتیاط واجب هر نوع داد و ستدی مانند اجاره و مضاربه حرام است .

۳ . جدال در امور دینی و دنیوی برای غلبه بر دیگری و اظهار فضل و برتری بر او .

۴ . هرگونه استفاده شهوانی از جنس مخالف نظیر لمس، بوسه و آمیزش حرام است . ^(۲۳)

اما نگاه با شهوت به همسر در حال اعتکاف مانعی ندارد . ^(۲۴)

۵ . استمنا; گرچه با نگاه به همسرش زمینه جنابت خود را فراهم کند . ^(۲۵)

× اشتغال بر امور دنیوی در حال اعتکاف مانند خیاطی، نساجی، نقاشی، مطالعه و امثال آن اشکال ندارد .

× در اموری که بر معتکف حرام است، تفاوتی بین شب و روز نیست .

× بوئیدن عطریات هرچند با قصد لذت نباشد برای معتکف حرام است . ^(۲۶)

اجازه اعتکاف:

افراد زیر بدون اجازه نمی توانند معتکف شوند:

۱ . زن بدون اجازه شوهر در صورتی که اعتکاف موجب از بین رفتن حق او باشد . ^(۲۷)

آیت الله مکارم شیرازی: زن بنابر احتیاط واجب از همسرش اجازه بگیرد ولی فرزندان بالغ احتیاج به اجازه ولی ندارند . ^(۲۸)

۲ . فرزند بدون اجازه والدین درصورتی که اعتکاف او موجب اذیت و آزار آنان باشد صحیح نیست . ^(۲۹)

۳ . کسی که در استخدام دیگری است مانند برخی از کارگران و کارمندان در صورتی که قرارداد اجاره به گونه ای است که منفعت اعتکاف را نیز در بر می گیرد . ^(۳۰)

خروج از مسجد

در مدت اعتکاف، خروج از مسجد تنها در حد پرداختن به اموری خاص جایز است و مصالحی عام چون اقامه نماز جمعه، تشییع جنازه، اقامه شهادت در دادگاه و عیادت بیمار، یا نیازهای شخصی چون تهیه خوراک لازم و قضای حاجت از مصادیق این مستثنیات شمرده شده است .

و گاهی خروج از مسجد واجب است; ^(۳۱) همچون انجام غسل جنابت برای جنب . ^(۳۲)

اگر معتکف به جهت ضرورت از مسجد خارج شد این امور را باید مراعات کند .

۱ . بیش از مقدار ضرورت و نیاز بیرون مسجد نماند .

۲ . در صورت امکان زیر سایه ننشیند .

۳ . بنابر احتیاط واجب نزدیک ترین راه را انتخاب کند . ^(۳۳)

قطع اعتکاف

× قطع و رها کردن اعتکاف مستحبی در روزهای اول و دوم جایز است; ولی پس از تمام شدن دو روز ماندن روز سوم واجب می شود و قطع اعتکاف جایز نیست . ^(۳۴)

× اگر اعتکاف مستحبی را بعد از روز دوم باطل کند باید قضای آن را بجای آورد; ولی اگر قبل از اتمام روز دوم باطل کند چیزی بر عهده او نیست . ^(۳۵)

× انسان می تواند از آغاز اعتکاف هنگام نیت شرط کند که اگر مشکلی پیش آمد مثلا اگر هوا سرد شد اعتکاف را رها می کنم و در صورت پیش آمدن مانع، رها کردن اعتکاف اشکال ندارد; حتی روز سوم . ^(۳۶)

مبطلات اعتکاف:

× هر آنچه روزه را باطل می کند، اعتکاف را نیز باطل می کند . ^(۳۷)

× یکی از مبطلات اعتکاف ارتداد است . اگر معتکف در میان اعتکاف مرتد شود اعتکافش باطل می شود; گرچه توبه کند . ^(۳۸)

× اگر معتکف به جهت ضرورت از مسجد خارج شود و به قدری طول بکشد که صورت اعتکاف برهم بخورد . اعتکافش باطل می شود . ^(۳۹)

× خروج عمدی از مسجد اعتکاف را باطل می کند .

× اگر معتکف، اعتکاف واجب را با آمیزش (جماع) باطل کند، کفاره بر او واجب می شود و در سایر محرمات اعتکاف کفاره واجب نیست; ^(۴۰) هر چند احتیاط مستحب است . ^(۴۱)

× اعتکاف صبی ممیز صحیح است و بلوغ شرط نیست . ^(۴۲)

× اگر معتکف به یکی از مبطلات اعتکاف، اعتکاف خود را به هم بزند; اگر اعتکافش واجب و در زمان معین بوده باید اعتکاف خود را قضا کند و الا باید دوباره اعتکاف خود را از نو آغاز کند . ^(۴۳)

× قضا نمودن اعتکافی که باطل شده و زمان آن گذشته است به صورت فوری نیست; گرچه بهتر است هرچه زودتر آن را قضا کند . ^(۴۴)

× اگر معتکف در اثنای اعتکاف واجب بمیرد، بر ولی او لازم نیست اعتکاف او را قضاء نماید . ^(۴۵)

× اگر معتکف در حال اعتکاف خرید و فروش کرد گرچه اعتکافش باطل می شود، اما معامله او باطل نیست . ^(۴۶)

پی نوشت:

۱) مفردات راغب، ص ۳۵۰ .

۲) دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج ۹، ص ۳۵۵ .

۳) عروه الوثقی، ج ۲، ص ۲۴۶ .

۴) همان، ج ۲، ص ۲۴۷; تحریر الوسیله، ج ۱، ص ۳۰۴ .

۵) عروه الوثقی، ج ۲، ص ۲۴۶; استفتائات جدید، مکارم شیرازی، ص ۱۶۰، س ۴۷۰ .

۶) عروه الوثقی، ج ۲، ص ۲۵۰، م ۳ .

۷) همان، ج ۲، ص ۲۴۶; استفتائات جدید، مکارم، ج ۲، ص ۱۵۸، س ۴۵۴ .

۸) کافی، ج ۴، ص ۱۷۵ .

۹) عروه الوثقی، ج ۲، ص ۲۴۶ .

۱۰) استفتائات جدید، مکارم شیرازی، ج ۲، ص ۱۵۷، س ۴۵۱ .

۱۱) عروه الوثقی، ج ۲، ص ۲۴۸ .

۱۲) استفتائات جدید، مکارم شیرازی، ج ۲، ص ۱۵۸، س ۴۵۶ .

۱۳) عروه الوثقی، ج ۲، ص ۲۵۴، م ۲۴ .

۱۴) همان، ص ۲۵۴، م ۲۶ .

۱۵) عروه الوثقی، ج ۲، ص ۲۴۸; استفتائات جدید مکارم شیرازی، ج ۲، ص ۱۵۹، س ۴۵۹ .

۱۶) استفتائات جدید مکارم شیرازی، ص ۱۵۸، س ۴۵۵ .

۱۷) همان، ج ۲، ص ۱۵۹، س ۴۶۳; عروه الوثقی، ج ۲، ص ۲۵۴، م ۲۳ .

۱۸) استفتائات جدید، مکارم شیرازی، ج ۲، ص ۱۵۸، س ۴۵۷ .

۱۹) عروه الوثقی، ج ۲، ص ۲۴۸ .

۲۰) استفتائات مکارم شیرازی، ج ۲، ص ۱۶۲، س ۴۷۸ .

۲۱) تحریر الوسیله، ج ۱، ص ۳۰۵; عروه الوثقی، ج ۲، ص ۲۵۰، م ۴ .

۲۲) استفتائات جدید، مکارم شیرازی، ج ۲، ص ۱۶۷، س ۵۰۵ .

۲۳) عروه الوثقی، ج ۲، ص ۲۵۹ .

۲۴) همان .

۲۵) تحریر الوسیله، ج ۱، ص ۳۰۹ .

۲۶) همان، س ۴۹۹ .

۲۷) عروه الوثقی، ج ۲، ص ۲۴۹ .

۲۸) استفتائات جدید، مکارم شیرازی، ج ۲، ص ۱۶۰، س ۴۷۱ .

۲۹) عروه الوثقی، ج ۲، ص ۲۴۹ .

۳۰) تحریر الوسیله، ج ۱، ص ۳۰۴ .

۳۱) استفتائات جدید مکارم شیرازی، ج ۲، ص ۱۶۴، س ۴۹۴ و ۴۹۶، عروه الوثقی، ج ۲، ص ۲۴۹ و ص ۲۵۵، م ۳۰ .

۳۲) عروه الوثقی، ج ۲، ص ۲۵۰، م ۳۱ .

۳۳) تحریر الوسیله، ج ۱، ص ۳۰۶، السابع ۳۰۷، م ۹; عروه الوثقی، ۲۶۰، ص ۲۵۶، م ۳۵ .

۳۴) تحریر الوسیله، ج ۱، ص ۳۰۶، م ۳; عروه الوثقی، ج ۲، ص ۲۵۱، م ۵ .

۳۵) استفتائات جدید مکارم شیرازی، ج ۲، ص ۱۶۱ .

۳۶) عروه الوثقی، ج ۲، ص ۲۵۲، استفتائات جدید مکارم شیرازی، س ۴۹۲، ص ۱۶۴ .

۳۷) عروه الوثقی، ج ۲، ص ۲۵۹ .

۳۸) همان، ج ۲، ص ۲۵۰، م ۱ .

۳۹) همان، ج ۲، ص ۲۵۷، م ۳۶ .

۴۰) همان، ج ۲، ص ۲۶۱، م ۹ .

۴۱) استفتائات جدید مکارم شیرازی، ج ۲، ص ۱۶۸ .

۴۲) عروه الوثقی، ج ۲، ص ۲۵۴، م ۲۷ .

۴۳) همان، ج ۲، ص ۲۶۰، م ۵ .

۴۴) همان، م ۶ .

۴۵) همان، م ۷ .

۴۶) همان، م ۸، ص ۲۶۱ .

بازدیدها: 231