عوامل پیدایش تجمل گرایی

از مهم ترین مسائل هر بحثی، تجزیه و تحلیل دقیق موضوع به منظور یافتن ریشه ها و عوامل پیدایش آن است. درباره موضوع تجمل گرایی نیز باید ریشه های پیدایش آن را بشناسیم تا برای پیشگیری و درمان آن موفق تر باشیم.

۱) دنیا دوستی و اصالت قائل شدن برای دنیا

از نظر علوم مختلف، انسان ها در رفتارشان تابع بینش ها و نگرش‎ های خود هستند. خداوند نیز همین معنا را در آیات قرآنی بارها بیان کرده است. در برخی از آیات قرآنی برای تحلیل و تبیین گرایش به تجملات، به بینش ها و نگرش های گروهی از انسان ها توجه می دهد و ما را با این قانون آشنا می سازد که چگونه رفتارهای انسانی، متاثر از بینش ها و نگرش های درست و نادرست آنان است. از جمله در آیه ۲۹ سوره نجم، درباره علت گرایش انسان به زندگی دنیا و فراموشی زندگی اخروی و تلاش برای آن، بیان می کند:

«فَأَعْرِضْ عَن مَّن تَوَلی عَن ذِکْرِنَا وَ لَمْ یُرِدْ إِلَّا الْحَیَوهَ الدُّنْیَا» بنابراین از کسانی که از یاد ما روی گردانده اند و جز زندگی دنیا را نخواسته اند، روی بگردان.

یعنی هرگاه انسانی از نظر بینش و نگرش، به خطا رفته و به دنیا اصالت داده، یا خدا را نشناسد و یا خدا را فراموش کرده باشد و برای دنیا، هدف و حکمتی قایل نباشد، دنیا برای او اصالت می یابد و زندگی دنیوی جایگزین همه چیز او می شود، بنابراین می کوشد تا خود را در دنیا ارضا و خشنود کند و سعادت را در زندگی دنیوی و کمالات آن بجوید. این گونه است که تجمل گرایی برای او اصالت می یابد تا این چنین سعادت را معنا کند. انسانی که دنیا برای او اصالت می یابد، فخر و بزرگی را نیز در امور مادی از جمله تجملات دنیوی می داند. این افراد با مال و ثروت به دیگران مباهات می کنند.

در پاره ای از روایت ها نیز، «حب دنیا»، به عنوان منشأ حرص و افزون طلبی در انسان مطرح شده است. امام علی علیه السلام می فرماید: «من لَهج قلبه بحب الدنیا التاط قلبُهُ منها بثلاث، هَمّ لایُغیِّبه و حرص لایُترکُهُ و أمل لایُدرکُه. کسی که قلب او با دنیاپرستی پیوند خورد، همواره جانش گرفتار سه مشکل است: اندوهی رهانشدنی، حرصی جدانشدنی و آرزوی نایافتنی».

دوستی دنیا، سبب غفلت انسان می گردد و او تنها می کوشد که به رفاه بیشتری دست بابد. از سوی دیگر، چون مال و ثروت از مظاهر فریبنده دنیاست، انسانِ دوستدار دنیا برای رسیدن به خوشی های دنیا، پیوسته در تلاش و تکاپو است و هر چه این حرکت او گسترش پیدا کند، حرص و تمایل او به تجمل گرایی نیز شدت خواهد یافت. پس انسانی که دوستی دنیا در قلب او جای گرفته و دنیاپرست شده است، همواره در پی آرزوهای طولانی خویش است و همان گونه که در حدیث بالا اشاره شد، اندوهی رها نشدنی گریبان گیرش می شود و حرص بر او چیره خواهد شد.

۲) تغییر ارزش ها در جامعه

یکی از نیازهایی که خداوند بزرگ در نهاد و فطرت انسان ها قرار داده است، نیاز به احترام است. نیاز به احترام سبب می شود که انسان ها از توهین و توبیخ، ناراحت شوند و از تشویق و تمجید، خوشحال گردند. نیاز به احترام، بر اساس مقیاس های ارزشی موجود در جامعه برآورده می شود. بنابراین، اگر ارزش های یک جامعه از جنبه مادی به جنبه های معنوی تغییر کند، انسان ها برای جلب احترام، به آن سو می روند، اگر هم ارزش ها به سوی مادیات تغییر کند، به همان گونه، انسان ها نیاز به تأیید و احترام خود را، در کالاهای مادی و تجملات جست و جو می کنند. در چنین جامعه ای که ملاک های ارزشی، مادی شده باشند، ثروت، تجمل گرایی و اشرافی گری ارزشمند خواهد شد.

بنابراین، پدیده «با ارزش شدن ثروت و تجمل گرایی» از نیاز به احترام، در جامعه ای که مقیاس های ارزشی آن به سمت مادیات تغییر یافته باشد، سرچشمه می گیرد؛ یعنی تأثیر نمایش یا خودنمایی براساس ابزار ظاهری ثروت (اتومبیل، لباس، وسایل منزل و….) ابتدا از قشر بالا و ثروتمند شروع می شود. در مرحله بعد، به قشر متوسط سرایت می کند. با پیروی قشر متوسط از ارزش های مادی قشر بالا، حرکت هنجاری و همه گیر مقایسه اجتماعی و احساس محرومیت نسبی، قشر پایین را نیز فرا می گیرد و آنها نیز از قشر بالا تقلید می کنند. به این ترتیب، مقیاس های ارزشی و مادی قشر بالا، برای اکثریت به یک ارزش هنجار شده با ارزش اجتماعی تبدیل می گردد.

۳) تجمل گرایی حاکمان و مدیران

مدیران، مسئولین و سیاست مداران به خاطر جایگاه ویژه ای که در اجتماع دارند، می توانند الگویی برای افراد جامعه باشند. بنابراین، اگر آنها به سمت اشرافی زیستن و مسابقه در تجملات حرکت کنند و وظیفه خود را – که همانا خدمت رسانی به مردم است به خوبی انجام ندهند، اشرافیت گری و افزون طلبی و تجمل پرستی به صورت هنجار در می آید و از سطح زندگی سیاستمداران به طبقات پایین تر جامعه رسوخ خواهد کرد. بنابراین، فساد «حاکمان و مدیران جامعه» به سبب تأثیرگذاری ویژه ای که در جامعه دارند، می تواند جامعه را به فساد بکشاند. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: دو گروه از امت من هستند که اگر اصلاح شوند تمام امت اصلاح می شوند و اگر فاسد شوند تمام امت فاسد می شوند. پرسیدند: ای رسول خدا آن دو گروه چه کسانی هستند؟ پیامبر پاسخ داد: فقها و امیران.

همچنین جمله معروف «الناس علی دین ملوکهم» مردم بر دین و آیین حاکمان خود هستند» مبیّن پیروی و الگوگیری رعیت از حاکمان و مدیران است. به این ترتیب گفتار و رفتار مردان سیاسی و حاکمان و مدیران، می تواند از عوامل زمینه ساز افزون طلبی و اشرافیت گرایی در جامعه باشد؛ یعنی فساد حاکمان و مدیران و رویکرد دنیاپرستی و تجمل پرستی در آنها، جامعه را به فساد و افزون طلبی دچار می سازد.

همچنین مقام معظم رهبری در این زمینه می فرمایند: جلوی اشرافی گری باید گرفته بشود؛ اشرافی گری بلای کشور است. وقتی اشرافی گری در قلّه های جامعه به وجود آمد، سرریز خواهد شد به بدنه؛ [آن وقت ] شما می بینید فلان خانواده ای که وضع معیشتی خوبی هم ندارد، وقتی میخواهد پسرش را داماد کند یا دخترش را عروس کند یا فرض کنید مهمانی بگیرد، مجبور است به سبک اشرافی حرکت بکند. وقتی اشرافی گری فرهنگ شد، می شود این. جلوی اشرافی گری باید گرفته بشود. رفتار مسئولین، گفتار مسئولین، تعالیمی که می دهند، باید ضدّ این جهت اشرافی گری باشد؛ کمااینکه اسلام این جوری است.