نام پدر حضرت ابراهيم «علیٰ نبیّنا و آله و علیه السّلام»

در قرآن«آزر» نام چه‌كسي است؟ آيا نام پدر حضرت ابراهيم علیه السلام است؟ اگرنيست، نام پدر آن چه‌كسي‌است؟

خداوند در قرآن مجيد مي‌فرمايد: و اذ قال ابراهيم لأبيه آزر اتتخذ اصناما آلهه اني أريك و قومك في ضلال مبين، به خاطر بياور هنگامي را كه ابراهيم به پدرش [عمويش] «آزر» گفت: آيا بتها را معبودان خود انتخاب مي‌كني؟ من، تو را در گمراهي آشكار مي‌بينم(انعام/74).

اين آيه شريفه، تنها آيه‌اي است كه اسم «آزر» در آن ياد شده است، اما آياتي كه كلمة «ابيه» در آن وجود دارد، و مصداق‌اش، آزر است در قرآن زياد به كار رفته است از جمله: توبه/114، انبياء/52، ممتحنه/4، مريم/42 و شعراء/70.

معناي «اب» در قرآن

واژة «اب» در لغت عرب، غالباً بر پدر اطلاق مي‌شود، گاهي نيز به جد مادري، عمو، مربي، ملعم و كساني كه براي تربيت انسان به نوعي زحمت كشيده‌اند نيز «اب» گفته‌شده است.كلمه «اب» در لغت عرب به معناي كسي است كه سبب به وجود آمدن چيز ديگر يا اصلاح آن شود. بنابراين هم به پدر, اب گفته مي شود و هم به كسي كه سرپرستي ديگري را بر عهده دارد, اگر چه پدر او نباشد. هم چنين به رئيس و رهبر يك جمعيت , اب گفته مي شود. چنان كه فارسي زبانان نيز چنين استعمالاتي دارند. كلمه «ابيه» در آيه «و اذ قال ابراهيم لأبيه آزر…» و امثال آن به معناي پدر صلبي (سبب ايجاد او باشد) نيست

مراد از «آزر» در قرآن

اما اين‌كه در قرآن «آزر» نام چه كسي است، اكثر مفسران سه قول را ذكر كرده‌اند:

1- «آزر»، اسم پدر حضرت ابراهيم است. عده‌اي از مفسران اهل سنت با استفاده از ظاهر آيه اين قول را پذيرفته‌اند. جمله فخر رازي مي‌گويد: «ظاهر آيه دلالت دارد بر اين‌كه، آزر پدر حضرت ابراهيم است».

 طبري در كتاب تفسير خود، روايات متعددي نقل مي‌كند، كه «آزر» پدر حضرت ابراهيم بوده، و از ميان اقوال مختلف، همين قول را برگزيده است، از ديگر مفسراني كه اين ديدگاه را پسنديده است، سيد قطب مي‌باشد.

2- «آزر»، اسم عموي حضرت ابرهيم است، عدة زيادي از مفسران شيعه، او را عموي حضرت ابراهيم مي‌دانند، اينها گفته‌اند كه اسم پدر حضرت ابرهيم «تارج» يا «تارخ» است.

علامه طباطبائي مي‌فرمايد: «آنچه از قرآن استفاده مي‌شود، اين است كه وي در اولين برخورد با مردي روبرو شد كه قرآن، آن مرد را «آزر» ناميده است، ابراهيم بسيار پافشاري كرده كه شايد او را وادار سازد تا دست از بت‌ها برداشته و ازدين توحيد پيروي كند، نامبرده در عوض، ابراهيم را از خود طرد نموده، به او گفته است كه بايد براي هميشه از او دور شود». در ادامه مي‌فرمايد: «آزر پدر حقيقي حضرت ابراهيم نبوده، در او عنواني بوده كه به خاطر آن عنوان، او را پدر خطاب كرده است، چون در لغت بعضي از اوصاف وجود دارد كه مصحح اطلاق پدر بر آن است، از جمله عمو، جد، پدر زن و هركس كه زمام امور آدمي را در دست دارد».

در قرآن مجيد نيز به عمو، «اب» گفته شده است، آنجا كه مي‌فرمايد: در آن هنگام كه يعقوب به فرزندان خود گفت: پس از من چه چيزي را مي‌پرستيد؟ قالوا نعبد الهك و اله آبائك ابراهيم و اسماعيل و اسحاق الها واحداً، [فرزندان يعقوب به او] گفتند: ما خداوند تو وخداوند پدران تو، ابراهيم و اسماعيل و اسحاق، خداوند يگانه را مي‌پرستيم(بقره/133). دراينجا فرزندان حضرت‌يعقوب، حضرت اسماعيلرا پدر خود شمرده‌اند، با اين‌كه حضرت اسماعيل عموي حضرت يعقوب است و پدرش حضرت اسحاق است.

3- بعضي از مفسران گفته‌اند: «آزر» جد پدري حضرت ابراهيم است.

آنچه گفته شد، نظر مفسران در اين مسأله بود، براي تأييد اين نظر كه آزر پدر حضرت ابراهيم نيست و پدر او همان «تارح» يا «تارخ» است، مي‌توان مطالب زير را بيان كرد.

الف- «زجاج» گفته است: بين دانشمندان نسب شناسي اختلافي نيست كه پدر حضرت ابراهيم، «تارخ» بوده است.

در تورات آمده است «تارخ» پدر ابراهيم، هفتاد سال زندگي كرد، وي صاحب سه فرزند شد، ابرام (ابراهيم)، و ناحور و هاران.

ب- در روايات آمده است كه پدران رسول اكرم ، همگي موحد و يكتاپرست بوده‌اند و آزر كه فرد مشرك است، نمي‌تواند از اجداد رسول اكرم باشد، بنابراين، پدر حضرت ابراهيم بايد غير از آزر باشد.

پيامبر گرامي اسلام در روايتي مي‌فرمايد: «لم يزل ينقلني الله من اصلاب الطاهرين الي ارحام المطهرات حتي اخرجني في عالمكم هذا، لم يدنسني بدنس الجاهلية، همواره خداوند مرا از صلب پدران پاك، به رحم مادران پاك منتقل مي‌ساخت، و هرگز مرا به آلودگي‌هاي دوران جاهليت آلوده نساخت».

از اين روايت به‌خوبي استفاده مي‌شود كه اجداد رسول اكرم همه از آلودگي مشرك پاك بوده‌اند.

فخر رازي مي‌گويد: شيعيان معتقدند كه هيچ يك از پدران رسول اكرم كافر نبوده‌اند و براي اين مطلب دلائلي دارند از جمله آية شريفة: الّذين يراك حين تقوم ! و تقلبك في الساجدين، روح پيامبر از ميان سجده كننده به سجده كننده‌اي انتقال يافته است(شعراء/218و219). آيه شاهد است بر اين‌كه آباء پيامبر همه مسلمان بوده‌اند،در اين صورت قطع حاصل مي‌شود كه پدر حضرت ابراهيم هم مسلمان بوده است.

«سيوطي»، دانشمند معروف اهل سنت از فخر رازي در كتاب «اسرار التنزيل» نقل مي‌كند كه اجداد پيامبر هيچگاه مشرك نبودند، سپس اضافه مي‌كند كه ما مي‌توانيم اين حقيقت را با توجه به دو دسته از روايات اسلامي اثبات كنيم، نخست رواياتي كه مي‌گويد: پدران و اجداد پيامبر، از بهترين افراد زمان خود بوده‌اند و رواياتي كه مي‌گويد: در هر عصر و زماني افراد موحد و خداپرست وجود داشته است. با ضميمه كردن اين دو دسته روايات، ثابت مي‌شود كه اجداد پيامبر از جمله پدر حضرت ابرهيم، حتماً موحد بوده‌اند.

به عبارت دیگر می توان بیان کرد به دلايل زير: 1- مورخان نام پدر حضرت ابراهيم علیه السلام را «تارخ» يا «تارح» ذكر كرده اند. در حالي كه در اين آيات سخن از شخصي به نام «آزر» است . 2- در قرآن مواردي ذكر شده كه منظور از «اب» پدر صلبي نيست. مثل سخن يوسف علیه السلام: «واتبعت مله آبائي ابراهيم و اسحاق و يعقوب», (يوسف , آيه 38). در حالي كه پدر يوسف , يعقوب است و اسحاق پدر يعقوب و ابراهيم پدر اسحاق است نه يوسف و مثل آيه 133 سوره بقره . 3- رواياتي داريم كه در آن بيان شده است : «آزر» عمو يا پدربزرگ مادري حضرت ابراهيم بوده است. 4- از همه مهم تر اين كه اين مطلب از خود قرآن نيز به دست مي آيد. توضيح اين كه خداوند در سوره «بقره», آيه 114 مي فرمايد: «هيچ پيغمبري و هيچ موصمني حق ندارد براي مشركيني كه روشن شده اهل دوزخند, طلب آمرزش كند, اما طلب آمرزش ابراهيم علیه السلام براي آزر قبل از روشن شدن دشمني آزر بوده , اما پس از آن از او دوري و بيزاري جست». از طرف ديگر مي بينيم ابراهيم علیه السلام در زمان پيري پس از آن كه خداوند اسماعيل را به او مي دهد, آن حضرت او و مادرش را تنها در سرزمين بي آب و علف مكه رها مي كند و به خداوند عرضه مي دارد: «ربنا اغفرلي ولوالدي و للمؤمنين يوم يقوم الحساب». منظور از «والدي» پدر و مادر است . اگر آزر پدر او بود, نمي بايست براي او طلب آمرزش كند. از اينجا معلوم مي شود آزر پدرش نبوده است.