وظايف تربيتي والدين از ديدگاه قرآن و حديث

اهميت تربيت خانواده در قرآن و حديث

خداوند متعال در سوره فرقان يكي از ويژگي هاي بندگان راستين را توجه خاص به تربيت فرزند و خانواده خويش مي داند تا آن جا كه آنها براي خود در برابر آنها احساس مسئوليت فوق العاده اي مي كنند چنان كه مي فرمايد: «آنها پيوسته از درگاه خدا مي خواهند و مي گويند پروردگارا از همسران و فرزندان ما كساني قرار ده كه مايه روشني چشم ما گردد»

مسلما چنين افرادي آنچه در توان دارند در تربيت فرزندان و همسران و آشنايي آنها به اصول و فروع اسلام و راه هاي حق و عدالت، فروگذار نمي كنند و در آنجا كه دستشان نمي رسد دست به دامن لطف پروردگار مي زنند و دعا مي كنند.

همچنين در آيه شش سوره التحريم خيرخواهي براي اعضاي خانواده و تربيت ديني آنان را تكليفي بايسته برعهده مومنان دانسته، روي سخن را به همه مومنان كرده و دستوراتي درباره تعليم و تربيت همسر و فرزندان و خانواده به آنها مي دهد و مي فرمايد: «اي كساني كه ايمان آورده ايد! خود و خانواده خويش را از آتشي كه هيزم آن انسان ها و سنگ ها هستند نگاهداريد.»

نگهداري خويشتن به ترك معاصي و عدم تسليم در برابر شهوات سركش است، و نگهداري خانواده به تعليم و تربيت و امر به معروف و نهي از منكر و فراهم ساختن محيطي پاك و خالي از هرگونه آلودگي، در فضاي خانه و خانواده است.

اين برنامه اي است كه بايد از نخستين سنگ بناي خانواده، يعني از مقدمات ازدواج، و سپس نخستين لحظه تولد فرزند آغاز گردد، و در تمام مراحل با برنامه ريزي صحيح و با نهايت دقت تعقيب شود.

به تعبير ديگر حق زن و فرزند تنها با تأمين هزينه زندگي و مسكن و تغذيه آنهاحاصل نمي شود، مهم تر از آن تغذيه روح و جان آنها و به كار گرفتن اصول تعليم و تربيت صحيح است.

از آيه فوق، و رواياتي كه درباره حقوق فرزند و مانند آن در منابع اسلامي وارد شده، به خوبي استفاده مي شود كه انسان در مقابل همسر و فرزند خويش مسئوليت سنگين تري نسبت به ديگران دارد، و موظف است تا آنجا كه مي تواند در تعليم و تربيت آنها بكوشد، آنها را از گناه بازدارد و به نيكي ها دعوت كند، نه اينكه تنها به تغذيه جسم آنها قناعت كند.

در حديثي مي خوانيم: هنگامي كه آيه فوق نازل شد، كسي از ياران پيامبر صلی الله علیه و اله و سلم سؤال كرد: چگونه خانواده خود را از آتش دوزخ حفظ كنم؟ حضرت صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: آن ها را امر به معروف و نهي از منكر مي كني، اگر از تو پذيرفتند آنها را از آتش دوزخ حفظ كرده اي، و اگر نپذيرفتند وظيفه خود را انجام دا ده اي»
امير مومنان علي علیه السلام نيز در تفسير آيه فوق فرمود: «منظور اين است كه خود و خانواده خويش را نيكي بياموزيد و آنها را ادب كنيد.»
همچنين امام سجاد علیه السلام در رساله حقوق خود با اشاره به اين موضوع، تربيت نيكو و كمك براي ايجاد رفتار صحيح در فرزندان را از وظايف والدين برشمرده و فرموده است: «و اما حق فرزندت آن است كه بداني او از توست و خير و شر او در همين دنيا به تو نسبت داده مي شود و تو نسبت به تربيت شايسته او و راهنمايي اش به سمت و سوي خدا و كمك به خداپرستي اش، مسئولي و در اين مورد، پاداش ياكيفر داده خواهي شد. پس در كار تربيت فرزند، چنان رفتار كن كه اگر در اين دنيا آثار خوب داشت، مايه آراستگي و زينت تو باشد و با رسيدگي شايسته اي كه نسبت به او داشته اي، نزد پروردگارت عذر و حجت داشته باشي!»

وظايف تربيتي والدين

انتخاب نام شايسته

انتخاب نام خوب براي كودك امري بسيار مهم وحساس است كه تأثير زيادي بر شخصيت و روح و روان او دارد، نام زيبا و شايسته، نماد هويت و شخصيت آينده هر فرد و مايه افتخار و مباهات وي خواهد بود.

رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم انتخاب نام نيك را از حقوق فرزند بر گردن پدر مي دانست و مي فرمايد: «فرزندانتان را به نام انبيا اسم گذاري كنيد.»

مهر و محبت

محبت اساس موفقيت خانواده و از مؤثرترين روش هاي تربيتي است كه در فرهنگ اسلامي به آن توجه خاصي شده.

اسلام دستور داده كه پدر و مادر بايد براساس محبت فرزندان را تربيت كنند. چنان كه پيامبرگرامي اسلام صلی الله علیه و اله و سلم نيز مي فرمايد: كودكان را دوست بداريد و نسبت به آنها مهربان باشيد.»

كودك بيش از هر كس تشنه محبت والدين خود مي باشد. كودكي كه در كانون مهر و محبت والدين خود پرورش يافته است داراي آرامش رواني، امنيت خاطر، اعتماد به نفس، اعتماد به والدين، الگوگيري در مهرورزي به ديگران و پيشگيري از انحرافات است، و بهتر مي تواند با مشكلات و حوادث سهمگين دوران بلوغ و تغييرات جسمي و رواني روبه رو گردد و با آرامش و اطمينان قدم به عرصه اجتماع گذارد.

ارتباط عاطفي با فرزند موجب مي شود كه وي با والدين خويش صميمي باشد، به آنان اعتماد كند و آنان را پناهگاه خويش در بحران هاي زندگي بداند. خداوند در قرآن كريم، خطاب به پيامبرش مي فرمايد: «به خاطر رحمت خدا بود كه تو با آنان ارتباط صميمي و مهرآميزي پيدا كردي، اگر خشن بودي، هيچ كس دور تو جمع نمي شد.»

در اين ميان والدين بسياري هستند كه به فرزندان خود محبت فراوان دارند اما آن را ابراز نمي كنند. محبت وقتي سازنده و تأثيرگذار خواهد بود كه فرد مورد محبت از آن آگاهي يابد؛ اين نياز، را مي توان به شكل هاي گوناگون از جمله بوسيدن كودك، در آغوش گرفتن، گفتن جملات زيبا و محبت آميز، خريدن هديه و اسباب بازي و… برآورده كرد.

از نكات بسيار مهمي كه والدين بايد در اين زمينه به آن توجه داشته باشند اين است كه از زياده روي و افراط در محبت بپرهيزند كه اين خود نيز مشكلاتي را به دنبال خواهد داشت.

خداوند در سوره منافقون مسلمانان را از محبت و علاقه زياد به مال و فرزند كه باعث غفلت از ياد خدا مي شود، برحذر مي دارد و مي فرمايد:«اي كساني كه ايمان آورده ايد مبادا اموال و فرزندانتان، شما را از ياد خدا غافل گرداند و هر كسي چنين كند از زيان كاران است.»
محبت زياد و بي جا، موجب نازپروردگي، لوس بار آمدن و از خود راضي شدن كودك مي شود و به سبب وابستگي شديد كودك به والدين، فرزندان را از كسب استقلال باز مي دارد و در حقيقت زمينه ضعف و سستي كودك و عدم شكيبايي و پايداري او در مقابل مشكلات را فراهم مي كند.
امام باقر علیه السلام در اين باره مي فرمايد: «بدترين پدر كسي است كه در نيكي از حد اعتدال خارج شود و به زياده روي بگرايد و بدترين فرزندان فرزندي است كه در اثر كوتاهي، به عاق والدين دچار شود.»

سالم سازي محيط رشد فرزندان

پرورش صحيح فرزندان بدون توجه به ايجاد فضاي سالم و مناسب و آرام ميسر نمي شود.

قرآن كريم با تأكيد بر ايجاد خانواده سالم و آرام، براين نكته تأكيد كرده، مي فرمايد: «و از نشانه هاي او اين است كه همسراني از (جنس) خودتان براي شما آفريد، تا بدان ها آرامش يابيد، و در بين شما دوستي و رحمت قرار داد؛ قطعاً در آن ها نشانه هايي است براي گروهي كه تفكر مي كنند.»
نابساماني خانواده، اختلاف و درگيري بين والدين، عدم رابطه صميمي ميان اعضاي خانواده به ويژه والدين، در نتيجه فقدان امنيت و آرامش در خانواده، تربيت صحيح فرزند را تهديد و به مخاطره مي اندازد.

در روايات زيادي به موضوع حسن خلق در خانواده اشاره شده است و اين دليل بر آن است كه خوش رفتاري اعضاي خانواده با يكديگر تأثيرات مثبتي بر زندگي فرزندان مي گذارد. امام باقر علیه السلام در زمينه اهميت خوش رفتاري در كانون خانواده مي فرمايد: «هركس احسان و نيكي به خانواده اش كند، عمرش طولاني مي شود.»

وجود رابطه صميمي بين والدين باعث به وجود آمدن آرامش در زندگي مي گردد و موجب مي شود تا كودك در محيط خانواده احساس امنيت داشته باشد.
از ديگر اموري كه در سالم سازي محيط رشد فرزندان تأثير فراوان دارد، آموزش بسياري از مسائل ضروري براي زندگي كودك از وظايف و حقوق و حدود، معاشرت با افراد و آموزش رفتارها و روحيات صحيح اخلاقي متناسب با رشد و سن او است. اين موضوع تأثير فراواني بر تغيير روحيه ديني و بينش معنوي كودكان خواهد گذاشت.

حضرت لقمان در آيات 18 و 19 سوره لقمان چند نكته اخلاقي مهم را به فرزندش گوشزد كرده، به فرزند خود نخست تواضع و فروتني و خوشرويي را توصيه كرده مي گويد: «با بي اعتنايي از مردم روي مگردان و مغرورانه برروي زمين راه مرو در راه رفتنت اعتدال را رعايت كن و در سخن گفتنت نيز رعايت اعتدال نما و از صداي خود بكاه و فرياد مزن.»

بيان اين نكات از طرف حضرت لقمان و انعكاس آن ها در قرآن خود ضرورت آموزش نكات اخلاقي و اجتماعي را مي رساند.

بازي و همراهي با كودكان

بازي از مهم ترين فعاليت هاي كودك به شمار مي رود كه تأثير مثبتي در روحيه و شخصيت او مي گذارد و موجب شكوفايي استعدادهاي نهفته و بروز خلاقيت در وي مي شود. والدين بايد به بازي كودكان اهميت دهند و شرايط سالم براي بازي آنها فراهم سازند و خود به عنوان همبازي در آن شركت داشته باشند. آنان بايد كاري كنند كه بازي به صورت تجربه اي لذت بخش در ذهن كودك باقي بماند زيرا زندگي او در بازي، شكل واقعي به خود مي گيرد.
در بازي با كودك، والدين نبايد خواست و اراده خود را به كودك تحميل كنند. آنان بايد همپا و هم رديف او قرار بگيرند. در شيوه تربيت ديني نيز بر اين مسأله تأكيد فراوان شده است تا جايي كه رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم مي فرمايند: «هركس كودكي پيش اوست، بايد براي او كودكي كند.»

تكريم و احترام به كودك

احترام و تكريم شخصيت انسان يكي از شيوه هاي تربيتي آيين حيات بخش اسلام است و آموزه هاي قرآني برپايه و اصول احترام به انسان و كرامت انساني بنا نهاده شده است.

خداوند متعال در قرآن كريم انسان را مورد تكريم و ستايش خود قرارداده، مي فرمايد: مافرزندان آدمي را گرامي داشتيم و آن ها را در خشكي و دريا بر مركب هاي راهوار سوار كرديم و از انواع غذاهاي پاكيزه به آنان روزي داديم و بر بسياري از مخلوقات برتري بخشيديم.»

از نظر اسلام كودكان و نوجوانان هم شايسته كرامت و احترام هستند و بايد به احساسات آنان احترام گذاشت. والدين در اين خصوص وظيفه مهم و خطيري برعهده دارند آنان بايد شخصيت كودك را مورد توجه قرار داده، براساس اصل كرامت و حرمت انسان با او رفتار كنند.

اميرالمؤمنين علي علیه السلام مي فرمايند: «با بچه هايتان به گونه اي برخورد كنيد كه آن ها خودشان را كريم و با شخصيت بدانند.»

تكريم كودك باعث به وجود آمدن احساس شخصيت و عزت نفس، پذيرش سخنان و آموزش هاي والدين؛ جلوگيري از سقوط در ورطه بزهكاري و گناه، جلوگيري از احساس خودكم بيني و جلوگيري از نفاق و دورويي در وي مي شود.

سلام كردن به كودكان از سنن پيامبر اكرم صلی الله علیه و اله و سلم و يكي از مصاديق تكريم فرزندان است كه باعث به وجود آمدن شخصيت و ايجاد استقلال در آنان مي شود. كودكي كه بزرگسالان به او سلام كنند و بدين وسيله به او احترام گذارند. لياقت و شايستگي خود را باور مي كند.

امام رضا علیه السلام از پيامبر خدا صلی الله علیه و اله و سلم نقل فرمودند: «پنج چيز است كه تا لحظه مرگ آنها را ترك نمي كنم، يكي از آنها سلام گفتن به كودكان است و در انجام اين عمل مراقبت مي كنم.»

كودكاني كه از همان كودكي با تربيتي اسلامي و با ايمان به خدا تربيت مي شوند، داراي ايماني قوي و روحيه و اراده اي نيرومند خواهند شد. آگاهي جوان از دين در تربيت او نقشي مهم دارد.
اما علي علیه السلام به فرزندش امام حسن علیه السلام فرمود: قلب كودك نورس مانند زمين خالي و آماده كشت است. هر تخمي كه در آن كاشته شود قبول نموده و پرورش مي دهد، فرزند عزيزم! من از دوران كودكي تو استفاده كردم و قبل از آنكه دل تربيت پذير تو، سخت شود و عقلت را مسائل ديگري به خود مشغول نمايد به تربيت و تعليم تو اقدام نمودم.»

طبق اين فرمايش، بهترين دوران تربيت و عالي ترين فرصت براي فراگرفتن راه صحيح زندگي همان ايام طفوليت مي باشد؛ زيرا قدرت تقليد و مقايسه و حس قبول آموزش زندگي در كودكان و نوجوانان خيلي بيشتر از بزرگ ترها است. والدين بايد در اين زمينه به گونه اي عمل كنند كه فرزندانشان احساس آزادي كنند.

والدين اگر مي خواهند كه فرزندان معتقد و دينداري تربيت نمايند؛ ابتدا بايد خود الگويي شايسته و خوب در اين زمينه براي آنها باشند. به دستورات و تعاليم ديني عمل كنند. در دوران كودكي، فرزندان شان را با نماز و مجالس و محافل مذهبي مأنوس سازند و سعي كنند كه خاطرات خوشي را در ذهن آنان به وجود آورند و از سخت گيري با آنها بپرهيزند و با تذكر روش هاي صحيح، اين فطرت را در وجود آنان بيدار سازند و آن ها را به طرف پذيرش دين سوق دهند.
وظيفه ديگر والدين ايجاد عشق و محبت به رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم و اهل بيت علیه السلام در فرزندان است كه در روايات توجه خاصي به آن شده است.

كودك از زمان كودكي بايد با سيره و روش رسول حق و امامان معصوم علیه السلام آشنا شود، محبت آنها را در دل بپروراند و در كنار شناخت آنان و عشق به آن بزرگواران رشد كند. و آنان را الگو و سرمشق خود قرار دهد، كه بهترين خير براي انسان عشق به رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم و امامان علیه السلام و اقتداري به آن اولياء الهي است.

رعايت عدالت و مساوات بين فرزندان

از جمله وظايف تربيتي والدين اجراي عدالت ميان فرزندان است. كودك انتظار دارد كه پدر و مادر در زندگي با وي به عدالت رفتار كنند و از هرگونه تبعيض و تفاوت نا به جا در مورد فرزندان پرهيز كنند. عدم توجه به عدالت و تبعيض و مقايسه كودكان با يكديگر، تأثير فراواني بر سلامت رواني كودكان مي گذارد و موجب ناآرامي، انحراف اخلاقي، احساس بدبيني و حسادت و انتقام در كودك مي شود. در آموزه هاي اسلامي بر رعايت عدالت و مساوات در برخورد عاطفي با فرزندان تأكيد و سفارش فراوان شده است.

پيامبر اكرم صلی الله علیه و اله و سلم مي فرمايد: ميان فرزندانتان عدالت را رعايت كنيد، چنان كه دوست داريد آنان در احسان و لطف به شما به عدالت رفتار كنند.»

ازدواج به موقع

ازدواج گامي محكم و مقدس براي تشكيل نهاد خانواده است كه مايه آرامش زن و مرد مي باشد و سبب كرامت و شرافت انسان مي شود.
نقش والدين در اين زمينه و براي پيشگيري از انحرافات اخلاقي جوانان، نقش مهم و اساسي است. آنها مي توانند با اقدام به موقع براي ازدواج فرزندانشان زمينه مناسب و لازم را فراهم كرده و به مسئوليت ديني و اخلاقي خود در برابر فرزندان، عمل كنند.

منبع:سایت سراج

بازدیدها: 420