پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام هیات رزمندگان اسلام , سایت هیات رزمندگان اسلام , پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام , هیات , سایت هیات , هیئت رزمندگان , هیئت رزمندگان اسلام
در این مقاله رابطه بین نذورات و هویت اجتماعی و دینی جامعه ایرانی براساس تجربه‌ای به‌دست آمده از مشاهدات مشارکتی در مراسم دینی زنان با توجه به مفهوم هویت و کارکرد رفتارهای دینی اجتماعی بررسی می‌شود. بدین لحاظ در مقاله حاضر تلاش عمده پاسخ به این دو سؤال است: آیا نذر صرفاً نوعی فعالیت اجتماعی و فردی است که در مراسم عزاداری رنگ و قالب مذهبی و دینی به خود می‌گیرد یا در عین حال نوعی هویت و ارزش اجتماعی برای زنان نیز ایجاد می‌کند؟ به عبارت دیگر، نذر چه بار شخصیتی و هویت اجتماعی برای زنان ایجاد می‌کند؟
بحث مفهومی
نذر دامنه بسیار وسیعی دارد. به لحاظ مادی، پرداختن پول برای انجام کارهای مربوط به دین و زندگی مردم، تهیه غذا برای مستمندان و عزاداری و تهیه حلوا و شیرینی، قربانی گوسفند و گاو و شتر در مقابل دسته‌های عزاداری یا برای مستمندان و ازکارافتادگان، خرید وسایل عزاداری و انجام اعمال دینی از قبیل خواندن نماز، دعا، قرآن و روزه گرفتن تا ساختن مسجد، تکیه، سقاخانه، و مدرسه، تشکیل مجلس عزا و روضه‌خوانی؛ مصادیق عینی و ذهنی نذر محسوب می‌شوند.
حیطه و دامنه نذورات در ایران
اگرچه نذورات در ماه‌ها و روزهای دیگر سال صورت می‌گیرد، اما گویی، ارائه و ادای تمام نذورات، موکول به روزهای مقدس ماه محرم به‌ویژه روزهای تاسوعا و عاشورا و ماه رمضان در شب نوزدهم، بیست و یکم، بیست و سوم و بیست و هفتم می‌شود.
نذر در یک نکاه کلی در ایران متأثر از مجموعه عوامل و شرایط زیر است:
- معنایی که افراد نذرکننده به لحاظ فرهنگی از این عمل دارند؛
- نوع مراسم عزاداری؛
- موقعیت طبقاتی؛
- جنسیت؛
- زمان؛
- مکان.
موقعیت فرهنگی و نذر
با قبول این معنی، نذر، عمل و رفتاری دینی تلقی می‌شود که معطوف به شرایط و مقتضیات فرهنگی و دینی است. در جامعه ایرانی که جامعه‌ای مذهبی است، نذر در مرحله اول رفتاری دینی تلقی می‌شود. ادای نذر در این موقعیت در عین معطوف‌بودن به اعتقاد و عاملیت دینی، بستگی به شرایط فرهنگی حاکم بر آن جامعه نیز دارد.
نوع مراسم عزاداری و نذر
در مراسم مذهبی- عزاداری حسینی، ماه رمضان، اعیاد و دیگر مراسم سوگواری- ارتباط متقابل بین انجام مراسم ادای نذورات مشهود است. از یک طرف، نذر به فعالیت اجتماعی در حاشیه مراسم، هویت و اعتبار می‌بخشد؛ به‌طوری‌که در حال حاضر، مراسم عزاداری توأمان با توزیع نذورات در حاشیه عزاداری انجام می‌گیرد؛ از سوی دیگر، انجام مراسم خاص بدون نذورات مشخص، شکل نمی‌گیرد. برای مثال، مراسم عاشورای حسینی با ادای نذرهای مردم از قبیل قربانی‌کردن گوسفند، دودکردن اسپند و تهیه غذا و شربت برای عزاداران در ظهر عاشورا همراه است.
موقعیت طبقاتی و نذر
افراد در هر طبقه اجتماعی متناسب با موقعیت طبقاتی‌شان نذورات خاصی ادا می‌کنند. انواع میوه، آب‌میوه، شیرینی، بستنی، آجیل مشکل‌گشا، دسرهای شیرین؛ مثل حلوا، شله‌زرد، کاچی و غذاهای مطبوع، از اماکن معتبر و خوش‌نام تهیه می‌شود. در این‌گونه مناطق زنان، بنابه مقتضیات مکانی خود اشتیاق بیش‌تری برای تنوع غذا و توزیع بهتر نذورات نشان می‌دهند.
دست‌اندرکاران این نوع هیئت‌ها، تولید هویت را از طریق این مراسم جزو ضروری عمل جمعی خود می‌دانند که به نوعی متکی بر طبقه اجتماعی و ویژگی زنانی است که به این مجالس وارد می‌شوند و به سایر نذورات و به طبقات اجتماعی دیگر قابل تعمیم نیست. این نذورات بنا به موقعیت و شرایط اجتماعی (بنابه ذائقه و سلیقه افراد)، قابل تغییر و تنوع‌اند. بنابر طبقه اجتماعی، زنان انواع نذورات را از حد معمول فراتر می‌برند و حتی کیفیت آن‌ها را نیز مشخص می‌کنند.
جنسیت و ادای نذر
نذورات، انجام یا ترک آن، اگرچه در ظاهر و به‌طورکلی برای خدا انجام می‌شود، اما در عین حال در هیئت‌های زنانه، ماهیت طبقاتی و اجتماعی یا نزدیکی و دوری به طبقه خاصی از اجتماع را نیز بیان می‌کند. نذوراتی که توسط زنان انجام می‌گیرد، معطوف به ویژگی‌هایی است که آن‌ها را از نذورات دیگران متمایز می‌گرداند: ۱) تقسیم وظیفه در مراسم عزاداری توسط گروه اجتماعی زنان صورت می‌گیرد، زیرا در این مراسم (روضه‌خوانی زنان)، مردان اجازه ورود ندارند، ۲) برخلاف مراسم عزاداری که نذورات در متن یا حاشیه عزاداری و هم‌زمان با مراسم انجام می‌شود، پخش نذورات در این‌گونه مراسم، به بعد از مراسم و پایان آن موکول می‌شود.
به نظر می‌رسد طی ادای نذورات اشاره‌شده، زنان احساس می‌کنند به لحاظ اجتماعی به منزلت بالاتری دست یافته‌اند. آن‌ها از این طریق سعی می‌کنند نفوذ بیش‌تری در جامعه بیابند و بر اثرگذاری اجتماعی‌شان بیفزایند. از طرف دیگر، فرآیند هویت‌یابی زنان از طریق شرکت در مراسم دینی و پخش نذورات، با هویت‌یابی مردان یکسان نیست؛ زیرا بر اساس مکان، زمان، نوع و رده‌بندی متفاوتی از نذورات شکل می‌گیرد. این وضعیت موجب ایفای نقش‌های متفاوت و متعدد برای آن‌ها می‌شود. برای مثال، نذوراتی چون توزیع آجیل مشکل‌گشا، تهیه غذاهایی چون آش و شله‌زرد بیش‌تر مخصوص زنان است؛ درحالی‌که ذبح گوسفند، خریداری و حمل علامت و وسایل موسیقی به مردان اختصاص دارد. این اختصاص منشأ تمایز نذورات زنانه از نذورات مردانه شده است.
این اعمال بازتاب‌های متفاوتی برای زنان در مقایسه با مردان دارد. به نظر ترنر، موقعیت جدید را می‌توان وضعیت بازتابی یا بازیابی هویت نامید که به ایجاد رضایت، افتخار، آسایش، مشروعیت دینی و تأیید از طرف دیگران قابل تعبیر است. با توجه به اطلاعات موجود چندین نکته قابل ذکر است: (۱) بیش‌تر وسایل مورد استفاده در مراسم دینی از طریق نذر تهیه شده است؛ (۲) بین موارد ذکرشده زنان و مردان تفاوت وجود دارد. نذورات زنانه چون آش، حلوا، شله‌زرد در مراسم عزاداری بیش‌تر جنبه غذایی و زیبایی دارد؛ (۳) موارد نذرشده زنان بیش‌تر در مراسم عزاداری زنان و در حاشیه عزاداری عمومی است؛ (۴) نذورات زنان تقریباً در تمام روزهای سال می‌تواند ادا شود؛ (۵) نذورات زنان از هزینه کمتر و تزیین و زیبایی بیش‌تری برخوردارند؛ (۶) اگرچه تمام ابژه‌ها به نحوی از طریق نذورات تهیه شده‌اند، ولی این به آن منظور نیست که انجام تمام نذورات، منوط به ابژه‌ها و خریداری آن‌ها باشد.
زمان و ادای نذر
تشویق و ترغیب به ادای نذورات بیش‌تر در دو مقوله مکان و زمان؛ یعنی در مراسم عزاداری و در ماه‌های محرم و صفر صورت می‌گیرد. جامعه عزاداران نذورات خود را در زمان خاص و مکان‌های ارزشمند و معتبری چون مساجد، تکایا، حسینیه‌ها یا پیشاپیش دسته‌های عزاداری انجام می‌دهند. به این مفهوم که وجود نذورات نیز تأثیر می‌گذارند. نذوراتی که توسط زنان در روزهای عاشورا و تاسوعا انجام می‌گیرد، نسبت به بقیه روزهای سال و حتی چند روز اول محرم بسیار متفاوت است. فرآیند ادای نذورات در مراسم، نوعی بسیج همگانی و فعالیت‌های اجتماعی به شمار می‌آید. تأکید بر اجتماعی‌بودن این پدیده و در عین حال تقسیم وظایف برحسب روزهای انجام آن، از جمله مواردی است که طی مراسم عزاداری انجام می‌شود.
پخش نذورات صرفاً متکی به مراسم عزاداری حسینی نیست و در تمام سال ممکن است انجام شود، اما لحظه‌های اوج و فرود آن بین دو ماه محرم و صفر تعریف می‌شود و لحظه‌های شور و آرامش نذورات را می‌توان با شروع و پایان مراسم به ویژه روزهای نهم و دهم محرم شمارش کرد.
مکان و ادای نذر
از نظر مکانی، نذورات را در محل اجرای مراسم عزاداری به دو شکل زیر می‌توان مورد بررسی و مطالعه قرار داد: (۱) نذورات در اماکن ثابتی چون مساجد، تکایا، منازل و حسینیه‌ها و (۲) نذورات در اماکن غیرثابت و در حاشیه دسته‌ها و در کنار هیئت‌های خیابانی. مکان هیئت عزاداری خود بر فرآیند نذورات و سازمان‌دهی آن تأثیر می‌گذارد. آن‌چه مراسم مذهبی و مراحل انجام آن را از همه متمایز می‌سازد، در درجه اول، فضایی است که مراسم در آن انجام می‌گیرد.
نوع مکان و محل جغرافیایی و منطقه‌ای که هیئت‌های زنانه در آن شکل می‌گیرد، تأثیر به‌سزایی در نوع اعضای آن دارد. برای مثال هیئت خانواده‌های اعیان و اشراف مذهبی، در مکان‌ها و مناطق خاصی شکل می‌گیرد. فضای این هیئت‌ها، فضای خصوصی و مخصوص قشر خاصی از جامعه زنان (ثروتمند صاحب نفوذ و فعال سیاسی) است. نذرهایی که در این اماکن انجام می‌شود، نوع و کیفیت ظروفی که غذای نذری به وسیله آن‌ها توزیع می‌شود، متفاوت از نذورات و ابزار ادای آن در دیگر مکان‌هاست.
نذر و هویت‌یابی اجتماعی زنان
میان هویت زنان و نوع نذورات نیز همبستگی وجود دارد. مراسم مذهبی که بخش گسترده‌ای از آن بر اساس مشارکت گروه‌های مذهبی زنان، سازمان‌یافته است، نحوه حضور و مشارکت آن‌ها، این‌گونه زنان را از یکدیگر متمایز می‌کند. انتخاب زمان، مکان، ابژه‌ها، شرایط و میزان مشارکت در این عرصه اهمیت دارد. افرادی که به شکلی در سامان‌دهی نذورات در مراسم دینی مشارکت دارند، خود را در موقعیت خاص هویت‌سازی و شکل‌گیری شخصیت اجتماعی قرار می‌دهند.
نذرکننده ضمن مشارکت در مراسم دینی، از طریق این نذورات، خود را در موقعیت عاملان، معتقدان صاحب مکنت یا باورکنندگان به بخشش و حمایت خدا از خود، مقابل کسانی که این باور را ندارند، و دارندگان موقعیت اجتماعی خاص می‌دانند. آن‌ها با این عمل، خود را نسبت به دیگران دارای منزلت و اعتبار بیش‌تری می‌دانند. این موقعیت با القای معنی دینی و قدسی به آن، بر اعتبار و منزلت اجتماعی افراد می‌افزایند. در بسیاری از موارد، زنان، متوسلان واقعی و گردانندگان اصلی این مراسم محسوب می‌شوند که با ادای نذورات، به گروهی می‌پیوندند که هویت اجتماعی خاص در بین جامعه عزاداران دارند.
احساس رضایت، آرامش، ثواب، وضعیت مطلوب‌تر نسبت به قبل، آن‌ها را در جایگاهی قرار می‌دهد که هویت اجتماعی خود را به عنوان فردی خیر، دست‌ودل‌باز، باقدرت و سخاوتمند، متعلق به گروه خود و در عین حال متمایز از دیگران می‌سازد. بر این اساس، زنان می‌توانند در محافل مذهبی الگویی برای برآورده‌ساختن نیازها و حاجات و تشویق و تحریک دیگران، قرار گیرند. آن‌ها در این جایگاه یک زن خیرند و یک مدیر.
منبع:
نذر و هویت اجتماعی زنان؛ دکتر مهری بهار؛ جامعه‌شناس و استادیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، فصل‌نامه علمی- پژوهشی مطالعات جامعه‌شناختی
بازدیدها: 0
